ბრესტის უნია

ბრესტის უნია 1596 წლისა — კიევის მიტროპოლიის (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს შემადგენლობაში) ზოგიერთი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსისა და ეპარქიების (კიევის მიტროპოლიტის მიხაილ როგოზას მეთაურობით) მიერთება რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან რეჩ პოსპოლიტას ტერიტორიაზე. 1596 წლის ოქტომბერში ბრესტში სინოდის გადაწყვეტილების მიხედვით.

საეკლესიო უნიის დადების ადრეული ცდები

საეკლესიო უნიის დადების საჭიროება დადგა 1054 წ. ქრისტიანობის გახლეჩის შემდეგ დასავლეთ - ლათინურ კათოლიკურ და აღმოსავლეთ - მართლმადიდებლურ ეკლესიებად. ბიზანტიურ და ლათინურ ეკლესიებს შორის პირველი უნია დადებულ იქნა ლიონის მეორე კრებაზე (1274), მეორე — ფლორენციის კრებაზე (1439), მაგრამ არც პირველმა და არც მეორე უნიამ ვერ მოახერხა ქრისტიანების გაერთიანება. იყო რამდენიმე ცდა რუსული (უკრაინულ-ბელარუსული) ეკლესიების გაერთიანებისა რომთან: ლიონის І კრებაზე (1245) მონაწილეობას იღებდა არქიეპისკოპოსი პეტრე აკეროვიჩი, გაგზავნილი კიევის მთავრის მიხაილ ვსევოლოდოვიჩის მიერ ან გალიციის მთავრის დანილო გალიციელის მიერ, რათა მიეღოთ დასავლეთისაგან რომის პაპის ინოკენტი IV-ის სახით დახმარება თათართა საწინააღმდეგოდ. დანილის და ვასილკო რომანოვიჩის მოლაპარაკებების შედეგად პაპის ლეგატთან პლანო დე კარპინთან მოხდა უნიის დადება რომთან (1253) და დანილმა სამეფო გვირგვინი მიიღო — მაგრამ ეს უნია ცოტა ხანი ფუნქციონირებდა: დანილმა დახმარება ვერ მიიღო და თათრების ზეწოლით გაწყვიტა რომთან კავშირი. 1439 წ. დაიდო უნია ფლორენტიის კრებაზე: კიევის მიტროპოლიტმა ისიდორმა ხელი მოაწერა უნიას კიევის მიტროპოლიის სახელით, მან მოსკოვისა და პოლონეთის იერარქების მტრული დამოკიდებულების გამო დასტოვა კიევის მიტროპოლია და დაბრუნდა რომში, თუმცა ადგილობრივი უკრაინის და ბელორუსის მთავრები მიტროპოლიტ ისიდორეს მომხრენი იყვნენ.

ბრესტის უნიის წინაპირობა

ვატიკანი, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში ცდილობდა თავისი გავლენის გავრცელებას დასავლეთ სლავურ ხალხებზე და აქტიურად უჭერდა მხარს პოლონეთის ფეოდალების პოლიტიკას უკრაინისა და ბელარუსის მიმართ, უნიის მომზადებაში საკმაოდ დიდი როლი ითამაშეს იეზუიტებმა, რომლებიც მე-16 საუკუნის 60-იან წლებში მიიწვიეს პოლონეთში პროტესტანტიზმისადმი საბრძოლველად. უნიის იდეის მომხრენი იყვნენ უკრაინული სასულიერო პირების სედა ფენა და ფეოდალები, რომლებიც იბძოდნენ კათოლიკეებისა და მართლმადიდებლების თაბარი უფლებებისათვის.

