ვიკიპედია

ფინურ-უნგრული ენები

ფინურ-უნგრული ენები, უნგრულ-ფინური ენები, ფინურ-მადიარული ენები — ურალურ ენათა ოჯახის ერთ-ერთი ჯგუფი. გავრცელებულია ჩრდილო-აღმოსავლეთ ევროპაში (სკანდინავიიდან ურალამდე), ვოლგა-კამის აუზის უდიდეს ნაწილში, შუა და ქვემო ობის აუზში, დუნაის აუზის მცირე ნაწილში. ფინურ-უნგრულ ენებზე მოლაპარაკეთა რიცხვი 24 მლნ-ს აღწევს. უნგრულ, ფინურ და ესტონურ ენებს მრავალსაუკუნოვანი დამწერლობა და ლიტერატურული ტრადიციები აქვთ. სხვა ფინურ-უნგრულ ენების უმრავლესობა ახლადდამწერლობიანი ენებია, ხოლო ზოგიერთი ბალტიისპირულ-ფინური ენა უდამწერლობოა. ფინურ-უნგრული ენების ნათესაობის დამადასტურებელია ამ ენებში არსებული ძველი სიტყვების საერთო ფენა, ასევე სიტყვის მორფოლოგიური მწარმოებლებისა და კუთვნილების აღმნიშვნელი სუფიქსების სისტემა. მათი ტიპოლოგიური მახასიათებლებია აგლუტინაცია, სინჰარმონიზმი, მჟღერი თანხმოვნების სიღარიბე, 2 და მეტი თანხმოვნის შეუთავსებლობა პირველ მარცვალში და ა. შ. აქვთ კუთვნილებისა და ჯერადობის (ზმნაში) აღმნიშვნელი ბოლოსართების მდიდარი სისტემა.

ფინურ-უნგული ენები

ფინურ-უნგულ ენებს ორ, ფინურ და უნგრულ ენათა შტოდ ჰყოფენ, ხოლო ფინურ-უნგულ ენებზე მოლაპარაკეთ კი ფინურ-უნგრელ ხალხებს უწოდებენ.

სახელწოდება

რედაქტირება

ამ ენებს ზოგჯერ ფინურ-მადიარულ ენებსაც უწოდებენ.

ენათა კლასიფიკაცია

რედაქტირება

ფინურუნგრული ენები შემდეგნაირად კლასიფიცირდება:

უნგრული ენები

ფინურ-პერმული ენები

უწინ მორდვასა და მარის ენებს ვოლგას ენებს მიაკუთვნებდნენ, მაგრამ დღეს ამგვარი კლასიფიკაცია კითხვის ქვეშ დგას, რადგან შეუძლებელია ვოლგის ფინური ენის რეკონსტრუირება. ამიტომაც კლასიფიცირების კრიტერიუმად უფრო გავრცელების გეოგრაფიული არეალია მიღებული, ვიდრე ენათა გენეტიკური სიახლოვე.

