ქიმიური ნომენკლატურა
ქიმიური ნომენკლატურა — რთული ნივთიერებების სისტემატიკური სახელწოდებების თავმოყრის წესების კომპლექტი. ნომეკლატურა მსოფლიო მასშტაბით გამოიყენება და შექმნილი და განვითარებულია თეორიული და გამოყენებითი ქიმიის საერთაშორისო კავშირის (IUPAC) მიერ.
თეორიული და გამოყენებითი ქიმიის საერთაშორისო კავშირის მიერ ორგანული და არაორგანული ნივთიერებების დასახელებების წესები ორ პუბლიკაციაში: ლურჯ და წითელ წიგნებშია მოცემული. მესამე წიგნს მწვანე წიგნი ჰქვია და ფიზიკური სიდიდეებისთვის სიმბოლოების გამოყენების რეკომენდაციებს აღწერს (IUPAC-თან მიმართებით), ხოლო მეოთხე წიგნი, ოქროს წიგნი, ქიმიაში გამოყენებული ტექნიკური ტერმინების განსაზღვრებებს შეიცავს. მსგავსი წიგნები არსებობს ბიოქიმიისთვისაც (თეთრი წიგნი, დაკავშირებულია ბიოქმიიისა და მოლეკულური ბიოლოგიის საერთაშორისო კავშირთან), ანალიზური ქიმიისთვის (ნარიჯისფერი წიგნი), მაკრომოლეკულური ქიმიისთვის (იისფერი წიგნი) და კლინიკური ქიმიისთვის (ვერცხლისფერი წიგნი).[1][2][3][4][5]
ქიმიური ნომენკლატურის მიზნები რედაქტირება
ქიმიური ნოენკლატურა მიზნად ისახავს, რომ წარმოთქმულ დადაწერილ ქიმიურ სახელწოდებებთან მიმართებით გაურკვევლობა არ წარმოიშვას: ყოველი ქიმიური სახელწოდება მხოლოდ ერთ ქიმიურ ნივთიერებას უნდა აღნიშნავდეს. შედარებით ნაკლებ მნიშვნელოვანი ფუნქციაა იმის უზრუნველყოფა, რომ ყოველ ნივთიერებას ერთი სახელი აქვს, თუმცა ზოგიერთ შემთხვევაში რამდენიმე ალტერნატიული სახელწოდების გამოყენებაცაა შესაძლებელი.
მნიშვნელოვანია ისიც, რომ სახელწოდებები ნივთიერების ქიმიურ თვისებებზე ან სტრუქტურაზეც გარკვეულ ინფორმაციას შეიცავს. ამერიკის ქიმიის საზოგადოების მიერ შემუშავებული ქიმიური აბსტრაქტების მომსახურების რიცხვები გამონაკლისი მაგალითია, რომელიც ამ ფუნქციას არ ითავსებს: CAS რიცხვები მხოლოდ კონკრეტულ ნივთიერებას აღნიშნავს და მათი სტრუქტურის შესახებ ინფორმაციას არ შეიცავს.
გამოყენებული ნომენკლატურის ფორმა დამოკიდებულია იმ საზოგადოებაზეც, რომლისკენაცაა მიმართული. ასე რომ, კონკრეტული ზუსტი ან სწორი ფორმა არ არსებობს, მაგრამ განსხვავებული შემთხვევებისთვის მეტად ან ნაკლებად შესაბამისი ფორმები არსებობს.
ზოგიერთ შემთხვევაში (მაგ: ფართო ინდექსების შექმნისას) ზოგიერთი ნივთიერებისთვის უნიკალური სახელის შექმნა აუცილებელია, რაც თეორიული და გამოყენებითი ქიმიის საერთაშორისო კავშირის სისტემისთვის დამატებითი წესების შემოღებას მოითხოვს. კიდევ ერთი პოპულარული სისტემაა International Chemical Identifier, რომელიც ნივთიერებათა სტრუქტურასა და შემადგენლობაზეც მიანიშნებს.
