პოლონეთ-შვედეთის ომი (1600-1611)

პოლონეთ-შვედეთის ომი
პოლონეთ-შვედეთის ომის ნაწილი
პოლონეთ-შვედეთის ომი
თარიღი	1600-1611 წლები
მდებარეობა	ესტონეთი, ლივონია, ლიტვა
შედეგი	ზავი
მხარეები
პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა,  შვედეთი
მეთაურები
იან კაროლ ჩოდკევიჩი სიგიზმუნდ III ვაზა იან ზამოისკი სტანისლავ ჟოლკიევსკი კშიშტოფ "პიორუნ" რაძივილი იურგენ ფონ ფარენსბახი კარლ IX კარლ გილენჰიელმი ანდერს ლენარტსონი ერნსტ ფონ მანსფელდი

პოლონეთ-შვედეთის ომი (1600-1611) — დაპირისპირების გაგარძელება შვედეთსა და პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობას შორის, ლივონიისა და ესტონეთის მოსაპოვებლად. ამავდროულად, დავა შვედეთის ტახტზე შვედეთის კარლ IX-სა და პოლონეთის სიგიზმუნდ III-ს შორის. იან კაროლ ჩოდკევიჩის მიერ ხშირად შეწყვეტილი შეტაკებების, ალყებისა და ბრძოლების შემდეგ, ზავი დაიდო რუსების შემდგომ შემოსევამდე.

პოლონეთ-ლიტვის თავდაჯერებულობა

პოლონეთის თავადაზნაურობამ, შლახტამ, მხარი დაუჭირა ამ კონკრეტულ კონფლიქტს, ვარაუდით, რომ ის შემოიფარგლებოდა მხოლოდ ესტონეთით და ელოდა ბევრ სარგებელს ახალი მიწების სახით და მარცვლეულის ექსპორტის გაზრდას შეძლებდა ბალტიის ზღვით. გარდა ამისა, შლახტა დიდად არ ფიქრობდა შვედებზე და არ ელოდა, რომ ეს ომი დიდხანს გაჭიანურდებოდა ან რთული იქნებოდა. ისინი უხეშად არ აფასებდნენ თავიანთ მოწინააღმდეგეს, ფიქრობდნენ, რომ პოლონეთი, რომელიც თითქმის დაუმარცხებელი იყო ბრძოლაში ას წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, ადვილად შეძლებდა სკანდინავიელების ნებისმიერ დროს დამარცხებას. თანამეგობრობას ჰყავდა თითქმის 10 მილიონი მოსახლე, თითქმის 10-ჯერ მეტი, ვიდრე შვედებს. მეორე მხრივ, შლახტას დაავიწყდა, რომ თანამეგობრობას ჰქონდა ერთ-ერთი ყველაზე მცირე სამხედრო თანაფარდობა ევროპაში და რომ შვედეთს შეეძლო დიდი არმიის შეკრება ბევრად უფრო სწრაფად, ვიდრე თანამეგობრობა, მისი ცენტრალიზებული მთავრობისა და თავისუფალი გლეხების სავალდებულო გაწვევის გამო. .

ბრძოლები

ამრიგად, თანამეგობრობა იძულებული გახდა ებრძოლა ორ ფრონტზე, რადგან მისი ჯარები ასევე საჭირო იყო სამხრეთით მოლდავეთის მაგნატთა წინააღმდეგ საბრძოლველად, ასევე მათთა სავალალოდ შვედებმა მალევე მოიპოვეს 3:1 უპირატესობა. ომის დასაწყისში, 1600 წელს, მიუხედავად იმისა, რომ თანამეგობრობის არმიამ კრშიშტოფ მიკოლაი "პიორუნ" რაძივილმა პირველმა დაარტყა შვედეთის ძალებს რამდენიმე მარცხი განიცადა ღია მინდორზე, რითაც ისარგებლეს შვედებმა აიღეს კონტროლი არა მხოლოდ ესტონეთზე, არამედ ლივონიის უმეტეს ნაწილზე. პოლონეთის პარლამენტმა, სეიმმა, რეაგირება მოახდინა არმიისთვის სახსრების გაზრდით და სამხრეთ ფრონტიდან ძალებისა და მეთაურების გაწვევით (მიიჩნეოდა ნაკლებად მნიშვნელოვანი, რადგან ომის უმეტესი ნაწილი თანამეგობრობის ტერიტორიის გარეთ მიმდინარეობდა) საფრთხის ქვეშ მყოფი ჩრდილოეთით.

