ვიკიპედია

რიტა ლევი-მონტალჩინი

რიტა ლევი-მონტალჩინი (იტალ. Rita Levi-Montalcini; დ. 22 აპრილი, 1909, ტურინი, იტალია, – გ. 30 დეკემბერი, 2012, რომი) — იტალიელი ნეირომეცნიერი. ზრდის ფაქტორების აღმოჩენისთვის 1986 წელს სტენლი კოენთან ერთად მიიღო ნობელის პრემია ფიზიოლოგიის ან მედიცინის დარგში.

რიტა ლევი-მონტალჩინი
Rita Levi-Montalcini

რიტა ლევი-მონტალჩინი 2009 წელს
დაბ. თარიღი 22 აპრილი, 1909
დაბ. ადგილი ტურინი
გარდ. თარიღი 30 დეკემბერი, 2012
გარდ. ადგილი რომი
დასაფლავებულია Monumental Cemetery of Turin
მოქალაქეობა იტალია, ამერიკის შეერთებული შტატები
საქმიანობა neurologist, ნეირომეცნიერი, ბიოქიმიკოსი, პოლიტიკოსი[1] , ექიმი და მეცნიერი
მუშაობის ადგილი სენტ-ლუისის ვაშინგტონის უნივერსიტეტი
ალმა-მატერი ტურინის უნივერსიტეტი
მეუღლე
შვილ(ებ)ი
ნათესავ(ებ)ი Eugenia Sacerdote de Lustig
ჯილდოები ნობელის პრემია ფიზიოლოგიასა და მედიცინაში[2] [3] , მეცნიერების ეროვნული მედალი, Commander of the Order of Merit of the Italian Republic[4] , დიდი ჯვრის ორდენის კავალერი იტალიის რესპუბლიკის წინაშე დამსახურებისათვის[5] , საპატიო ლეგიონის ორდენის დიდი ოფიცერი, ალბერტ ლასკერის პრემია ფუნდამენტური სამეცნიერო კვლევებისათვის[6] , სამეცნიერო დამსახურებების ეროვნული ორდენის დიდი ჯვარი, ფელტრინელის პრემია, ლუიზა გროს ჰორვიცის პრემია[7] , როზენშტილის პრემია[8] , მადრიდის კომპლუტენსეს უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორი, ამერიკის ხელოვნებისა და მეცნიერების აკადემიის წევრი, სამეფო საზოგადოების უცხოელი წევრი[9] , Ralph W. Gerard Prize[10] , Gold medal of the Spanish National Research Council, Order of Merit of the Italian Republic, Italian Order of Merit for Culture and Art და Order of Isabella the Catholic‎
სამეცნიერო სფერო ნეირობიოლოგია, უჯრედული ბიოლოგია

ბიოგრაფია

რედაქტირება

ლევი-მონტალჩინი დაიბადა 1909 წელს ტურინში შეძლებულ ებრაულ ოჯახში. მამა ელექტროინჟინერი და მათემატიკოსი იყო, დედა — მხატვარი. სელმა ლაგერლოფის თხზულებების ზეგავლენით აპირებდა მწერლის კარიერას არჩევას თუმცა საბოლოოდ გადაწყვიტა მედიცინა შეესწავლა. 1936 წელს დაამთავრა ტურინის უნივერსიტეტი ნევროლოგიისა და ფსიქიატრიის სპეციალობით; იქვე, ჯუზეპე ლევის ხელმძღვანელობით დაიწყო მუშაობა ნერვული უჯრედების ზრდაზე პერიფერიული ქსოვილების ეფექტების კვლევაზე.[11][12] მომავალში ლევის კიდევ ორი სტუდენტი, ლევი-მონტალჩინის კოლეგები და მეგობრები — სალვადორ ლურია და რენატო დულბეკო გახდნენ ნობელის პრემიის ლაურეატები.[13]