ბრესტის უნიის გაფორმების ისტორია

1590 წლიდან მოყოლებული ბრესტში ტარდებოდა დასავლეთ-რუსული ეკლესიის კრებები, რომლის მიზანი იყო დაეწყო და მოეწესრიგებინა ეკლესიაში მიმდინარე ცხოვრება არახელსაყრელ პირობებში, რომელიც შეიქმნა მართლმადიდებლებისათვის გაერთიანებულ პოლონურ-ლიტვურ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე; ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე საკითხი იყო მართლმადიდებელი რუსი ეპისკოპოსის დამამცირებელი მდგომარეობა, რომელიც თავის მხრივ, დამოკიდებული იყო კათოლიკური პოლონური შლიახტასაგან, მეორე მხრივ, შეზღუდული იყო უფლებებში მართლმადიდებელი თავად-აზნაურთა პატრონატით. ეპისკოპოსების კრებაზე 1595 წლის ივნისში საბოლოოდ იქნა შემუშავებული 33 სტატიის ტექსტი («არტიკული»), რომელიც შეიცავდა პირობებს მიმართულს რომის პაპისა და სიგიზმუნდ III-ისადმი, სადაც კიევის მიტროპოლიის ეპისკოპატი მზად იყო ეღიარებინა რომის პაპის საეკლესიო იურისდიქცია. კერძოდ კი, არტიკულთა თანახმად, კიევის მიტროპოლიტი ინარჩუნებდა უფლებას ეპისკოპოსების ხელდასმისა მიტროპოლიის ტერიტორიაზე რომის პაპის ჩაურევლად.

კიევის მიტროპოლია ფორმალურად დაექვემდებარა რომის პაპს 1595 წლის 23 დეკემბერს კლემენტ VIII-ის მიერ გამოცემული სამოციქულო კონსტიტუციის Magnus Dominus-ის მიხედვით, ამ დროს რომში იმყოფებოდა 2 დასავლეთ-რუსი ეპისკოპოსი — ვლადიმირ-ვოლინსკის იპატი პატეი (პოცეა) და ლუცკის კირილ ტერლეცკი, რომლებიც მიღებული იქნენ კატოლიციზმის წიაღში «სქიზმატიკების» საერთო საფუძველზე. პაპმა ამავე 1596 წლის 23 თებერვალს გამოსცა ბულა Decet Romanum Pontificem, რომელიც მიტროპოლიტ რაგოზის მისამართით იყო, რომლითაც არ ითვალისწინებდა ავტონომიას კიევის მიტროპოლიისათვის, მაგრამ იძლეოდა ლიტურღიის აღმოსავლეთ ტრადიციისადმი პატივისცემის და სამოქალაქო ხელისუფლების საეკლესიო საქმეებში ჩაურევლობის გარანტიას.

აქტი უნიის შესახებ მიღებულ იქნა 1596 წლის 9 ოქტომბერს კრებაზე რომელიც 6 ოქტომბერს გაიხსნა ბრესტში, სადაც იმყოფებოდნენ კიევის მიტროპოლიტი მიხაილ როგოზა, ლუცკის, ვლადიმირ-ვოლინსკის, პოლოცკის ეპისკოპოსები, პინსკი და ხოლმსკი, ასევე პაპისა და მეფის ელჩები და მთელი რიგი დასავლეთ-რუსი ეპისკოპოსები. კრებაზე შედგენილი სიგელის მიხედვით, ჩამოთვლილი მართლმადიდებლური ეპარქიების ეპისკოპოსები თავის მეთაურად რომის პაპს ცნობდნენ, იღებდნენ რომის კათოლიკურ დოგმატებს, მაგრამ ინარჩუნებდნენ ბიზანტიურ ღვთისმსახურებას საეკლესიოსლავურ ენაზე.

ბრესტის უნიის მთავარი მიზანი იყო მართლმადიდებელი უმაღლესი სასულიერო პირთათვის რეჩ პოსპოლიტის ტერიტორიაზე მაღალი საზოგადოებრივი მდგომარეობის უზრუნველყოფა, კათოლიკურ სასულიერო პირებთან თანაბარი სტატუსი, ასევე რუსეთის სამეფოს პრეტენზიების შემცირება დასავლეთის რუსეთზე.

