ბრუნეის ისტორია
ბრუნეის ისტორია მოიცავს კუნძულ ბორნეოს ჩრდილოეთ სანაპიროზე მდებარე დასახლებებსა და საზოგადოებებს, რომლებიც მისი ისტორიის უმეტესი პერიოდის განმავლობაში ინდოეთის სამეფოებისა და იმპერიების გავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ. ადგილობრივი მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ბრუნეის ისლამიზაცია დაიწყო XV საუკუნეში, ბრუნეის იმპერიის ჩამოყალიბებით: ეს იყო თალასოკრატია, რომელიც მოიცავდა ბორნეოსა და სამხრეთ ფილიპინების ჩრდილოეთ ნაწილს. [1] XVII საუკუნის ბოლოს დაიწყო ბრუნეის დაღმასვლა, რაც გამოწვეული იყო ბრუნეის სამოქალაქო ომის, მეკობრეობისა და ევროპელთა მიერ კოლონიური ექსპანსიის შედეგად. მოგვიანებით, ესპანეთთან ხანმოკლე ომი გამართა, რომლის დროსაც ბრუნეიმ დაკარგა მანილა და დედაქალაქის ევაკუირებაც გახდა საჭირო, იქამდე ვიდრე ესპანეთმა არ გაიყვანა ჯარები. იმპერიამ დაკარგა თავისი ტერიტორიის დიდი ნაწილი დასავლეთის ძალების შემოჭრით, მაგალითად, ესპანეთის შეჭრით ფილიპინებში, ბრიტანელების - ლაბუანში, სარავაკსა და ჩრდილოეთ ბორნეოში. ბრუნეის იმპერიის დაცემა დაჩქარდა XIX საუკუნეში, როდესაც ბრუნეიმ თავისი ტერიტორიის უმეტესი ნაწილი სარავაკის თეთრ რაჯას გადასცა, რის შედეგადაც მისი იმჟამინდელი მცირე მიწის ნაკვეთი ორ ნაწილად გაიყო. სულთანმა ჰაშიმ ჯალილულ ალამ აქამადინმა მოგვიანებით მიმართა ბრიტანელებს, რომ შეეწყვიტათ მორიგი ანექსია 1888 წელს. იმავე წელს ბრიტანელებმა ხელი მოაწერეს „დაცვის ხელშეკრულებას“ და ბრუნეი ბრიტანეთის პროტექტორატად აქციეს 1984 წლამდე, როდესაც მან დამოუკიდებლობა მოიპოვა და აყვავდა ნავთობის აღმოჩენის გამო. [2] [3]
პრე-ისლამური ინდუ-ბუდისტური ინდუიზირებული სამეფოები რედაქტირება
ბრუნეის ისტორია მაგელანის გემების ჩამოსვლამდე 1519-1522 წლებში ემყარება ჩინური წყაროების ინტერპრეტაციას და ადგილობრივ ლეგენდებს. ისტორიკოსები თვლიან, რომ იქამდე არსებობდა წინამორბედი ბრუნეის სასულთნო. ერთ შესაძლო წინამორბედ სახელმწიფოს ერქვა ვიჯაიაპურა, რომელიც სავარაუდოდ VII საუკუნეში არსებობდა ჩრდილო – დასავლეთ ბორნეოში (რომელიც განსხვავდება ინდოეთის 'ვიჯაიაპურასგან'). სავარაუდოდ, ეს იყო ძლიერი სრივიჯაიას იმპერიის საწყისი, რომელიც დაფუძნებული იყო სუმატრაში. ერთ-ერთი ვერსიით, წინამორბედი სახელმწიფო იყო 'პო-ნი'. X საუკუნისათვის პო-ნის ჰქონდა კონტაქტი პირველი სონგის დინასტიასთან და ჩინეთის მოხარკეც კი გახდა. XIV საუკუნის პო-ნი ინდური გავლენის ქვეშ მოექცა და მაჯაჰპაჰიტის ვასალი გახდა. თუმცა ეს შეიძლება ყოფილიყო სიმბოლური ურთიერთობის ფორმა, რომლის მიხედვითაც პო-ნი ხარკს უხდიდა ყოველწლიურად მაჯაჰპაჰიტის იმპერიას. მინგის დინასტიამ განაახლა კავშირი პო-ნი-სთან 1370-იან წლებში და პო-ნის მმართველმა მა-ნა-ჯიჰ-ჩია- მ 1408 წელს მოინახულა მინგის დედაქალაქი ნანჯინგი და გარდაიცვალა იქვე; მისი საფლავი აღმოაჩინეს XX საუკუნეში, ახლა კი დაცული ძეგლია.
ჩინეთის დასახლება და კინაბატანგანი რედაქტირება
ადრეული ბრუნეის შესახებ ოფიციალური ისტორიული ჩანაწერების დიდი ნაწილი, პიგაფეტას მოსვლამდე, ემყარება ლეგენდებსა და ვარაუდებს. ბრუნეში ჩინური გავლენების შესახებ ინფორმაციები უამრავი მკვლევარის გამოწვევაა, რადგან ის მოკლებულია ფაქტობრივ შინაარსს.
