მუსინე კოკალარი
მუსინე კოკალარი (ალბ. Musine Kokalari; დ. 10 თებერვალი, 1917, ადანა, ოსმალეთის იმპერია — 13 აგვისტო, 1983, რეშენი, ალბანეთის სახალხო სოციალისტური რესპუბლიკა) — ალბანელი მწერალი და პოლიტიკური აქტივისტი, პირველი პროზაიკოსი ქალი ალბანეთში. 1944 წელს სოციალ-დემოკრატიული პარტიის დამფუძნებელი. ენვერ ხოჯას რეჟიმის დროს რეპრესიების მსხვერპლი გახდა და საუკუნის მესამედი გაატარა ციხეში. კომუნისტური რეჟიმის დაცემის შემდეგ იგი დემოკრატიის მოწამედ იქნა აღიარებული.[1]
| მუსინე კოკალარი | |
|---|---|
 | |
| მშობლიური სახელი | Musine Kokalari |
| დაბადების თარიღი |
10 თებერვალი, 1917 ადანა ოსმალეთის იმპერია |
| გარდაცვალების თარიღი |
13 აგვისტო, 1983 (66 წლის) რეშენი, ალბანეთი |
| მოქალაქეობა | ალბანეთის სახალხო სოციალისტური რესპუბლიკა |
| ალმა-მატერი | რომის უნივერსიტეტი |
| პროფესია | მწერალი, პუბლიცისტი, პოლიტიკური აქტივისტი |
| ხელმოწერა |
.svg){kind=small} |
წარმომავლობა და განათლება
რედაქტირებამუსინე კოკალარი დაიბადა თურქეთში დროებით გადასული ალბანელი მუსლიმების ოჯახში. კოკალარის ოჯახი წარმოშობით გიროკასტრიდან იყო, რომლის მაცხოვრებლები გამოირჩეოდნენ პატრიოტული შეხედულებებით, კულტურული და პოლიტიკური მოღვაწეობით. კოკალარები ხოჯას კლანს ენათესავებოდნენ. მუსინა კოკალარის ნათესავი გახლდათ ალბანეთის მომავალი კომუნისტი დიქტატორი ენვერ ხოჯა. გიროკასტრაში მუსინე და ენვერ ხოჯა ერთმანეთის მეზობლად ცხოვრობდნენ და ხშირად ურთიერთობდნენ.
1920 წელს მუსინეს ოჯახი ტირანაში დასახლდა. ვეისიმ კოკოლარი, მუსინას ძმა, წიგნის მაღაზიას მართავდა. სკოლის წლებიდან გოგონა ლიტერატურით იყო გატაცებული. დაამთავრა დედა დედოფლის პრივილეგირებული პედაგოგიური ინსტიტუტი. 1938 წლის იანვარში ჩავიდა იტალიაში და დასახლდა რომში.
1941 წელს დაამთავრა ლიტერატურისა და ფილოსოფიის ფაკულტეტი. მან დაიცვა დისერტაცია ალბანელი პოეტისა და პროზაიკოსის ნაიმ ფრაშერის შემოქმედებაზე. რომის უნივერსიტეტის ინტელექტუალურმა ატმოსფერომ მუსინეზე დიდი გავლენა მოახდინა და ლიტერატურული გზის არჩევისკენ უბიძგა. პირად საუბრებში იგი ოცნებობდა სამწერლო კარიერაზე. — პოლიტიკა არ წარმოადგენდა მისი ინტერესების სფეროს.თუმცა თუმცა პატრიოტულმა ოჯახურმა ტრადიციამ მაინც თავისი გავლენა იქონია 1942 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დროს, მუსინა კოკალარი დაბრუნდა იტალიის ჯარების მიერ ოკუპირებულ ალბანეთში.[2]
ლიტერატურული ნაწარმოებები
რედაქტირება.jpg)
მუსინე კოკალარის პირველი ლიტერატურული ნაწარმოები — "როგორც მოხუცი დედა მეუბნებოდა"(Siç me ამბობს nënua plakë) — გამოიცა ტირანაში 1941 წელს. ეს იყო ავტორის ხედვა ზღაპრებზე ალბანელი ტოსკების ფოლკლორიდან მათ დიალექტზე, რომელიც აღწერდა გიროკასტრის მაცხოვრებელთა ადათ-წესებს მკვეთრი სოციალური ცვლილებების ფონზე. თავად კოკალარმა თავის პირველ ნამუშევარს "წარმავალი სამყაროს სარკე" უწოდა. ეს კრებული ითვლება ალბანეთში ქალის მიერ დაწერილ და გამოცემულ პირველ ლიტერატურ ნაწარმოებად. 1944 წელს მუსინე კოკალარმა გამოსცა მოთხრობებისა და ჩანახატების კრებული „როგორ დატრიალდა ცხოვრება“ (Sa u-tunt jeta). იმავე წელს გამოვიდა მისი ნამუშევრების მესამე კრებული "კერიის ირგვლივ" (Rreth vatrës).