ბრესტის უნიის დადებამ შედეგად გამოიწვია უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის შექმნა. პირები რომლებიც მიზდევდენენ ბერძნულ-კათოლიკურ (უნიატურ) სარწმუნოებას, უწოდებდნენ უნიატებს, ხშირად ტერმინს ნეგატიური კონოტაცია ჰქონდა რუსულ და უკრაინულ იერარქების და ასევე ოფიციალურ საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში გამოყენების დროს.

საფოსტო მარკა «ბრესტის უნიის 350 წელი»

რეაქცია და შედეგები

ბრესტის უნიის დადებამ გლეხობის, კაზაკების, წარჩინებულების, მართლმადიდებელი შლიახტის ნაწილის და დაბალი წოდების სასულიერო პირთა პროტესტი გამოიწვია, თავდაპირველად - ზოგი დიდი უკრაინელი ფეოდალის უკმაყოფილებაც კი გამოიწვია. უნიის აქტიური მოწინააღმდეგე და მებრძოლი გახდა ბრესტის წმინდა სემეონის სახელობის მონასტრის იღუმენი წამებული ათანასე ბრესტელი (აფანასი).

შვიდიდან ორმა ეპისკოპოსმა - ლვოვის გედეონ ბალაბანმა და პერემიშლის მიხაილ კოპისტენსკიმ  — კრების გახსნიდან მალევე უარყვეს უნიატური კრების შედეგები. მათი მეთაურობით ჩატარდა კრება, რომელზეც იმყოფებოდნენ მრევლის უმეტესობა, მთავრის კონსტანტინე ოსტროჟსკის ჩათვლით, მსოფლიო პატრიარქის ექზარქი დიდი პროტოსინკელი ნიკიფორე, რომელსაც ჰქონდა წერილობითი უფლებამოსილება პატრიარქისაგან. კრების მონაწილეთა პოზიცია მდგომარეობდა, იმაში რომ აღმოსავლეთ პატრიარქების კრების ნების გარეშე ჩატარებულ ბრესტის ადგილობრივ კრებას არ გააჩნდა უფლებამოსილება განეხილა და მიეღო გადაწყვეტილება უნიის შესახებ.

ბრესტის მართლმადიდებლურმა კრებამ დაგმო უნია, განკვეთეს უნიატი ეპისკოპოსები ეკლესიიდან და ჩამოართვეს წოდება, აღადგინეს იმ სასულიერო პირთა წოდებები რომლებიც გადაყენებულნი იყვნენ უნიატი ეპისკოპოსების მიერ.

1620 წლის ოქტომბერში იერუსალიმის პატრიარქმა თეოფანე III მართლმადიდებელი კიევის მიტროპოლიტად დადგენილ იქნა იობ ბორეცკი, ასევე დადგენილ იქნა კიევის მიტროპოლიის ყველა ვაკანსიური კათედრის ეპისკოპოსები , ამით უკრაინაში აღდგენილ იქნა მართლმადიდებლური იერარქია.

ამასთან, უკრაინაში მართლმადიდებლების დევნა გრძელდებოდა, და საბოლოოდ ამ პოლიტიკურმა და რელიგიურმა წნეხმა გამოიწვია ხმელნიცკის აჯანყება, რის შედეგადაც პოლონეთმა დაკარგა უკრაინის ნახევარზე მეტი. მაგრამ იმ ტერიტორიებზე რომლებიც დარჩნენ პოლონეთის შემადგენლობაში - დნეპრის მარჯვენა უკრაინა და ბელარისი, — მთელი ერთი საუკუნის განმავლობაში განიცდიდნენ მართლმადიდებლები დევნას, როდესაც დაუძლურებული რეჩ პოსპოლიტა გაყოფილ იქნა, რუსეთს შეხვდა მთლიანად უნიატური ტერიტორიები.