მეორე მსოფლიო ომის დროს, ნაცისტური გერმანიის მიერ იტალიის ოკუპაციის წლებში (1943–45) იმალებოდა ფლორენციაში. მოკავშირეების მიერ იტალიის გათავისუფლების შემდეგ ექიმად მუშაობდა ლტოლვილთა ერთ-ერთ ბანაკში.[13] ომის შემდეგ განაგრძო მუშაობა ტურინში. 1947 წელს მიიწვიეს ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ვაშინგტონის უნივერსტიტეტში (სენტ-ლუისი, მისური), ზოოლოგ ვიქტორ ჰამბურგერთან სამუშაოდ; ეს უკანასკნელი იმ პერიოდში ქათმის წიწილის ემბრიონში ნერვული უჯრედების ზრდას სწავლობდა. საბოლოოდ, ლევი-მონტალჩინმა მიიღო იტალიის და აშშ-ის ორმაგი მოქალაქეობა. 1948 წელს ჰამბურგერის ლაბორატორიაში აღმოაჩინა, რომ წიწილის ემბრიონში იმპლანტირებული სიმსივნური ქსოვილი თაგვის ორგანიზმიდან ასტიმულირებდა ნერვული უჯრედების ზრდას. ამ ეფექტის კვლევისას ლევი-მონტალჩინმა და ჰამბურგერმა სიმსივნურ ქსოვილში მიაგნეს ნივთიერებას, რომელსაც ნერვის ზრდის ფაქტორი (NGF) უწოდეს. ამასთან, ლევი-მონტალჩინმა დაადგინა, რომ სიმსივნე უჯრედების მსგავს ზრდას იწვევდა ლაბორატორიაში კულტივირებულ ნერვულ ქსოვილში, ხოლო მისმა ახალმა თანამშრომელმა, სტენლი კოენმა მოახერხა NGF-ის იზოლირება სიმსივნური ქსოვილიდან. ამგვარად, NGF გახდა პირველი ზრდის ფაქტორი, რომლის გამოვლენაც შეძლეს მეცნიერებმა. ამ აღმოჩენამ ხელი შეუწყო სხვადასხვა სამედიცინო პრობლემის (მაგ., თანდაყოლილი მალფორმაციები, ალცჰაიმერის დაავადება, პარკინსონის დაავადება, ჭრილობის შეხორცების დეფექტები, სიმსივნური დაავადებები) მექანიზმების უკეთესად გააზრებას.[11][12]

1962 წელს ლევი-მონტალჩინმა რომში დააარსა უჯრედული ბიოლოგიის ინსტიტუტი. ამის შემდეგ ის უთავსებდა მუშაობას რომსა და ვაშინგტონის უნივერსიტეტში. 1987 წელს დაჯილდოვდა აშშ-ის უმაღლესი სამეცნიერო ჯილდოთი, ეროვნული სამეცნიერო მედლით. მისი ავტობიოგრაფიული ნაშრომი „არასრულყოფილების ხოტბა“ (In Praise of Imperfection) გამოქვეყნდა 1988 წელს.[11] 1990-იან წლებში ლევი-მონტალჩინმა ერთ-ერთმა პირველმა მიუთითა ადამიანის პათოლოგიურ პროცესებში პოხიერი უჯრედების მნიშვნელობაზე და გამოავლინა უჯრედების ამ ტიპის მნიშვნელოვანი ენდოგენური მოდულატორი — პალმიტოილეთანოლამიდი.[14][15]

2001 წელს იტალიის პრემიერ-მინისტრმა კარლო აძელიო ჩამპიმ მეცნიერების განვითარებაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისთვის ლევი-მონტალჩინი დანიშნა უვადო სენატორად.[11][12] სენატში მხარს უჭერდა მემარცხენე-ცენტრისტულ ძალებს, მათ შორის, რომანო პროდის მთავრობას, რისთვისაც მემარჯვენე კოლეგების კრიტიკა დაიმსახურა.[16] ლევი-მონტალჩინი არასდროს დაქორწინებულა და შვილები არ ჰყოლია.[17] გარდაიცვალა 2012 წელს რომში, 103 წლის ასაკში.[12] 