შემდგომში კოკალარი წერდა დღიურებსა და მემუარებს (როგორ შეიქმნა სოციალ-დემოკრატიული პარტია), სადაც დეტალურად აშუქებდა მის ცხოვრებას, ლიტერატურულ და პოლიტიკურ მოღვაწეობას. ეს ნამუშევრები გამოიცა მისი გარდაცვალების შემდეგ. დღიური La mia vita universitaria (ჩემი საუნივერსიტეტო ცხოვრება) იტალიურ ენაზე 1940—1942 წლებში.
სოციალ-დემოკრატიული პოლიტიკა
რედაქტირებაქვეყანაში არსებულმა ობიექტურმა ვითარებამ მუსინე კოკალარს პოლიტიკაში ჩაბმა აიძულა. იგი დემოკრატიული მსოფლმხედველობის მომხრედ გამოდიოდა და უფრო მემარცხენე ცენტრისტული სოციალ-დემოკრატიული მიმართულებისკენ იხრებოდა. მუსინე გახლდათ ალბანეთის დამოუკიდებლობის ძლიერი მომხრე. გამოდიოდა იტალიისა და გერმანიის ოკუპაციის წინააღმდეგ.
1943 წელს მუსინე კოკალარი შეუერთდა ალბანეთის ეროვნულ-განმათავისუფლებელ ფრონტს (NOFA), რომელიც იბრძოდა დამპყრობლების წინააღმდეგ. თუმცა, NOFA ფუნქციონირებდა კომუნისტური პარტიის (CPA) ეგიდით, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ენვერ ხოჯა. კოკალარი კი ყოველგვარი დიქტატურის წინააღმდეგი იყო, იდგა არა მხოლოდ ანტიფაშისტურ, არამედ ანტიკომუნისტურ პოზიციებზეც. გარდა ამისა, მას მწვავე კონფლიქტი ჰქონდა ენვერ ხოჯას მეუღლესთან, ნეჯმიე ხოჯასთან.
მუსინე კოკალართან უფრო ახლოს იყო რესპუბლიკურ-ნაციონალისტური მოძრაობის Balli Kombetar-ის პროგრამა. თუმცა, ბალისტების რიგებში ძალიან განსხვავებული ადამიანები იყვნენ, რომლებიც საეჭვო ადამიანებთან თანამშრომლობდნენ, რაც მუსინეში ნდობას არ აღძრავდა (მემარჯვენე რადიკალიზმის, დამპყრობლებთან და კრიმინალურ სტრუქტურებთან კავშირების გამო). Balli Kombetar-ის პოლიტიკური პოზიციები, მისი აზრით, საკმარისად მკაფიოდ არ იყო ჩამოყალიბებული.
1944 წლის თებერვალში მუსინე კოკალარიმ დააარსა ალბანეთის ისტორიაში პირველი სოციალ-დემოკრატიული პარტია (Partine Social-Demokrate, PSD). ამ ინიციატივაში ახალგაზრდა მწერალს მხარი დაუჭირეს ადვოკატმა, დრამატურგმა და პუბლიცისტმა მითჰათ არანიტიმ, ადვოკატმა სკენდერ მუჩომ, ლიტერატურის პროფესორმა ისუფ ლუზაიმ, ენათმეცნიერმა სელმან რიზამ.
