ჰაფეზი

შამს ედ–დინ მოჰამედ შირაზი ჰაფეზი, (დ. 1320 — გ. 1389) — სპარსელი პოეტი. მისი შემოქმედება სპარსული კლასიკური ლირიკის მწვერვალად არის აღიარებული. მთელი სიცოცხლე შირაზში გაატარა. იქვეა დასაფლავებული. მისი სამარხი დღესაც ერთ–ერთ უწმინდეს ადგილად ითვლება ირანელთათვის.

ჰაფეზი
სპარს. خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی
დაბადების თარიღი	1325
დაბადების ადგილი	შირაზი, მუზაფარიდები
გარდაცვალების თარიღი	არაუადრეს 1389 და არაუგვიანეს 1390
გარდაცვალების ადგილი	შირაზი, თემურიდები
დასაფლავებულია	Tomb of Hafez
ფსევდონიმი	حافظ
საქმიანობა	პოეტი, ლირიკოსი და მწერალი
ენა	სპარსული ენა
მოქალაქეობა	მუზაფარიდები თემურიდები
ჟანრი	ლირიკა
Magnum opus	The Divān of Hafez
გავლენა მოახდინეს :::Ibn Arabi, Sanai, Anvari, ნიზამი განჯელი, ხაკანი შირვანი, ათარი და Mansur Al-Hallaj
ჰაფეზი ვიკისაწყობში

ბიოგრაფია

ჰაფეზის ბიოგრაფიის მცირეოდენი ცნობებია შემორჩენილი. იგი დაბადებულა ქ. იეზდში. მამა ადრე გარდაცვლია. ოჯახი გადმოსახლებულა ქალაქ შირაზში, სადაც გაიარა ჰაფეზის მთელმა ცხოვრბეამ. აქვე მიუღია კარგი განათლება და ახალგაზრდობაშივე გაუთქვამს სახელი როგორც ყურანის ზეპირად მცოდნეს (ამას მოწმობს მისი ფსევდონიმი „ჰაფეზი“, რაც არაბულად ყურანის ზეპირად მცოდნეს ნიშნავს). ჰაფეზი ეკუთვნოდა ქალაქის ინტელიგენციის ფენას. ქონებრივი უპირატესობის მიუხედავად ჰაფეზმა უარი თქვა მეხოტბე პოეტის კარიერაზე, თუმც მას ბევრი ქვეყნის გამგებელი იწვევდა თავის კარზე. მხოლოდ უკიდურესი გაჭირვების ჟამს თუ ჩართავდა ხოლმე თავის ლექსებში რომელიმე მეფისა თუ ვეზირის საქებარ სტრიქონს თავისი არსებობისა და დამსახურების შეხსენების მიზნით. ჰაფეზის საფლავს შირაზის განაპირად მუსალის ბაღში, რომელიც წმიდათაწმინდა ადგილად არის შერაცხილი, ამშვენებს ეპიტაფია ასეთი დასასრულით: „რამეთუ მუსალის ბაღში პოვა სავანე, მისი გარდაცვალების თარიღი მუსალის მიწაში ეძიე“. სიტყვების „მუსალის მიწა“ შემადგენელი ასოების რიცხვით მნიშვნელობათა ჯამი გვაძლევს 791 წ. ჰიჯრით, რაც ჩვენი წელტაღრიცხვის 1389 წ. შეესაბამება. ამ ძუნწი ცნობებით ამოიწურება ჰაფეზის ბიოგრაფია, დანარჩენს კი ლამაზი ლეგენდები შეადგენს, რომელიც ხალხმა შექმნა სათაყვანებელი პოეტის ირგვლივ. ეს ლეგენდები მოგვითხრობენ ჰაფეზის ბავშვობის უკიდურესი გაჭირვების, მისი ჭაბუკური სიყვარულისა და მისი ღვთაებრივი ნიჭის „ზეგარდმოვლენის“ შესახებ, რასაც მისი ღაზალები ახდენდნე მკითხველსა თუ მსმენელზე.