1402 წელს, სულთან მუჰამედის შაჰის (ან ისლამის მიღებამდე ცნობილი როგორც, ავანგ ალაკ ბეთათარი) გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი აბდულ მაჯიდ ჰასანი. ონგ სუმ პინგი და პენგირან თემინგგონგი გახდნენ რეგენტები . 1406 წელს, სულთან მაჯიდ ჰასანის გარდაცვალების შემდეგ, წარმოიქმნა ორწლიანი ვაკუუმი. ამ ორი წლის განმავლობაში ბრუნეელი დიდგვაროვნები ჩართული იყვნენ ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში. საბოლოო ჯამში, ონგ სუმ პინგ-ის ჭკვიანური მანევრირებით, სულთან აჰმადმა გაიმარჯვა და პენგირან თემინგგონგის ფრაქციამ დაკარგა გავლენა. ამრიგად, აჰმადი გახდა მეორე სულთანი ბრუნეის ოფიციალურ ისტორიაში. სულთან აჰმადი იყო დაქორწინებული ონგ სუმ პინგის დაზე. ახალ სასულთნოზე მისი გავლენის შემდგომი გაძლიერების მიზნით, ონგ სუმ პინგმა ურჩია სულთანს, რომ ჩინეთში ვიზიტი განეხორციელებინა. იმ დროისათვის აზიის რეგიონალურ ძალას წარმოადგენდა ჩინეთი. ამრიგად, ახალმა სულთანმა ონგ სუმ პინგი და სასამართლოს რამდენიმე ოფიციალური პირი გაგზავნა ჩინეთში, რათა დაეთანხმებინათ ახალი მინგის დინასტია, გაგრძელებულიყო სახარკო ურთიერთობი ძველი ფორმით. ონგ სუმ პინგი და მისი გარემოცვა გაემგზავრნენ ფუჯიანის სანაპირო რეგიონში. იმპერატორ იონგ ლეიმ ოფიციალურ პირებს დაგეგმა მისასალმებელი წვეულება ონგ სუმ პინგ– ისთვის.
ასაკში შესულმა ონგ სუმ პინგმა ვერ შეძლო გრძელი მოგზაურობის განხორციელება ბრუნეიში და გარდაიცვალა ნანჯინგში. გარდაცვალებამდე მან მოითხოვა იმპერატორ იონგ ლეისთვის რამდენიმე სურვილის გადაცემა, რომელთა შორის იყო რომ (1) ბრუნეი კვლავ ყოფილიყო ხარკის გადამხდელი სამეფო, (2) სუნგაი კინაბატანგანი და მიმდებარე ტერიტორია,რომელიც ათწლეულების წინ მონღოლ იუანის დინასტიის პროვინციის ქვეშ იყო მოქცეული, კვლავ ჩინეთის ტერიტორია გამხადარიყო ხელახალი ანექსიის შედეგად, (3) რომ ამ ტერიტორიის ყველაზე მაღალ მთას დაერქვას „კინაბალუ“ ან „ახალი ჩინეთი“, ან სხვაგვარად, როგორც ალტერნატიური ვერსია ამბობს, „ჩინელი ქვრივი“. იმპერატორმა იონგ ლეიმ აასრულა მისი სურვილი და მიანიჭა ონგის ვაჟს ავანგს წოდება, როგორც ახალ მმართველს და ბრუნეის მთა დაასახელა ჩანგ ნინგის მთად- جبل السلام - არაბულად ნიშნავს ჯაბელ ალსალამს („მშვიდობის მთა“).
1408 წელს ავანგი ბრუნეიში ბრუნდებოდა ჩინეთის საიმპერატორო საჭურისების, ჩინოვნიკებისა და ჯარისკაცების თანხლებით. ავანგმა წარმატებას მიაღწია ონგ სუმ პინგის პოზიციაზე ბრუნეიში და განაგრძო სულთანზე პოლიტიკური ძალისა და გავლენის განხორციელება. ონგ სუმ პინგის დას, რომელიც სულთან აჰმედის ცოლი იყო, ქალიშვილი შეეძინა. მოგვიანებით ამ ასულმა ტახტის მემკვიდრეობა მიიღო და მისი მეუღლე გახდა სულთან შარიფ ალი, რომელიც არაბეთის ნახევარკუნძულიდან ჩამოვიდა. სულთან შარიფ ალი მუჰამედის შთამომავალი იყო.
ბრუნეელები დღესაც თვლიან, რომ ონგ სუმ პინგი იყო ბრუნეის სამეფო ოჯახის წევრი. ონგ სუმ პინგის სახელი დაფიქსირდა ბრუნეის სულთანთა გენეალოგიაში. დედაქალაქ ბრუნეიში — ბანდარ სერი ბეგავანიში არის ჯალან ონგ სუმ პინგის სახელობის ქუჩა და მუზეუმი. ონგ სუმ პინგის შვილის საფლავი ასევე იმყოფება ბრუნეის მთავრობის მემკვიდრეობის დაცვის ქვეშ.