ალბანეთში პრაქტიკულად არ არსებობდა ორგანიზებული შრომითი მოძრაობა და არც სოციალ-დემოკრატიული ტრადიცია. თუმცა, დემოკრატიული სოციალიზმისა და მესამე გზის იდეებს ალბანელი ინტელიგენციის ზოგიერთი წარმომადგენელი იზიარებდა. PSD-ის ორგანიზატორებმა პოლიტიკური თავისუფლება და სოციალური სამართლიანობა განუყოფელ ცნებებად გამოაცხადეს. ეს იყო კოკალარის მიერ შექმნილი პარტიის იდეოლოგიური თავისებურება. ხაზგასმული იყო თავისუფალი აზროვნების შინაგანი ღირებულება. შემოთავაზებული იყო სოციალური სისტემის დაფუძნება ყველა ალბანელის უპირობო თანასწორობისა და სამოქალაქო ცხოვრებაში საყოველთაო მონაწილეობის პრინციპებზე; სახელმწიფო სისტემაში საფუძველი ეყრებოდა დემოკრატიული არჩევნების გზით ხელისუფლების შეცვლის პრინციპს.
მუსინე კოკალარი საჯაროდ საუბრობდა PSD-ის სახელით, რედაქტორობდა პარტიულ გაზეთს Zëri i lirisë (თავისუფლების ხმა). კოკალარის მნიშვნელოვანი პოლიტიკური პრინციპი იყო საქმიანობის კანონიერება და ღიაობა, მშვიდობიანი ხასიათი. მისთვის მიუღებელი იყო ბრძოლის იატაკქვეშა და ძალადობრივი ფორმები. ამიტომ მას ნეგატიური დამოკიდებულება ჰქონდა ისეთი რადიკალური ანტიკომუნისტების მიმართ, როგორებიც იყვნენ ჯონ მარკაჯიონი ან ბეკირ ვალტერი. მუსინე მათ აკავშირებდა დანაშაულთან, ძალადობასთან, ქაოსთან და ხოჯას მომხრეების გვერდით აყენებდა.
ოპოზიციური გამოსვლები
რედაქტირებასოციალ-დემოკრატიულმა პარტია სასტიკ წინააღმდეგობას წააწყდა როგორც გერმანელი ოკუპანტების, ისე კომუნისტების მხრიდან. 1944 წელს სკენდერ მუჩო ნაცისტებმა დახვრიტეს, მითჰათ არანიტი დააპატიმრეს კომუნისტებმა, ალბანეთის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი არმიის კომუნისტმა ბოევიკებმა მოკლეს მუსინა კოკალარის ძმები, მისი თანამოაზრეები — მუნთაზმი და ვეისიმი. ალბანთის კომპარტიის ხელისუფლებაში მოსვლას ენვერ ხოჯას ხელმძღვანელობით 1944 წლის ნოემბრის ბოლოს, მუსინემ უწოდა "რენესანსის დასასრული".
მუსინა კოკალარი იძულებული გახდა პოლიტიკისგან ჩამოშორებოდა იგი ტირანაში წიგნების მაღაზიით დაკავდა. იგი მიიწვიეს ალბანეთის მწერალთა და მხატვართა ლიგაში, რომელიც შეიქმნა 1945 წლის 7 ოქტომბერს კომუნისტი ინტელექტუალის სეიფულა მალეშოვას თავმჯდომარეობით, ცნობილი მწერალი და კულტურის მინისტრი ხოჯას პირველ მთავრობაში. თუმცა ახალ რეჟიმს ვერ ეგუებოდა, ძმების მკვლელობას ვერ პატიობდა.
1945 წლის ნოემბერში მუსინა კოკალარმა მიიღო შაბან ბალას წინადადება და ხელი მოაწერა ოპოზიციის ერთობლივ მიმართვას. ისინი მოითხოვდნენ საკონსტიტუციო ასამბლეის არჩევნების გადადებას, საარჩევნო კამპანიის თავისუფლებისა და ხმის მიცემის საერთაშორისო მონიტორინგის უზრუნველყოფას. ეს დოკუმენტი გაეგზავნა ამერიკის შეერთებული შტატებისა და დიდი ბრიტანეთის დიპლომატიურ მისიებს, ანტიჰიტლერულ კოალიციაში ბოლო მოკავშირეებს. ალბანური ლეგალური ოპოზიციის სახედ სწორედ მუსინა კოკალარი აღიქმებოდა.