გავლენა

ჰაფეზის პოეზიამ უაღრესად დიდი გავლენა მოახდინა მთელი მახლობელი აღმოსავლეთის ლირიკის განვითარებაზე. ამ გავლენამ XX ს. დამდეგამდე მოაღწია. ჰაფეზის შემოქმედება, მიუხედავად თავისი სირთულისა, საოცრად პოპულარული იყო. მის ტკბილ ღაზალებს მღეროდნენ ცნობილი მუტრიბები სამეფო დარბაზებში და უბრალო მწყემსები თვალუწვდენელ იალაღებზე. ირანში საქვეყნოდ ცნობილი ჭეშმარიტების აღსანიშნავად დღესაც არსებობს ანდაზა: „ვინ არ იცის, რომ ხოჯა ჰაფეზი შირაზელია?“, ხოლო ტაჯიკეთში სიტყვა „ჰაფეზი“ ლექსის ოსტატის გამომხატველ ზოგად სახელად იქცა (ცნობილი სახალხო მთქმელები „ჰაფეზებად“ იწოდებიან). ჰაფეზის ლირიკა XIX საუკუნის ევროპაშიც უაღრესად პოპულარული იყო. ამაში დიდი წვლილი მიუძღვის გოეთეს, რომელმაც თავისი „დასავლურ–აღმოსავლური დივანის“ მეორე წიგნს „ჰაფეზის წიგნი“ უწოდა და თავის აღმოსავლელ კოლეგას ბევრი აღფრთოვანებული სტრიქონი უძღვნა. ამის შემდეგ გერმანიაში ჰაფეზისადმი მიბაძვა პოეტურ მოდად იქცა. უფრო მეტიც, ჰაფეზის პოეზიის პროფესიონალ მთარგმნელთა გვერდით გაჩნდნენ „ფსევდოჰაფეზები“, რომლებიც საკუთარ ლექსებს ჰაფეზის ღაზალების თარგმანებად ასაღებდნენ. ჰაფეზის პოეზიის გამოძახილს ვხვდებით, აგრეთვე, რუსულ პოეზიაშიც (პუშკინი, ფეტი და სხვ.).