1601 წელს ლიტველი ჰეტმანი იან კაროლ ჩოდკევიჩი და პოლონეთის კანცლერი იან ზამოისკი, გამოძახებული მოლდოვიდან, ჩავიდა ლიტვაში შვედების შემოსევებთან საბრძოლველად, რომელიც ახლა საფრთხეს უქმნიდა არა მხოლოდ სიგიზმუნდის მიერ დაპირებულ ესტონეთს, არამედ მის სამხრეთით მდებარე პოლონეთის ძველ ტერიტორიებს. ჩოდკევიჩმა და რაძივილმა დაამარცხეს შვედები ამ ომის პირველ დიდ ღია ბრძოლაში კოკენჰუსენში (თანამედროვე კოკნეზე) 1601 წლის დასაწყისში. მალევე, იან ზამოისკიმ, მოლდოველების წინააღმდეგ გაიმარჯვა, შემდეგ კი შვედების წინააღმდეგ საბრძოლველად მოვიდა 12000 კაცით და 50 საარტილერიო იარაღით, რომელთაგან 15 კლასიფიცირებული იყო როგორც მძიმე შეიარაღების ნაწილი. ჩარლზმა ვერ შეძლო ეფექტურად გამკლავებოდა ასეთ არმიას და იძულებული გახდა უკან დაეხია. თუმცა, უკან დახევის მან დატოვა გარნიზონი თითქმის ყველა დაპყრობილ ციხეში. ზამოისკიმ ნაცლად დადევნებსა გადაწტვიტა ციხესიმაგრეების დაბრუნება. 1602 წლისთვის შვედებს მხოლოდ რევალი (ტალინი, ტალინი, რეული), პერნაუ (პარნუ, პარნაუ, პარნავა), ჰაპსალი (ჰააფსალუ, ჰაფსალუ) და დორპატი (ტარტუ) დარჩათ კონტროლის ქვეშ. თუმცა, ზამოისკი, 60 წლის ასაკში, ავად გახდა და ჩოდკევიჩმა აიღო სარდლობა და ალყა შემოარტყა დორპატის. ვეზენბერგში (რაკვერე) მან დაამარცხა შვედური გამაძლიერებელი ძალა არვიდ ერიქსონ სტალარმის მეთაურობით, რომელიც გაგზავნილი იყო დორპატში შვედური ჯარების გასათავისუფლებლად. ქალაქი დანებდა 1603 წლის აპრილში.

ჩოდკევიჩი დაინიშნა ლიტვის ჯარების მთავარსარდლის მოვალეობის შემსრულებლად ზამოისკის სამხრეთით დაბრუნების შემდეგ 1602 წელს (ზამოისკი აღარასოდეს დაბრუნებულა ჯარის სათავეში, მისი ჯანმრთელობა გაუარესდა და ის მოკვდა 1605 წელს). ჩოდკევიჩი, თანამეგობრობის სეიმის (პარლამენტის) და მეფე სიგიზმუნდ III ვასას არასაკმარისი მარაგებისა და მცირე მხარდაჭერის მიუხედავად, ბრწყინვალედ უძღვებოდა ჯარს, აიღო ციხე-სიმაგრე და მოიგერია სოდერმანლანდის ჰერცოგი, შემდეგ ჩარლზ IX რიგადან, თუმცა რევალი, პერნაუ და ნაარი (ნარვა, ნარევი) დარჩა შვედეთის კონტროლის ქვეშ. 1604 წელს მან დაიპყრო დორპატი, დაამარცხა შვედი გენერლები ვაისენშტეინის ბრძოლაში (დღევანდელი პაიდე) (ხშირად იმარჯვებდა მრავალრიცხოვანი მტრის წინააღმდეგ, ისევე როგორც ვაისენშტეინში, სადაც მას მხოლოდ 2300 კაცი ჰყავდა და დაამარცხა 6000 კაციანი შვედური ძალა; ჩოდკევიჩი წერდა თავის მემუარებში, გადამწყვეტი ბრძოლა და მისი ერთ-ერთი უდიდესი გამარჯვება, პოლონეთ-ლიტვური დანაკარგით 81 დაღუპული, 100 დაჭრილი და შვედეთის დანაკარგები კი ჯარის ნახევარს უახლოვდება). მისი ვაჟკაცობისთვის ჩოდკევიჩი მეფემ დააჯილდოვა ლიტვის დიდი ჰეტმან ბულავათი. თუმცა, ომი უგულვებელყოფილი იყო თანამეგობრობის პარლამენტის მიერ, რომელმაც უარყო ყველა მისი მოთხოვნა. თანამეგობრობის დეცენტრალიზებული ფინანსური სისტემა (ყველა გადასახადზე უნდა შეთანხმებულიყო სეიმისა და რეგიონალური სეიმიკების ყველა თავადაზნაურობა) იმას ნიშნავდა, რომ თანამეგობრობის ხაზინა თითქმის ყოველთვის ცარიელი იყო. ეს ნაკლი საუკუნეების განმავლობაში ხელს უშლიდა თანამეგობრობას.