გამოძიება, სასამართლო, განაჩენი
რედაქტირებათვენახევრის შემდეგ რეჟიმის სახელმწიფო უსაფრთხოების ორგანოებმა ლეგალური ოპოზიციონერების დაკავება დაიწყეს. 1946 წლის 17 იანვარს მუსინა კოკალარი დააპატიმრეს. მის საქმეზე გამოძიება სახელმწიფო უსაფრთხოების უმაღლესი რანგის კადრი ჰაზბიუ და ნესტი კერენჯი აწარმოებდა. კერენჯის დაკითხვისას იგი პასუხებს თავს არ არიდებდა, მაგრამ როდესაც მოსთხოვეს დაესახელებინა გაზეთის გამოცემის თანამონაწილეები, ურჩია „სულელური კითხვები არ დაესვათ“. კოკალარმა გაიხსენა ყოფილი კომუნისტური დაპირებები პრესის თავისუფლების პატივისცემის შესახებ, მკაფიოდ უარყო ბრალდებები "მონარქისტებთან და ფაშისტებთან" თანამშრომლობის შესახებ. გამომძიებელმა ბრალდებები არსებითად ვერ დაასაბუთა.
1946 წლის 2 ივლისს სამხედრო სასამართლომ განაჩენი გამოაცხადა. ცხრა ადამიანს მიესაჯა სიკვდილით დასჯა (კვერიბაშის, ბალას და დიბრას ჩათვლით). მუსინა კოკალარს 30 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს, მოგვიანებით განაჩენი 20 წლამდე შეამცირეს.[3]
ციხე, ინტერნირება, გარდაცვალება
რედაქტირებამუსინე კოკალარმა 18 წელი გაატარა ქალაქ ბურელის მახლობლად მდებარე ციხეში. ციხის მცველები დემონსტრაციულად უხეშად ეპყრობოდნენ. 1964 წელს კოკალარი პოლიციისა და მუდმივი მეთვალყურეობიშ ქვეშ გაათავისუფლეს, იგი ინტერნირებული იქნა რეშენში. მუშაობდა სამშენებლო ობიექტებზე ბეტონის მუშად, შემდეგ — დამლაგებლად. 1979 წელს მას ინტერნაციის ვადა ამოეწურა. ტირანაში წასვლას აპირებდა, მაგრამ გიროკასტრაში წასვლის ბრძანება მიიღო. შემდეგ მან უარი თქვა რეშენის დატოვებაზე. გარდაცვალებამდე ცხოვრობდა მარტო, ოჯახის გარეშე, კომუნალურ ყაზარმში სხვა ინტერნირებულებთან ერთად.
მართალია, წერა აუკრძალეს, თუმცა მუსინა კოკალარი საკუთარი ცხოვრების ქრონიკბს დღიურში იწერდა. მან ბუნებრივად აღწერა ალბანეთის სახალხო სოციალისტური რესპუბლიკის მუშაკთა ცხოვრება — შრომისმოყვარეობა, დაბალი ხელფასი, ხელისუფლების თვითნებობა, რეალური განათლების შანსის არარსებობა. კოკალარმა დაგმო არა მხოლოდ მმართველი რეჟიმი, არამედ ინტელექტუალების გულგრილი დამოკიდებულება მშრომელი მასების გასაჭირის მიმართ.
ბოლო წლებში სიმსივნით დაავადებული მუსინე კოკალარი პრაქტიკულად სამედიცინო დახმარების გარეშე დარჩა. ზოგიერთი ჩვენების მიხედვით, მას მკურნალობაზე უარი ეთქვა, სხვა ვერსიით, მან თავად თქვა უარი ჰოსპიტალიზაციაზე. თავის ჩანაწერებში მან აღნიშნა საავადმყოფოში თავხედური დამოკიდებულება მის მიმართ.
მუსინა კოკალარი 66 წლის ასაკში გარდაიცვალა. შემდგომში ექსჰუმაციის დროს გაირკვა, რომ დახურულ დაკრძალვამდე ხელები მავთულით შეუკრეს.[4]
ხსოვნა
რედაქტირება
ჯერ კიდევ 1960 წელს მუსინა კოკალარი შედიოდა სამთა კომიტეტის სიაში - საერთაშორისო PEN კლუბის წინამორბედი —"მწერლები ციხეში" .[5]
კომუნისტური რეჟიმის დაცემის შემდეგ, ახლობლების ინიციატივით, ექსჰუმაცია და ხელახალი დაკრძალვა ჩატარდა. მუსინე კოკალარის საფლავი მდებარეობს შიშტუფინში (ტირანის ოლქი).