შემოქმედება

ჰაფეზის საფლავი ქ. შირაზში

ჰაფეზი სამართლიანად ითვლება სპარსული ლირიკული სალექსო ფორმის ღაზალის უბადლო ოსტატად. მან დაარღვია ღაზალის შინაგანი კომპოზიცია და ბეითების აზრობრივი დიფერენციაციის შედეგად ეს ფორმა უფრო ტევადი გახადა. თუ ადრე ღაზალი ჩვეულებრივ სატრფიალო ლექსს წარმოადგენდა, ჰაფეზთან იგი ლირიკულ–ფილოსოფიური ხასიათის სალექსო ფორმად იქცა. ჰაფეზის პოეტური ფრაზა უაღრესად ლაღია და თავისებური. მისი ღაზალი გამოირჩევა ყველა სხვა პოეტის ღაზალებისაგან. რით? ძნელი სათქმელია. განსხვავებას ქმნის არა გარეგანი თავისებურება, არამედ შინაგანი. ამ შემთხვევაში ალბათ ყველაზე მართებული იქნება, თუ მას პოეტურ ინტონაციას ვუწოდებთ. სწორედ ეს ინტონაცია და სამყაროსადმი მიმართების უაღრესად თავისებური ფორმა განასხვავებს ჰაფეზის პოეზიას სხვათაგან. გარდა ამისა, მის შემოქმედებაში ყურადღებას იპყრობს საოცარი სინთეზი, ერთი მხრივ სინაზის, სინატიფის, ბუნების მშვენიერ მოვლენათა მიმართ უაღრესად სათუთი დამოკიდებულების და მეორე მხრივ, ჯებირებგადალახული პიროვნული ჯანყისა, ამბოხისა, რომელიც მიმართულია ყოველივე უგვანოსა და უმართებულოს წინააღმდეგ. ჰაფეზის ხატოვანი აზროვნება უაღრესად რთულია და მდიდარი. მსთვის დამახასიათებელია მრავალპლანიანობა და სიღრმე. ამიტომაც ხშირად ჭირს მისი ლექსების ერთაზროვანი ინტერპრეტაცია. თუმცა ისინი მძიმე და ხალხისათვის გაუგებარი არ არის. მათში ყოველი მკითხველი პოულობს თავისთვის საკმარის სულიერ საზრდოს. ჰაფეზის ლირიკული იდეალი არის ე.წ. რინდი – ლაღი, თავისუფალი პიროვნება, რომელიც არ ემორჩილება არავითარ დოგმას, ილაშქრებს ადამიანის თავისუფლების შემზღუდველი ყოველგვარი მცდელობის წინააღმდეგ. პიროვნული ჯანყის ეს დაუოკებელი სურვილი გასდევს მოტივად ჰაფეზის მთელ შემოქმედებას. აქვე ვხვდებით, მშვენიერების, ჭეშმარიტი სიყვარულის, ბუნების სილამაზისა და გაზაფხულის საგალობლებს. ჰაფეზის ლექსებში ჭარბად არის მოცემული სამყაროსა და ადამიანის არსებობის ფილოსოფიური გააზრების ცდები. იგი ხშირად ილაშქრებს აგრეთვე, როგორც ზნეობრივი, ისე სოციალური უკუღმართობის წინააღმდეგ. ჰაფეზის პოეზიის გაგებაში იკვეთება ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულება: ერთის მიხედვით, ჰაფეზის პოეზია გაგებულ უნდა იქნეს როგორც მისტიკური ნააზრევი, იმდროინდელ აღმოსავლეთში გავრცელებული სუფიური მოძღვრების დებულებათა შესაბამისად, ხოლო მეორის მიხედვით ჰაფეზი არის ადამიანური, რეალური ცხოვრების მომღერალი. ეს საკითხი დღემდე სადავოდ არის დარჩენილი. მაგრამ ჰაფეზის შემოქმედება იმდენად ფართოა და ყოვლისმომცველი, რომ თავისუფლად იტევს როგორც სამყაროს აღქმის რეალურ შესაძლებლობას, ასევე მისი ფილოსოფიური გააზრების ურთულეს საკითხებს. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ჰაფეზის პოეტური აზროვნების უაღრესად ორიგინალური სტილი, ენობრივი მიმოხვრანი, მხატვრული ხერხების თავისებური გამოყენება და ინტონაცია, რომელიც მხოლოდ მისთვის არის დამახასიათებელი. ამიტომაც ბევრი სპეციალისტი ჰაფეზის შემოქმედების სხვა ენაზე ადეკვატურად თარგმნას შეუძლებლად თვლის, თუმცა იგი მრავალ ენაზეა თარგმნილი მათ შორის ქართულადაც.

ქართული თარგმანები

შენ ცისკარი ხარ, მე – მიმქრალი სანთლის მუდარა,

მაგრამ განთიადს სანთლისაგან არა უნდა–რა.

სული მხდება და მებინდება სიცოცხლის დღენი,

შენმა ღიმილმა ჩემს სულს ვეღარ გამოუდარა.

სამარეს ია ამიყვავებს, რადგან ამ გულმა,

ზედ დაჭდეული ზილფის დაღი იას უდარა.

ჰაფეზ, შენს საფლავს სატრფომ სიოდ რომ ჩაუქროლოს,

შემოგეხევა ვნებისაგან ტანზე სუდარა.

თარგმანი: ვახუშტი კოტეტიშვილის

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 608კოტეტიშვილი ვ..

რესურსები ინტერნეტში

• შეგიძლიათ იხილოთ მედიაფაილები თემაზე „ჰაფეზი“ ვიკისაწყობში.
• ჰაფეზი — სტატია ენციკლოპედია ბრიტანიკიდან (ინგლისური)
• ჰაფეზი — ნამუშევრები საიტზე Internet Archive
• ჰაფეზი — ნამუშევრები საიტზე LibriVox (უფასო აუდიო წიგნები)