ევროპელებთან ურთიერთობა რედაქტირება
ბრუნეის ურთიერთობები ევროპულ ძალებთან განსხვავდებოდა რეგიონის სხვა წარმომადგენლებისგან. პორტუგალიელები, უმეტესწილად, უფრო დაინტერესდნენ რეგიონალურ ძალებთან ეკონომიკური და სავაჭრო ურთიერთობებით და თითქმის არ უცდიათ, რომ ხელი შეეშალათ ბრუნეის განვითარებაში. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ურთიერთობები ყოველთვის ასეთი გულწრფელი იყო, მაგალითად, 1536 წელს, პორტუგალიელები თავს დაესხნენ მოლუკის კუნძულებზე მყოფ მუსლიმებს და ელჩს ბრუნეიში სასამართლოს გადაწყვეტილების შემდეგ მოუხდა პოსტის დატოვება სულთანთან მტრული დამოკიდებულების გამო.
ესპანეთთან ურთიერთობა გაცილებით მტრული იყო. 1565 წლიდან და ესპანეთისა და ბრუნეის ძალებს ჰქონდათ მრავალი საზღვაო შეტაკება, ხოლო 1571 წელს ესპანელებმა მოახერხეს მანილას დაპყრობა. შეტაკებებში ესპანელებმა უკან დაიხიეს მას შემდეგ, რაც მძიმე დანაკარგი განიცადეს ქოლერის და დიზენტერიის გამო.[4][5] ისინი იმდენად იყვნენ დასუსტებულნი ამ ავადმყოფობით, რომ გადაწყვიტეს დაებრუნებინათ მანილა ბრუნეისთვის 1578 წლის 26 ივნისს, 72 დღის შემდეგ.[6]
ურთიერთობა ბრიტანელებთან და სარავაკთან რედაქტირება
1839 წელს ომარ ალი საიფუდდინის მეფობის დროს არსებული სიტუაცია აირია სარავაკში. ამავე წელს ქვეყანას სტუმრობდა ინგლისელი ავანტიურისტი ჯეიმზ ბრუკი, რომელსაც მეფემ მიანიჭა სარავაკას 'თეთრი რაჯას' წოდება და ჩართო მმართველობის პროცესში. ბრუკს სურდა ბრუნეის გაკონტროლება, თუმცა ეს ჩანაფიქრი წარმატებით ვერ განხორციელდა. ამის შემდეგ მან ითხოვა დახმარება ინგლისისგან, მოაწყო ამბოხება და დაიკავა ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილი. 1843 წლის ღია კონფლიქტის შემდეგ, სულთანმა სარავაკს მიანიჭა დამოუკიდებლობა. კინფლიქტი კვლავ გაგრძელდა ბრუნეიზე კონტროლის დასამყარებლად. საბოლოოდ, 1888 წელს ქვეყანა ინგლისის პროტექტორატის ქვეშ გადავიდა. 1959 წელს აჯანყებების ტალღის გამო ინგლისმა ბრუნეის ავტონომია მიანიჭა. ხოლოდ, 1984 წლის 1 იანვრიდან გამოცხადდა ქვეყნის სრული დამოუკიდებლობა.
დამოუკიდებლობის შემდეგ რედაქტირება
ბრუნეიმ გაერთიანებული სამეფოსგან დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1984 წლის 1 იანვარს, იმავე წელს შეუერთდა ASEAN- ს.[7] 1990-იან და 2000-იან წლებში ნავთობპროდუქტების და ბუნებრივი გაზის ვრცელი ეკონომიკური ზრდის შედეგად, მშპ 1999 – დან 1999 წლამდე 56% –ით გაიზარდა, ბრუნეი ინდუსტრიულ ქვეყნად გადაიქცა. სულთანმა დაიწყო საზოგადოების მოდერნიზაციის ფრთხილი პოლიტიკის გატარება. ბრუნეის აქვს ყველაზე მაღალი ადამიანის განვითარების ინდექსი სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებს შორის, სინგაპურის შემდეგ და კლასიფიცირდება, როგორც „ განვითარებული ქვეყანა “. 2014 წელს სულთანმა დააწესა ისლამური შარიათის სისხლის სამართლის კოდექსი.
ლიტერატურა რედაქტირება
- The Philippine Islands: Explorations by Early Navigators, Descriptions of the Islands and their People, their History and Records of the Catholics Missions, as related in contemporaneous Books and Manuscripts. Vol. IV-1576-1582. Eds. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Cleveland: The Arthur H. Clark Company, 1903.
- Ongkili, James P. „Ancient Chinese Trading Links.“ East Malaysia and Brunei. Ed. Wendy Hutton. Tuttle Publishing, 2001.
- Wright, Leigh. „Brunei: An Historical Relic.“ Journal of the Hong Kong Branch of the Royal Asiatic Society. Vol. 17 (1977).
რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ Saunders 2013.
- ↑ Abdul Majid 2007.
- ↑ Sidhu 2009.
- ↑ Frankham 2008
- ↑ Atiyah 2002
- ↑ Saunders 2002
- ↑ Brunei Time Line Chronological Timetable of Events - Worldatlas.com. ციტირების თარიღი: 2019-03-17