ხეთური ენა

ხეთური ან ნესილური (ნეშური) ენა — მკვდარი ენა, რომელზედაც ლაპარაკობდნენ ხეთები. ხალხი, რომელთაც შექმნეს იმპერია, ცენტრით ქალაქ ხათუსაში (თანამედროვე ბოღაზქოი), ჩრდილო-ცენტრალურ ანატოლიაში (თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე). ეს ენა გამოიყენებოდა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე დაახლოებით 1800 წლიდან 1100 წლამდე. არსებობს გარკვეული საბუთები იმის სასარგებლოდ, რომ ხეთურ და მის მონათესავე ენებზე ლაპარაკობდნენ ანატოლიასა და ჩრდილოეთ სირიაში, კიდევ რამდენიმე ასეული წლის განმავლობაში. მას შემდეგ რაც ხეთების იმპერია დაინგრა, დაახლოებით ძვ. წ. 700 წლამდე.

ხეთური ენა არის ყველაზე ადრინდელი დოკუმენტირებული ინდო-ევროპული ენა, რომელიც ხელახლა აღმოაჩინეს საუკუნეზე ცოტა მეტი ხნის გასვლის შემდეგ იმ მომენტიდან, როდესაც ფორმულირებული იქნა პროტო-ინდო-ევროპული ჰიპოთეზა. სტრუქტურასა და ფონოლოგიაში გამოკვეთილი განსხვავებების გამო ზოგიერთი თანამედროვე ლინგვისტი, განსაკუთრებით ედგარ ჰ. სტურტევანტი და უორენ კაუგილი, გვარწმუნებს რომ, მისი კლასიფიკაცია მოხდეს, როგორც ინდო-ევროპული ენების და-ძმური ენა და არა როგორც მათი შთამომავალი ენა. რითიც ყალიბდება ინდო-ხეთური ჰიპოთეზა. მიუხედავად ამისა, მრავალი მეცნიერი აგრძელებს პროტო-ინდო-ევროპული ენის პირველადობის ტრადიციული XIX საუკუნის შეხედულებების ლობირებას და მიაჩნიათ, რომ ხეთურის უჩვეულო თვისებები ძირითადად მისი გვიანდელი ინოვაციების შედეგია.

სახელი

„ხეთი“ არის თანამედროვე სახელი, მას შემდეგ, რაც (ეს ჯერ სადავო საკითხია) ხეთების სამეფო იდენტიფიცირებული იქნა ებრაულ ბიბლიაში მოხსენიებულ ხეთებთან.

ხეთურ ადგილებში ნაპოვნ მრავალენოვან ტექსტებში ხეთურ ენაზე დაწერილ ტექსტებს წინ უძღვის ზმნიზედა ნესილი (ან ნასილი, ნისილი), ანუ „ნეშურ“ (ქანეშურ) ენაზე დაწერილი“. ნეშა ანუ ქანეში იყო მნიშვნელოვანი ქალაქი, რომელიც ხეთური იმპერიის შექმნამდე არსებობდა. ერთ შემთხვევაში წარწერა არის ქანისუმნილი, „ქანეშის ხალხის ენაზე“.

მიუხედავად იმისა, რომ ხეთების იმპერია შედგებოდა მრავალი სხვადასხვა ეთნიკური და ლინგვისტური წარმოშობის ხალხისაგან, ხეთური ენა გამოიყენებოდა მათი საერო წერილობითი ტექსტების უმრავლესობაში. ამ ტერმინის მიზანშეწონილობის შესახებ არსებობს მრავალი საკამათო არგუმენტისა და კონტრარგუმენტი, მაგრამ მაინც „ხეთური“ რჩება ყველაზე ხშირად ხმარებულ ტერმინად ამ მიმართებაში, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ავტორი გვირჩევს ნესიტურის (ან ნეშურის) ხმარებას.

