ქუთაისის ბოტანიკური ბაღი

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ცენტრალური (თბილისი) ბოტანიკური ბაღის ქუთაისის დენდროპარკი, მოკლედ ქუთაისის ბოტანიკური ბაღი მდებარეობს ქალაქ ქუთაისში, მდ. რიონის მარჯვენა სანაპიროზე და თავისი ხანდაზმულობისა და გეგმარების თავისებურების გამო საბაღო-საპარკო მშენებლობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ობიექტად ითვლება. გარდა ამისა იგი სუბტროპიკული ხეებისა და ბუჩქების ინტროდუქციის ერთ-ერთ პირველ პუნქტს წარმოადგენს იმერეთში. ბაღი მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხის რამდენიმე ასეული სახეობითაა წარმოდგენილი.

ქუთაისის ბოტანიკური ბაღი რამდენიმე ბუნებრივი ტერასით არის წარმოდგენილი. გეოგრაფიულად იგი კოლხეთის დაბლობის უკიდურეს აღმოსავლეთ ნაწილს წარმოადგენს და ზღვის დონიდან სიმაღლე 150 მეტრს აღწევს.

ისტორია

ქუთაისში უცხო მცენარეთა შემოტანას საკმაოდ დიდი ხნის ისტორია აქვს და მათი პირველი ცდები მე-19 საუკუნის დასაწყისს განეკუთვნება, მაგრამ მეცნიერულ საფუძველზე მცენარეთა ინტროდუქცია აქ მხოლოდ 1969 წლიდან იწყება და იგი მჭიდორდაა დაკავშირებული ქუთაისის ბოტანიკური ბაღის შექმნასთან. ბოტანიკური ბაღი სამეცნიერო კვლევითი, სასწავლო აღმზრდელობითი და კულტურულ-საგანმანათლებლო დაწესებულებაა.

იმერეთში ისევე როგორც საქართველოში, ზოგიერთი ეგზოტიკური მცენარე ჯერ კიდევ უხსოვარი დროიდან არის ცნობილი. ისეთი ეგზოტიკების როგორიცაა, მარადმწვანე კვიპროსი, ჭადარი, დაფნა, ციტრუსები, ჩვეულებრივი კაკალი და სხვა, იმერეთში შემოტანის ზუსტი თარიღი ჯერ კიდევ დაუდგენელია და უცხო მცენარეთა შემოტანის ასეთი მცდელობები სტიქიურად ხდებოდა.

მცენარეთა ინტროდუციას მეცნიერულ დონეზე შედარებით სისტემური ხასიათი იმერეთის მხარეში და კერძოდ კი ქუთაისში საფუძველი ჯერ კიდევ გასულ საუკუნეში ჩაეყარა და იგი მჭიდროდ უკავშირდება ქუთაისში საქალაქო ბაღის (მოგვიანებით ,,ბულვარი, ამჟამად ქალაქის პარკი) და ფერმის ბაღის (ამჟამად ბოტანიკური ბაღი) შექმნას. საქალაქო ბაღი გაშენდა დაახლოებით 1820 წ., ხოლო ,,ფერმის ბაღი კი 1840 წელს. სწორედ ეს პერიოდი უნდა ჩაითვალოს ქუთაისში უცხო ეგზოტიკურ მცენარეთა ინტროდუციის პირველ ეტაპად და იგი გრძელდება 1900-1910 წლამდე.

ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში მცენარეთა ახალი სახეობების შემოტანის და ამ გზით ბაღის მცენარეული საფარის გამდიდრების მეორე ეტაპი ყოფილი ,,ჭომის პარკი (იგივე ფერმის ბაღი) ტერიტორიაზე სუბტროპიკული ინსტიტუტის სახელს უკავშირდება. ყველაზე მნიშვნელოვანი ეტაპი მცენარეთა ინტროდქუციისა იწყება ქუთაისის ბოტანიკური ბაღის შექმნით. სწორედ ამ პერიოდიდან იწყება ბაღში ინტენსიურად მცენარეთა ინტროდუქცია. იქმნება ახალი გეოფლორისტული ნაკვეთები.

ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში უკანასკნელი 25 წლის განმავლობაში მცენარეთა ინტროდუქცია ხდებოდა ბათუმის, სოხუმის, თბილისს ბოტანიკური ბაღებიდან, ხოლო ნაწილი სახეობების ინტროდქციის წყარო იყო ყოფილი საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა ქვეყნების ბოტანიკური ბაღებიდან დელექტუსით მიღებული თესლები. მათგან განსაკუთრებით თესლები მოდიოდა მოსკოვის, რიგის, კიევის, ნიკიტის, დონეცკის ბოტანიკური ბაღებიდან.