მიუხედავად ამისა, ჩოდკევიჩმა შვედებთან ბრძოლა გააგრძელა. მან შექმნა ბრძოლის ახალი ტაქტიკა, რომელიც ეფუძნებოდა ელიტარული ჰუსარის კავალერიის გამოყენებას და შესაბამისად, შვედები კვლავ მარცხდებოდნენ ღია ველზე. ჯერ პოლონელები თავს დაესხნენ შვედურ კავალერიას, რის შემდეგაც ისინი ჩვეულებრივ თავს დაესხნენ დემორალიზებულ შვედურ ქვეითებს, რომლებიც საერთოდ ვერ ახერხებდნენ უკან დახევას და ჩვეულებრივ ანადგურებდნენ ამ ქვეითების მთელ ფორმირებებს.

1605 წელს შვედებმა კვლავ დახარჯეს დიდი თანხები ახალი მასიური არმიის გასაწვევად. რიკსდაგმა ბევრი ფული დახარჯა ახალი არმიის შესაკრავად, ამასთანავე, რუსეთის ცარმა ბორის გოდუნოვმა შვედებს დიდი ფინანსური დახმარება გაუწია, სავარაუდოდ, ცდილობდა შვედეთის და თანამეგობრობის დაკავებას პრობლემების დროს. შვედებმა შეძლეს დიდი რაოდენობით დაქირავებული ჯარისკაცების დაქირავება, ასევე მრავალი ინჟინრის დაქირავება ალყისთვის მთელი ევროპიდან.

1605 წელს, რევალიდან რამდენიმე მილის დაშორებით, 5000-კაციანი არმია ფორსტენის ანდერს ლენარტსონის მეთაურობით კვლავ დაეშვა ესტონეთში. რამდენიმე დღის შემდეგ კიდევ ერთი შვედური ექსპედიცია, დაახლოებით 4000 კაციანი და გრაფ ფრედერიკ იოახიმ მანსფელდის მეთაურობით, დაეშვა და ალყა შემოარტყა დუნამუნდეს (დაუგავგრივა, დინემუნტის) ციხეს რიგის მახლობლად, თუმცა უშედეგოდ. ამ წარუმატებლობის შემდეგ მათ დაიწყეს რიგის ალყა. მათი მთავარი მისია იყო ამ მნიშვნელოვანი ქალაქის, ბალტიისპირეთის ერთ-ერთი უდიდესი პორტის ხელში ჩაგდება.

ჩოდკევიჩი გადავიდა რიგაში გარნიზონის გასათავისუფლებლად, მაგრამ გაირკვა, რომ შვედები ასევე აგზავნიდნენ დახმარებას ლენრტსონის მეთაურობით. ჩოდკევიჩი გადავიდა ლენარტსონზე, თუმცა მან გადაწყვიტა არ ჩართულიყო ღია ბრძოლაში და უკან დაიხია ციხისკენ. როდესაც გაიგო, რომ თავად ჩარლზი ახლა კიდევ უფრო მეტი ჯარისკაცით მოდიოდა (დაახლოებით 5000), ლენარტსონმა გადაწყვიტა დაკავშირებოდა მეფეს და ერთად მიეტანათ იერიში რიგაზე.

ჩოდკევიჩი, რომელმაც ვერ შეაჩერა შვედური ძალები შეერთებისას, ცესისიდან (ვენდენ) გადავიდა სალასპილსში (კირჩოლმი) და იკშილილეში (Üxküll), სადაც ააგო პატარა გამაგრებული ბანაკი. ჩარლზმა, რომელიც რიგაში 23 სექტემბერს ჩავიდა, შეიტყო ახლომახლო ჩოდკევიჩის ძალების შესახებ და გადაწყვიტა მისი განადგურება შვედეთის ძალების უმრავლესობის შეტევით ამ ტერიტორიაზე. 27 სექტემბერს შვედეთის ჯარი მეფე ჩარლზის მეთაურობით დაიძრა კირჩოლმისკენ.