1993 წელს ალბანეთის პრეზიდენტმა სალი ბერიშამ მუსინე კოკალარს დემოკრატიის მოწამის წოდება მიანიჭა. მას ეძღვნება მუზეუმი და მის სახელს ატარებს სკოლა ტირანაში. თანამედროვე ალბანეთი იცნობს მუსინა კოკალარს ქვეყნის პირველ მწერლებსა და პირველ დისიდენტებს შორის. 2013 წელს ალბანეთის კულტურის სამინისტრომ გამართა სამგლოვიარო ღონისძიებები კოკალარის გარდაცვალების 30 წლისთავთან დაკავშირებით. მუსინა კოკალარს უწოდებენ "ანტიკომუნისტური ოპოზიციის ხატს".
2017 წელს ალბანეთმა და საერთაშორისო საზოგადოებამ, განსაკუთრებით ლიტერატურულმა და სოციალ-დემოკრატიულმა საზოგადოებამ, მუსინე კოკალარის 100 წლის იუბილე აღნიშნა ( მისადმი მიძღვნილი პუბლიკაცია გამოიცა ფრიდრიხ ებერტის ფონდის ეგიდით). ბრედფორდის (დიდი ბრიტანეთი) მეცნიერებისა და მედიის ეროვნულ მუზეუმში მწერლის ცხოვრებისადმი მიძღვნილი გამოფენა მოეწყო. მის შესახებ გადაღებულია მოკლემეტრაჟიანი დოკუმენტური ფილმის რეჟისორი პატრიკ ტიტლის მიერ . იუბილეზე გამოვიდა საფოსტო მარკა. 2009 წლიდან დაიწყო მუსინა კოკალარის შემოქმედების სრული კრებულის გამოცემა.[6][7]
ცნობილი ნათესავები
რედაქტირებაბარდულ კოკალარი — მუსინე კოკალარის ძმისშვილი — 1992-1995 წლებში იყო ალბანეთის პირველი ელჩი შვედეთში. მისი ქალიშვილი არბა კოკალარი (ზოგჯერ შეცდომით მოიხსენიებენ, მუსინეს შვილიშვილად ან შვილთაშვილად) ცნობილი შვედი პოლიტიკოსია მემარჯვენე ცენტრის ზომიერი კოალიციის პარტიიდან. 2019 წელს იგი აირჩიეს ევროპარლამენტში (ალბანური ეროვნების პირველი დეპუტატი ევროკავშირის წარმომადგენლობით ორგანოში). არბა თავის შთაგონების წყაროდ მუსინეს ასახელებს.
მუსინე კოკალარის ახლობელი გახლდათ ამერიკელი ინჟინერი ვილსონ კოკალარი, რომელიც ბავშვობაში, მშობლებმა ალბანეთიდან შეერთებულ შტატებში წაიყვანეს. ვილსონი გახდა კოსმოსური პროგრამა Apollo-ს წამყვანი ფიგურა და Apollo 11 კოსმოსური ხომალდის კონსტრუქტორი, რომელიც მთვარეზე დაეშვა.[8][9]
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ Musine Kokalari: How the Social Democratic Party was created
- ↑ "Biography – Musine Kokalari" დაარქივებული 2020-11-14 საიტზე Wayback Machine. . Retrieved June 15, 2021.
- ↑ Përplasja e babait të Arba Kokalarit me Kadarenë, shkrimtari: Ambasadori më dogji NOBEL-in (ალბან.)
- ↑ Wagner, Alina (2006). Musine Kokalari and Social Democracy in Albania (PDF). Tirana: Friedrich Ebert Stiftung. ISBN 978-9928-215-08-6.
- ↑ Internationsl PEN. 1960: Musine Kokalari
- ↑ Moisiu, Rajmonda (July 7, 2010). "Appreciation for Musine Kokalari and Imprisoned Writers in the World!". Fjala e Lire. Archived from the original on August 3, 2016. Retrieved July 7, 2010.
- ↑ An Unsung Hero: Musine Kokalari (1917–1983) . National Science and Media Museum.
- ↑ Asllani, Persida (2018). Musine Kokalari: vetëdija e shkrimit dhe e qëndresës (PDF). Tirana: National Library of Albania and National Library of Kosovo. ISBN 978-9928-4494-0-5.
- ↑ Wilson Kokalari, an Albanian engineer leading the Apollo program. ციტირების თარიღი: 8 მაისი 2020. დაარქივებულია 16 აპრილი 2021