კლიმატი

კლიმატი აქ ტენიანი სუბტროპიკულია, მაგრამ რადგან კლიმატის სუბტროპიკულობას დასავლეთ საქართველოში შავი ზღვა და კავკასიონის მთათა სისტემა განსაზღვრვს, ხოლო ქუთაისის ბოტანიკური ბაღი ზღვიდან საკმაოდ დაცილებულია, კლიმაიტის ეს სუბტროპიკულობა აქ რამდენადმე გამკაცრებულია. მიუხედავად ამისა ქუთაისის ბოტანიკური ბაღის კლიმატი ძირითადად სუბტროპიკულია და მას მცენარეთა ინტროდუქციის თვალსაზრისისთ საკმაოდ დიდი შესაძლებლობები გააჩნია.

დენდროფლორა

ქუთაისის ბოტანიკური ბარის დენდროფლორა 578 სახეობას მოიცავს. ეს ტაქსონები 80 ბოტანიკური ოჯახის 207 გვარის წარმომადგენლებია. 80 ბოტანიკური ოჯახიდან 73 ოჯახი ფარულთესლოვნი ანუ ყვავილოვანი მცენარეები არიან. ისინი 188 გვარსა და 522 სახეობას შეადგენს. რაც სეეხება შიშველთესლოვნებს, ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში მათი 7 ბოტანიკური ოჯახია, 19 გვარით და 56 სახეობით. ამ მცენარეთა უდიდესი ნაწილი მსოფლიოს თითქმის ყველა ფლორისტიკური ოლქის წარმომადგენლებია.

ფარულთესლოვანს სახეობათა უდიდესი უმრავლესობის (295) სამშობლო აღმოსავლეთი აზია და ჰიმალაია. ინდო-ჩინეთის და ჰიმალაის ფლორისტიკული ოლქის სახეობებს ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში , როგორც ძველი ასევე ახალი ინტროდუქციით 51,9% უჭირავს. 115 სახეობა ჩრდილოეთ ამერიკის წარმომადგენლებია, რაც 20,0% შეადგენს. კავკასიური სახეობებია 34, ანუ 5,6%. დანარჩენი ფლორისტიკული ოლქები ყვავილოვან მცენარეთა სახეობების უფრო მცირე რაოდენობითაა წარმოდგენილი. მათგან ხმელთაშუაზღვეთის მცენარეებს უჭირავს 17 სახეობა, რაც ფარულთესლოვანთა სახეობების 3,0%-ს შეადგენს. ევროპული სახეობებია 15 ანუ 2,7%. 10 სახეობის სამშობლო მცირე აზიაა - 1,8%. 7 სახეობა ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის მკვიდრია და მხოლოდ 3 სახეობაა ავსტრალიური წარმოშობის.

რაც შეეხება შიშველთესლოვნებს, 56 სახეობიდან აქაც უმრავლესობა აღმოსავლეთ აზიის მცენარეებია - 19 სახეობა, 15 სახეობის სამშობლო ჩრდილოეთ ამერიკაა, 3 სახეობა ხმელთაშუაზღვეთის მცენარეა, ასევე 3 სახეობაა კავკასიური წარმოშობის, 2 სახეობის სამშობლო ევროპაა, მცირე აზია, ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკა და ავსტრალია თითო სახეობებითაა წარმოდგენილი.

ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში არსებული დენდროფლორის 578 ტაქსონიდან ხე-მცენარეა 236 სახეობა და შიშველთესლოვანი 48 სახეობა. 260 სახეობა ბუჩქს წარმოადგენს, რომელთა შორის შიშველთესლოვანი მხოლოდ 8 სახეობითაა წარმოდგენილი და მხოლოდ 34 სახეობაა ლიანა, რომლებიც ყველა ფარულთესლოვანი მცენარეებია.

ყველა იმ ტექსონიდან რომლითაც ქუთაისის ბოტანიკური ბაღია წარმოდგენილი 160 საეობა მარადმწვანე ხეები და ბუჩქებია, ხოლო 518 სახეობა ფოთოლმცვენია. მარადმწვანე სახეობებიდან 107 სახეობა ფარულთესლოვანი მცენარეა, 53 სახეობა კი შიშველთესლოვანი. რაც შეეხება ფოთოლმცვენ სახეობებს, 414 სახეობა ფარულთესლოვანია და მხოლოდ 4 სახეობაა შიშველთესლოვნებიდან ფოთოლმცვენი.

სითბოსადმი დამოკიდებულების მიხდვით ქუთაისის ბოტანიკურ ბაღში არსებული სახეობათა უმრავლესობა - 465 ტექსონი ზომიერად თბილი კლიმატის მცენარეებია, 113 სახეობა მკვეთრად გამოსახული სუბტროპიკული ბუნებისაა და ნორმალური ზრდა განვითარებისათვის მეტ სითბოს მოითხოვს. განსაკუთრებით დამღუპველია მათთვის ზამთრის ყინვები. სითბოსმომთხოვნი სახეობებიდან 98 ფარულთესლოვანია, ხოლო 15 სახეობა შიშველთესლოვანს წარმოადგენს.

ლიტერატურა

• ბორის თვალოძე, ქუთაისის ბოტანიკური ბაღის დენდროფლორა.