გაშიფრვა

პირველი დასაბუთებული პრეტენზია ხეთური ენის კუთვნილების შესახებ გამოთქმული იყო იორგენ ალექსანდერ კნუდცონის (Jørgen Alexander Knudtzon, 1902 წ.) მიერ წიგნში, რომელიც ეძღვნებოდა ეგვიპტის ფარაონის მიერ ხეთების მმართველისათვის გაგზავნილ ორ წერილს. ეს წერილები იპოვნეს ელ-ამარნაში, ეგვიპტეში. კნუდცონი ამტკიცებდა, რომ ხეთური იყო ინდო-ევროპული ენა, უმეტესად, მორფოლოგიის საფუძველზე. მიუხედავად იმისა, რომ მას არ გააჩნდა ბილინგვური ტექსტები, მან მაინც შეძლო, რომ მოეცა ამ ორი წერილის ნაწილობრივი თარგმანი იმის წყალობით, რომ იმ პერიოდის დიპლომატიურ მიმოწერას გააჩნდა ჩამოყალიბებული ფორმულარული ხასიათი. მისი არგუმენტები არ იქნა საყოველთაოდ მიღებული, ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ის მორფოლოგიური მსგავსებები, რომელიც მან ხეთურსა და ინდო-ევროპულს შორის შენიშნა, შეიძლება ინდო-ევროპულს გარეთაც იქნას ნაპოვნი, და ნაწილობრივ იმის გამო, რომ წერილების თარგმანი, სავსებით სამართლიანად, ჩათვლილი იყო გაურკვევლად.

ბედრჟიხ ჰროზნი, 1915 წელი

შემდეგში ჰუგო ვინკლერმა ბოღაზქოის თანამედროვე სოფელში აღმოაჩინა ფილების დიდი რაოდენობა, რომელიც შესრულებული იყო უკვე გაშიფრული აქადური ლურსმული დამწერლობით, მაგრამ უცნობ ენაზე. ბოღაზქოი კი იმყოფება ზუსტად იმ ადგილზე, სადაც ოდესღაც იდგა ხათუსა, ხეთების იმპერიის დედაქალაქი. ამ დიდი მასალის შესწავლის საფუძველზე ბედრჟიხ ჰროზნიმ (Bedřich Hrozný) მოახერხა ენის გაშიფრვა. მან წარმოადგინა თავისი არგუმენტები, რომ ეს ენა ინდო-ევროპულია, იმ სტატიაში, რომელიც გამოქვეყნდა 1915 წელს, რომელსაც მალე მოჰყვა ამ ენის გრამატიკაც (Hrozný 1917 წ.). ჰროზნის არგუმენტაცია, რომ ხეთური ეკუთვნოდა ინდო-ევროპული ენების ოჯახს, სავსებით თანამედროვე სტილის იყო, მაგრამ მაინც ცუდად დასაბუთებული. იგი ყურადღებას ამახვილებდა მორფოლოგიის იდიოსინკრაზიული ასპექტების გამაოგნებელ მსგავსებებზე, რაც ძალიან არ ჰგავდა შემთხვევითს და ასევე ნაკლებსავარაუდო იყო მისი ნასესხებობა. ამ მსგავსებებს შორის იყო რ/ნ მონაცვლეობა (იხილეთ როტაციზმი) ზოგიერთი სახელების შტოებში და ვოკალური აბლაუტი. ორივე ეს მოვლენა ჩანდა წყლის აღმნიშვნელ არსებით სახელში „ვადარ“, რომლის მხოლობითი სახელობითი იყო „ვადარ“, ხოლო მხოლობითი ნათესაობითი - „ვედენას“. მან ასევე წარმოადგინა მთელი წყება რეგულარული ბგერითი შესაბამისობებისა. პირველი მსოფლიო ომით გამოწვეული მოკლე საწყისი დაყოვნების შემდეგ, ჰროზნის შიფრი, მისი დაწვრილებითი გრამატიკული ანალიზი და ხეთურის ინდო-ევროპულთან ნათესაობის დამამტკიცებელი საბუთები ძალიან ჩქარა გახდა საყოველთაოდ მიღებული და აღიარებული. მალე ამას დაემატა კიდევ უფრო ფართო დასაბუთება, წარმოდგენილი თანამედროვე სწავლულების მიერ, როგორიცაა ედგარ ჰ. სტურტევანტი, რომელმაც გამოსცა პირველი მეცნიერულად შედგენილი ხეთური გრამატიკა ქრესტომათიითა და ლექსიკონით. სტურტევანტის გრამატიკის 1951 წელს გადასინჯული გამოცემა ჯერ ისევ ავტორიტეტულია დღესაც.