ზოგ რეგიონებში, ძირითადად უკრაინის პოდოლში, ე.წ. «სადკოვსკის მისიის» შედეგად 2300 ტაძარზე მეტი დაუბრუნდა მართლმადიდებლობას. მაგრამ დანარჩენ რაიონებში, განსაკუთრებით ბელარუსსში და ვოლინში, უნიამ ღრმა ფესვები გაიდგა, და ეკატერინე II-ის დეკრეტთან ერთად რელიგიის თავვისუფლების შესახებ, ასევე იმ ფაქტის გამო, რომ უკრაინლები და ბელარუსები იყვნენ ძირითადად პოლონელი მაგნატების ყმები, უკან მართლმადიდებლობაზე დაბრუნებაზე საუბარიც კი არ იყო.

ბევრნი უნიატურ ეკლესიაში ფიქრობდნენ, რომ მისი როლი როგორც მართლმადიდებლობიდან კათოლიკურზე გადასვლის დროებითი ხიდისა დასრულდა. რიგითი სამღვდელოების დიდ ნაწილს სურდა ისევ მართლმადიდებლობაზე დაბრუნება; მათ ეწინააღმდეგებოდა ეპისკოპატი, რომლებმაც რომის ზეწოლით დაიწყეს უნიატების ნელ-ნელა ლათინურ კანონზე გადაყვანა. 1833 წელს მართლამდიდებლობას დაუბრუნდა პოჩაევის ლავრა, ხოლო 1839 წ. თებერვალში შედგა პოლოცკის კრება, სადაც ეპისკოპოს იოსებ სემაშკოს წინამძღრობით ბევრი უნიატი «დაუბრუნდა» მართლმადიდებლობის წიაღს.

საბჭოთა კავშირში უნიატები იდევნებოდნენ: მათი ეკლესია აკრძალული იქნა 1946 წელს, ლვოვის კრების გადაწყვეტილების საფუძველზე, რომელმაც გამოაცხადა ბრესტის უნიის გაუქმება, ეკლესიები გადაეცა რუსეთის ეკლესიის ეპარქიებს (იხ.: ლვოვის 1946 წლის კრება).

1990 წლიდან უკრაინის დასავლეთში დაიწყო ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის აღორძინება და ტაძრების დაბრუნება რომლებიც ჩამორთმეული ჰქონდათ 1946 წელს.

იხილეთ აგრეთვე

• საეკლესიო საძმოები

ლიტერატურა

• ო. ბურლაცკი, ბრესტის საეკლესიო უნია: კატოლიციზმის როგორც სახელმწიფო რელიგიად დამტკიცება. რეჩ პოსპოლიტის მართლმადიდებელი მოსახლეობის წინააღმდეგობა (1596—1620 წწ.)[1]დაარქივებული 2013-05-12 საიტზე Wayback Machine. , გამომცემლობა: «ცოდნა. გაგება. შესაძლებლობა», 2008
• კათოლიკური ენციკლოპედია. მ.: 2002. ტ. I. ფ. 754—758.
• მართლმადიდებლური ენციკლოპედია. მ.: 2003. ტ. VI. ფ. 238—242.
• სვიატოსლავ ლიპოვეცკი. უბკე-ს სამი «ლიკვიდაცია». მიძღვნილი უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის აღდგენის 20-წლის თავისათვის
• ლაბინცევი ი. ა. შჩავინსკი ლ. ლ. XVII—XIX საუკუნეებში უკრაინულ-ბელარუსული უნიატური ლიტურღიის პრაქტიკის შენარჩუნების ზოგიერთი გარემოებები და საშუალებები //ძველი რუსეთი. მედიევისტიკის საკითხები. 2000. № 2. ფ. 124–136.
• ვ.ი. პეტრუშკო დასავლეთ რუსული და მართლმადიდებელი ეპისკოპოსების მიერ ბრესტის უნიის იდეების აღთქმის საკითხები //საეკლესიო ისტორიის მაცნე. 2007. № 3(7). ფ. 169–185.
• ი.ნ. სლუნკოვა ბერძნულ-რუსული სარწმუნოების განადგურების პროექტი, წარდგენილი 1717 წ. რეჩ პოსპოლიტის სახელმწიფო ჩინებს იეზუიტ ს. ჟებროვსკის მიერ //საეკლესიო ისტორიის მაცნე. 2007. № 3(7). ფ. 186–195.