 ლევი- მოლტანჩინი ყოველთვის ისწრაფოდა იმისკენ, რომ ორი ერთმანეთისგან შეუთავსებელი ცნება სრულყოფილი პირად ცხოვრება და სრულყოფილი კარგიერა შეეთავსებინა. თუმცა, ცხოვრებასა და სამსახურშიც, გარკვეულწილად, მოუხდია არასრულყოფილებასთან შეგუება, რადგან ამგვარი ყოფა უფრო მორგებული აღმოჩნდა მის ადამიანურ ბუნებასთან. 1930 წლის დასაწყისში, ლევი-მონტალჩინი ტურინის სამედიცინო ინსტიტუტში ჩაერიცხა, რათა "მთელი თავისი არსებით ჩართულიყო კვლევაში, რაც მისი ცხოვრების აზრად იქცა". ჰისტოლოგ ჯუზეპე ლევის ასისტენტს იტალიის ფაშისტური რეჟიმის წლებში გაბატონებული რასისტული კანონების გამო, საკუთარ სახლში მოუხდა ლაბორატორიის მოწყობა. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, რიტა ლევი-მონტალჩინი ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაემგზავრა, სადაც 30 წლის მანძილზე ვაშიკტონის უნივერსიტეტში იმუშავა. სწორედ აქ გაიცნო ბიოქიმიკოსი სტენლი კოენი, ვისთან ერთადაც დაადგინა, რომ ნერვული უჯრედების ზრდას პროტეინი (ცილა) განაპირობებდა. ნერვული უჯრედების ზრდის აღმოჩენისთვის  რიტა ლევი-მონტაჩელიმ, კოენთან ერთად, ნობელის პრემია მიიღო.

"იცხოვრეთ მშვიდად და მუდამ ტვინის მარცხენა ნახევარსფეროთი იფიქრეთ."

ლევი-მონტაჩელიმ დაამტკიცა, რომ ტვინის ორ ნახევარსფეროს შორის ერთი მეორეზე ნაკლებად არის განვითარებული და კაცობრიობის ისტორიაში ჩადენილი ყველა ბოროტება გვინის მარჯვენა ნახევარსფეროს გადააბრალა. მეცნიერმა განაცხადა: "ეს ინსტიქტებზე პასუხისმგებელი ნაწილია, რომელმაც ავსტრალოფითეკი ხიდან ჩამოიყვანა და სიცოცხლე შეანარჩუნებინა. ეს ნახევარსფერო ნაკლებადაა განვითარებული და დიქტატორებიც ხალხის მასებს სწორედ მარჯვენა ნახევარსფეროზე ზემოქმედებით იყოლიებენ. ყველა ტრაგედია მუდამ მასზე დაყრდნობით ხდება, რადგანაც იგი უნდობლობას უცხადებს მარცხენა ნახევარსფეროს". ამასთან გვაფრთხილებდა: "ეს არქაული ტვინი საღ გონებაზე ბატონობს. ამიტომ, მუდამ ფხიზლად უნდა ვიყოთ. ყველა დიდ ტრაგედიაში დამნაშავე ის არის, რადგან ინტელექტი და აზროვნება იქ აღძრული დაბალი დონის ინსტიქტებით არის დაბინდული". მეცნიერმა ქალბატონმა ასეთი რეცეპტი დაუტოვა მსოფლიოს: "იცხოვრეთ მშვიდად და მუდამ ტვინის მარცხენა ნახევარსფეროთი იფიქრეთ". 1988 წელს გამოქვეყნებულ ავტობიოგრაფიულ წიგნში-"არასრულყოფილების დიდება"- რიტა ლევი-მონტალჩინიმ ყველაფერს თავ-თავისი ადგილი მიუჩინა:" მნიშვნელოვანია, ის, თუ როგორ ვიცხოვრებთ და რა გზავნილს დავუტოვებთ სხვებს. აი, ეს არის ის, რაც გადაგვარჩენს". 


ტურინში ყოფნის დროს იგი მუშაობდა ჯუზეპე ლევის მეთვალყურეობის ქვეშ. ცნობილ იტალიელმა, რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა სტუდენტების მუშაობის ეთიკასა და მეცნიერულ ცნობისმოყვარეობაზე, მის ლაბორატორიაში ყოფნის დროს რიტა  მოხიბლული იყო ნეიროგენეზის პროცესით.  

ლევი-მონტალჩინმა დაამთავრა სუმმა ქუმ ლაუდე ტურინის მედიცინის სკოლა 1936 წელს და დაიწყო სამწლიანი სტიპენდია ნევროლოგიასა და ფსიქიატრიაში. მან განაგრძო კვლევები ნერვული უჯრედების განვითარებაზე.  ამ ვადაში ევროპაში ებრაელი მოქალაქე გახდა უფრო საშიში.  მუსოლინი მოვიდა ხელისუფლებაში 1922 წელს, ხოლო 1938 წელს მან გამოაქვეყნა მანიფესტა per la Difesa della Razza, რასობრივი მეცნიერის მანიფესტი.
 