ლიტერატურა

შესავლები და მიმოხილვები Bryce, Trevor (1998). The Kingdom of the Hittites. Oxword: Oxword University Press. ISBN 0-19-924010-8.
Bryce, Trevor (2002). Life and Society in the Hittite World. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-924170-8.
Fortson, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture : an Introduction. Malden: Blackwell. ISBN 1-4051-0316-7.
ლექსიკონები Goetze, Albrecht (1954). Review of: Johannes Friedrich, Hethitisches Wörterbuch (Heidelberg: Winter). Language 30.401-405.[1]
Sturtevant, Edgar H. (1931). Hittite glossary: words of known or conjectured meaning, with Sumerian ideograms and Accadian words common in Hittite texts. Language, Vol. 7, No. 2, pp. 3–82., Language Monograph No. 9.
Puhvel, Jaan (1984-). Hittite Etymological Dictionary. Berlin: Mouton.

გრამატიკა Hrozný, Bedřich (1917). Die Sprache der Hethiter: ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Leipzig: Hinrichs.
Jasanoff, Jay H. (2003). Hittite and the Indo-European Verb. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-924905-9.
Melchert, H. Craig (1994). Anatolian Historical Phonology. Amsterdam: Rodopi. ISBN 90-5183-697-X.
Patri, Sylvain (2007). L'alignement syntaxique dans les langues indo-européennes d'Anatolie. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-05612-0.
Rose, S. R. (2006). The Hittite -hi/-mi conjucations. Innsbruck: Institut für Sprachen und Literaturen der Universität Innsbruck. ISBN 3-85124-704-3.
Sturtevant, Edgar H. A. (1933, 1951). Comparative Grammar of the Hittite Language. Rev. ed. New Haven: Yale University Press, 1951. First edition: 1933.
Sturtevant, Edgar H. A. (1940). The Indo-Hittite laryngeals. Baltimore: Linguistic Society of America.

ტექსტური გამოცემები

• Further information: Hittite texts
• Goetze, Albrecht & Edgar H. Sturtevant (1938). The Hittite Ritual of Tunnawi. New Haven: American Oriental Society.
• Sturtevant, Edgar H. A., & George Bechtel (1935). A Hittite Chrestomathy. Baltimore: Linguistic Society of America.
• Knudtzon, J. A. (1902). Die Zwei Arzawa-Briefe: Die ältesten Urkunden in indogermanischer Sprache. Leipzig: Hinrichs.
• ჟურნალის სტატიები
• Hrozný, Bedřich (1915). "Die Lösung des hethitischen Problems". Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 56: 17–50.
• Sturtevant, Edgar H. (1932). "The Development of the Stops in Hittite". Journal of the American Oriental Society 52: 1–12. doi:10.2307/593573.
• Sturtevant, Edgar H. (1940). "Evidence for voicing in Hittite g". Language 16: 81–87. doi:10.2307/408942.[2]
• Wittmann, Henri (1969). "A note on the linguistic form of Hittite sheep". Revue hittite et asianique 22: 117–118.[3]
• Wittmann, Henri (1964, 1973). "Some Hittite etymologies". Die Sprache 10, 19: 144–148, 39–43.[4][5]
• Wittmann, Henri (1969). "The development of K in Hittite". Glossa 3: 22–26.[6]
• Wittmann, Henri (1969). "A lexico-statistic inquiry into the diachrony of Hittite". Indogermanische Forschungen 74: 1–10.[7]
• Wittmann, Henri (1969). "The Indo-European drift and the position of Hittite". International Journal of American Linguistics 35: 266–268. doi:10.1086/465065.[8]