1605 წლის 27 სექტემბერს კირჩოლმის ბრძოლა (სალასპილსი) მდინარე დუნას (დაუგავა, დვინა, ჟვინა, ვაინა) მახლობლად ჩოდკევიჩის დაგვირგვინებული მიღწევა იქნებოდა. ჩოდკევიჩი, რომელსაც უფრო მცირე ძალები გააჩნდა (დაახლოებით 1:3-ზე ისევ მინუსი), გამოიყენა "ფეინტი", რათა შვედები დაეტოვებინა შემაღლებულ ადგილზე. ჩარლზის მეთაურობით შვედებს ეგონათ, რომ პოლონელ-ლიტველები უკან იხევდნენ, ამიტომ ისინი წინ წავიდნენ და თავიანთი ფორმირებები დაარღვიეს დევნის მიზნით. სწორედ ამას ელოდა ჩოდკევიჩი. თანამეგობრობის არმიამ ახლა ცეცხლი გაუხსნა ქვეითებს. რამაც შვედებს გარკვეული ზარალი მიაყენა, რა დროსაც ჰუსარები გადავიდნენ ხელახლა გადაჯგუფდნენ და შეუტიეს ქვეითებს. შვედეთის ფორმირებები მთლიანად დაიშალა, თავად მეფე გაიქცა. ამგვარად ჩოდკევიჩმა ძლივს 3600 ჯარისკაცით დაამარცხა შვედეთის არმია 11000 ჯარისკაცით; ამ საქმისთვის მან მიიღო მილოცვის წერილები პაპისგან, ევროპის ყველა კათოლიკე ავტორიტეტისგან და თურქეთის სულთნისა და სპარსეთის შაჰისგანაც კი.

თუმცა, ეს დიდი გამარჯვება აბსოლუტურად უშედეგო იყო, საშინაო უთანხმოების გამო, ჩოდკევიჩის არმიამ, წლების მანძილზე გადაუხდელმა, ბოლოს და ბოლოს მასობრივად გაფიცვა გადაწყვიტეს, რათა გაეძარცვათ მათი პოლიტიკური ოპონენტების მამულები, რის გამოც ჰეტმანი იძულებული გახდა ომი გაეგრძელებინა. მცირე, არასაკმარისი ძალებიტ ჩოდკევიჩმა, მაინც შეუშალა შვედებს რეგიონის დაპყრობაში, ამან კი 1608 წლამდე დრო მისცა დანარჩენ გენერლებს. რადგან, მათ მოუწიათ აჯანყების ჩახშობა რომელიც სიგიზმუნდის წინააღმდეგ წამოიწყეს.

მანსფელდმა დაიპყრო დაუგავგრივა, ვილჯანდი და კოკნესე, მაგრამ როდესაც ჩოდკევიჩი დაბრუნდა, ვითარება შეიცვალა. 1609 წელს ჩოდკივიჩმა კიდევ ერთხელ გაათავისუფლა რიგა, პარნუს დაპყრობის გარდა. ჩოდკევიჩმა ასევე დაამარცხა შვედური ფლოტილა სალისთან და საბოლოოდ დაამარცხა მანსფელდის არმია კიდევ ერთხელ მდინარე გაუჯასთან. საბოლოოდ, ზავი დაიდო 1611 წელს ჩარლზ IX-ის გარდაცვალების შემდეგ. ზავი გაგარძელდა 1617 წლამდე. მომდევნო ათწლეულის განმავლობაში თანამეგობრობა დაკავებულიიყო რუსეთის წინააღმდეგ ომით.

ლიტერატურა

• Eriksson, Bo (2007) (in Swedish). Lützen 1632. Stockholm: Norstedts Pocket. pp. 74. ISBN 978-91-7263-790-0. (швед.)
• Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I. (пол.)
• Stanisław Herbst, Wojna Inflancka 1600–1602, wyd. II, Inforteditions 2007. (пол.)
• Leszek Podhorodecki, Rapier i koncerz, Warszawa 1985, ISBN 83-05-11452-X (пол.)
• Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny Wiek, Warszawa 1982, ISBN 83-06-01093-0. (пол.)
• Henryk Wisner, Kircholm 1605. Warszawa 2011, Bellona, ISBN 978-83-11-12034-1. (пол.)
• Радослав Сікора: З історії польських крилатих гусарів. Київ: Дух і літера, 2012. ISBN 978-966-378-260-7. Інформація про книгу в інтернет-магазині українського видавця.

რესურსები ინტერნეტში

• პოლონეთ-შვედეთის ომი