ისტორია რედაქტირება
ალქიმიის ნომენკლატურა აღწერებით მდიდარია, მაგრამ ნომენკლატურის მიზნებისთვის შესაბამისი არაა. აღსანიშნავია, რომ ქიმიური ნომენკლატურის პირველი თანამედროვე სისტემა ელემენტებისა და ნივთიერებების განსხვავების (ანტუან ლავუაზიეს მიერ) პარალელურად შეიქმნა გვიან მეთვრამეტე საუკუნეში.
ფრანგმა ქიმიკოსმა, ლუი ბერნარ გიტონ დე მორვომ 1782 წელს რეკომენტაციები დაბეჭდა, რომლებითაც იმედოვნებდა, რომ მისი „დასახელების მუდმივი მეთოდი“ „თავისუფლად დამახსოვრებას შეუწყობდა ხელს. სისტემა კიდევ უფრო დაიხვეწა ბერტოლეტთან, დე ფურკრუასთან და ლავუაზიესთან კოლაბორაციით. მსგავსი სისტემა ჩამოაყალიბა იენს იაკობ ბერცელიუსმა.[6][7]
გიტონის რეკომენდაციები მხოლოდ იმ სფეროს მოიცავდა, რომელიც დღეისთვის მხოლოდ არაორგანულ ნივთიერებებს ეხება. XIX საუკუნის შუა წლებში ორგანული ქიმიის გაფართოებასთან და ორგანული ნივთიერებების სტრუქტურის უკეთ გაგებასთან ერთად ad hoc სისტემის შექმნა გახდა საჭირო. 1892 წელს ქიმიის ეროვნულმა საზოგადოებებმა ჟენევაში საერთაშორისო კონფერენცია გამართეს, სადაც სტანდარტიზაციის პირველი წინადადებები წამოაყენეს.[8]
რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება
- Interactive IUPAC Compendium of Chemical Terminology (interactive "Gold Book")
- IUPAC Nomenclature Books Series (list of all IUPAC nomenclature books, and means of accessing them)
- IUPAC Compendium of Chemical Terminology ("Gold Book")
- Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry ("Green Book")
- IUPAC Nomenclature of Organic Chemistry დაარქივებული 2011-06-08 საიტზე Wayback Machine. ("Blue Book")
- Nomenclature of Inorganic Chemistry IUPAC Recommendations 2005 ("Red Book")
- IUPAC Recommendations on Organic & Biochemical Nomenclature, Symbols, Terminology, etc. (includes IUBMB Recommendations for biochemistry)
- chemicalize.org A free web site/service that extracts IUPAC names from web pages and annotates a 'chemicalized' version with structure images. Structures from annotated pages can also be searched.
- ChemAxon Name <> Structure – IUPAC (& traditional) name to structure and structure to IUPAC name software. As used at chemicalize.org
- ACD/Name – Generates IUPAC, INDEX (CAS), InChi, Smiles, etc. for drawn structures in 10 languages and translates names to structures. Also available as batch tool and for Pipeline Pilot. Part of I-Lab 2.0
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ „1958 (A: Hydrocarbons, and B: Fundamental Heterocyclic Systems), 1965 (C: Characteristic Groups)“, Nomenclature of Organic Chemistry (3rd რედ.), London: Butterworths, 1971, ISBN 978-0-408-70144-0.
- ↑ Compendium of Chemical Terminology, IMPACT Recommendations (2nd Ed.), Oxford:Blackwell Scientific Publications. (1997)
- ↑ Biochemical Nomenclature and Related Documents, London: Portland Press, 1992.
- ↑ Compendium of Macromolecular Nomenclature, Oxford: Blackwell Scientific Publications, 1991.
- ↑ Compendium of Terminology and Nomenclature of Properties in Clinical Laboratory Sciences, IMPACT Recommendations 1995, Oxford: Blackwell Science, 1995, ISBN 978-0-86542-612-2.
- ↑ Berzelius, J. J. (1811), "Essai sur la nomenclature chimique", Journal de Physique 73: 253–286.
- ↑ Wisniak, Jaime (2000), "Jöns Jacob Berzelius A Guide to the Perplexed Chemist", The Chemical Educator 5 (6): 343–50, .
- ↑ "Congrès de nomenclature chimique, Genève 1892", Bulletin de la Société Chimique de Paris, Série 3 8: xiii–xxiv, 1892, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k2820064.image.