1939 წელს მან მიიღო რთული გადაწყვეტილება ტურინის უნივერსიტეტში სამუშაოს დასრულების შესახებ, არ სურდა კოლეგებს საფრთხე ემუქრებოდა ებრაელ მეცნიერთან მათი ასოციაციით.  მან კვლევები განაგრძო ბელგიაში, სადაც მიიღო მიწვევა ნევროლოგიურ ინსტიტუტში კვლევების ჩასატარებლად.  მაგრამ ეს ყოველდღიურობაში არ გაგრძელებულა.  როდესაც ჰიტლერის გავლენა ევროპაში გავრცელდა, მის ოჯახის წევრებს შეეშინდა და ტურინში დაბრუნდა 1940 წლის დასაწყისში.

მიუხედავად იმისა, რომ სამყარო მის გარშემო იშლება, ლევი-მონტალინიმ მაინც გადაწყვიტა გაეგრძელებინა კვლევა.  ტურინში დაბრუნების შემდეგ, ლევი-მოლტანჩინმა თავის საძინებელში მცირე ლაბორატორია შექმნა, რომელიც მიკროსკოპით იყო სავსე, ქათმის ემბრიონში ნეიროგენეზის შესასწავლად.  ტურინში დაბომბვა 1941 წელს გააქტიურდა, რამაც იძულებული გახდა მისი ოჯახით ქალაქგარეთ გადასულიყო. მან შეფუთა აპარატურა და მეორედ ჩამოაყალიბა  ლაბორატორია.

ლევი-მონტალცინმა შეუტია ვიქტორ ჰამბურგერის 1934 წლის ნაშრომს, რომელშიც მან შეამოწმა სხვადასხვა ქსოვილების მოთხოვნა ამ იგივე ქსოვილისთვის განკუთვნილი ნერვული უჯრედების განვითარებისა და მიგრაციისთვის.  



ერთ – ერთი მთავარი აღმოჩენა, რომელიც მან შეერთებულ შტატებში ყოფნის დროს გააკეთა, იყო ტექნიკის შემუშავება, რომელიც საშუალებას მისცემდა მას ნეირონების ზრდას ემბრიონის გარეთ.  ეს დაამტკიცა იმ დაკვირვებით შედეგად როდესაც, თაგვის სიმსივნური უჯრედის ხაზმა გამოიწვია ნერვული უჯრედების ზრდა.  ქათმის ემბრიონის გადაღებისას, ეს კიბოს უჯრედები იზიდავდნენ და ასტიმულირებენ ნეირონების ზრდას, რაც ვარაუდობს, რომ ეს კიბოს უჯრედები შეიცავს სავარაუდო პროგნოზირებას.  ლევი-მონტალჩინი ეწვია ჰერტა მეიერის ლაბორატორიას ბრაზილიის უნივერსიტეტში 1950-იანი წლების დასაწყისში, სადაც მან შეიმუშავა ტექნიკა ნერვული უჯრედების კულტურისთვის და ახასიათებს იმ ფაქტორებს, რომლებიც ხელს უწყობს ნეირონების ზრდას.
რიტა ლევი-მონტალინსს წარმოუდგენელი კარიერა ჰქონდა, NGF კი მოთხრობის მხოლოდ ნაწილია.  იგი იყო მეცნიერული დაფინანსების და მეცნიერ ქალთა გამორჩეული ადვოკატი.  1993 წელს მიცემულ ინტერვიუში, იგი განმარტავს, რომ ”მე შემიძლია გავაკეთო ისეთი საგნები, რომლებიც ძალიან მნიშვნელოვანია, რაც ვერასდროს ვიქნებოდი, თუ მას არ მივიღებდი ნობელის პრემიაზე არის საუბარი."   2001 წელს მან გააფართოვა ეს ფონდი, რომელიც ახლა უზრუნველყოფს საგანმანათლებლო დახმარებას და სტიპენდიებს აფრიკელ ქალებსა და ბავშვებში.

2001 წელს იტალიამ რიტა ლევი-მონტალჩინი სენატორი გახადა, ხოლო 2006 წელს ის უკიდურესი მემარჯვენე იტალიელ პოლიტიკოსების წარმომადგენლებთან ერთად  უსახლკაროდ იქცია.  (დიახ, მან ეს ბრძოლა მოიგო.) მან განაგრძო აქტიური მონაწილე კვლევის საზოგადოებაში, დაარსდა ევროპის ტვინის კვლევითი ინსტიტუტი 2002 წელს და ამ ინსტიტუტის ხელმძღვანელად მსახურობდა 2012 წლის დეკემბრამდე მის სიკვდილამდე.

რიტა ლევი-მონტალინი იყო XX საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი მეცნიერი.  იგი იბრძოდა ღრმად ჩასაფრებული სექსიზმისა და მეორე მსოფლიო ომის განსაცვიფრებელი ანტისემიზმისკენ, რათა შეესრულებინა ის, რაც ყველაზე მეტად უყვარდა.  მისთვის ჯილდოები არასდროს ყოფილა მიზანი.  მას შემდეგ რაც შეიტყო, რომ მან ნობელის პრემია მიიღო, ის ერთი კომენტარით  შემოიფარგლა: ”ეს იყო დიდი პატივი.  ჯერ კიდევ, არ არსებობს ისეთი დიდი მღელვარეება, როგორც აღმოჩენის მომენტი. ”

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Openpolis
  2. ↑ nobelprize.org — Nobel Foundation.
  3. ↑ nobelprize.org — Nobel Foundation.
  4. ↑ Dettaglio decorato — presidenza della Repubblica Italiana.
  5. ↑ Dettaglio decorato — presidenza della Repubblica Italiana.
  6. ↑ http://www.laskerfoundation.org/awards/1986basic.htm — Lasker Foundation.
  7. ↑ https://www.cuimc.columbia.edu/research/louisa-gross-horwitz-prize/horwitz-prize-awardees/1990-1981-awardees
  8. ↑ https://www.brandeis.edu/rosenstiel/rosenstiel-award/past.html
  9. ↑ List of Royal Society Fellows 1660-2007 — ლონდონის სამეფო საზოგადოება. — გვ. 217.
  10. ↑ https://www.sfn.org/careers/awards/outstanding-career-and-research-achievements-awards/ralph-w-gerard-prize
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 Rita Levi-Montalcini, Encyclopædia Britannica. 2019. ნანახია 13 თებერვალი, 2020.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 Rita Levi-Montalcini, Nobel Media AB. ნანახია 13 თებერვალი, 2020.
  13. ↑ 13.0 13.1 Rita Levi-Montalcini. Washington University. ციტირების თარიღი: 31 December 2012.
  14. ↑ Leon A, Buriani A, Dal Toso R, et al. (April 1994). „Mast cells synthesize, store, and release nerve growth factor“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 91 (9): 3739–43. Bibcode:1994PNAS...91.3739L. doi:10.1073/pnas.91.9.3739. PMC 43657. PMID 8170980.
  15. ↑ Aloe L, Leon A, Levi-Montalcini R (1993). „A proposed autacoid mechanism controlling mastocyte behaviour“. Agents and Actions. 39 Spec No: C145–7. doi:10.1007/BF01972748. PMID 7505999.
  16. ↑ Mastella: sì al procedimento su Storace. Repubblica (17 October 2007). ციტირების თარიღი: 16 March 2011.
  17. ↑ Rita Levi-Montalcini, pioneering Italian biologist, dies at 103. The Guardian (20 December 2012). ციტირების თარიღი: 29 November 2016 
* Autobiography at the Nobel e-Museum დაარქივებული 2001-10-19 საიტზე Wayback Machine.

თარგი:Nobel Prize in Physiology or Medicine Laureates 1976–2000 თარგი:1986 Nobel Prize winners {Winners of the National Medal of Science|biological}} თარგი:FRS 1995

ყურადღება.სორტირების გასაღებს «Levi-Montalcini, Rita»-ს გააჭრის წინა გასაღებს «ლევი-მონტალჩინი, რიტა»-ს.

მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=რიტა_ლევი-მონტალჩინი&oldid=4299240“-დან