„მამაო ჩვენო“ (დასაწყისი) ფინურ–უნგრულ ენებზე

რედაქტირება
ქართულად მამაო ჩვენო რომელი ხარ ცათა შინა! წმიდა იყავნ სახელი შენი; მოვედინ სუფევა შენი;
უნგრული Mi Atyánk, aki a mennyekben vagy, szenteltessék meg a Te neved; jöjjön el a Te országod;
მანსური Man ault olep jegov, tak jälpenlachte nag namen; tak jeimte nag naerlachen;
კომი–სირიანული Айе миян, коды эм енэж вылын! Мед вежöдъяс тэнад нимыд; мед воас тэнад саритöмыд;
კომი–პერმიაკული Айа миян, кöдыя эм енвевт вывын! Мед светитчяс тöнат нимыд; мед воас тöнат саритöмыт;
უდმურტული (ვიტიაკური) Аймы милям ин вылын улыш! Тынад нимыд святой мед луоз; тынад эксэйлыгед мед лыиктоз;
დაბლობის მარი Пылпомышто улшо мемнан Ачий! Тыйын лўмет мокталтше, тыйын кугыжанышет толжо;
მთის–მარი Пӹлгомыштышы мäмнäн Äтинä! Тӹньӹн лӹмет лӹмлеш-тäрäлтшӹ, тӹньӹн анжымашет толжы;
ერზიანმორდვული Менельсэ Тетянок! Тонть леметь шнавозь аштезэ; Тонть Инязорокс чить сазо;
მოქშამორდვული Менелень тетянок! Шнавозо Тонть леметь; топавтовозо Тонть мелеть;
ფინური Isä meidän, joka olet taivaissa! Pyhitetty olkoon sinun nimesi; tulkoon sinun valtakuntasi;´
მიანკიელი (ტორნედაფინური) Meän Isä, joka olet taihvaissa! Pyhitetty olkhoon sinun nimesti; tulkhoon sinun valtakuntasti;
საკუთრივ კარელური Tuatto! Pyhitettävä olkah siun nimes; tulkah siun valtakuntas;
ოლონეცური Tuatto meijän taivahalline! Olgah pühännü Sinun nimi; tulgah sinun valdu;
ტვერის კარელური Туатто мия̄н, кумбанѣ олет тайвагашша! Ана гювиттїя̄човъ ними шивнъ; ана туловъ шивнъ куниңагуш;
ვეფსური Meiden taivhalline Tatam! Olgha pühä sinun nimi; tulgha sinun valdkund;
ვოდური Izä mede, kumpa olet taivaiza! Pühättü olko nimes sinu; liti-tulko sinu valtas;
ესტონური Meie Isa, kes Sa oled taevas! Pühitsetud olgu Sinu nimi; Sinu riik tulgu;
ვორო Mi Esä taivan! Pühendedüs saaguq sino nimi; sino riik tulguq;
ლივური Mạd iza, kis sa vuod touvis! pǖvātộd las sig sin nim; las tugộ sin vạlikštộks;
ნორდსამული Ačče min, don gutte læk almin! Basotuvvus du namma; Bottus du rika;
ინარისამული Aätj miin, ki läh almest! Passe läos tu namma; aldanevos tu valdegodde;
სკოლცამური Äätje mii, ku leäk almest! Da passe leidsj tu nammat; da poat tu tsarstvie;
კილდინსამური Адж мӣн, е̄ллей Альмесьт! Святэ ля̄ннч нэ̄м То̄н; оаннѣ пуадт То̄н Ланнѣ

რიცხვითი სახელი

რედაქტირება

მაშინ როცა რიცხვითი სახელები „ერთიდან“ „ექვსის“ ჩათვლით ფინურ–უნგრული წარმოშობისაა, რიცხვი სახელი „შვიდი“ როგორც ფინურ, ასევე უნგრულ ენებში წარმოადგენს ინდროევროპულ ნასესხობას, კერძოდ კი ძველი ინდურიდან შემოსულ სიტყვას – „საპტა“. სიტყვა „ათი“ იყო არა მარტო სიტყვა „ათის“ შესატყვისი, არამედ გამოხატავდა „რიცხვსაც“. ეს დღესაც ასეა სამის, მარისა და მანსის ენებზე. რიცხვითი სახელი „დას“ კომისა და უდმურტულ ენაში, ხოლო „ტიზ“ უნგრულში ირანული ენებიდან შემოსულ ნასესხობას წარმოადგენს .

ფინური ესტონური ლივური ვოდური ვეფსური კარელიური ნორდსამი სკოლცამი ოლიკ–მარი ერსია-
მორდვული 		მოქშა-
მორდვული 		კომიზე-
ზირიანული 		უდმურტული მანსი ხანტი უნგრული
1 yksi üks ikš ühsi üs yksi okta õhtt икте вейке фкя öтик одык аква ит egy
2 kaksi kaks kakš kahsi kaks kakši guokte kue´htt коктыт кавто кафта кык кык китыг катын kettő
3 kolme kolm kuolm kõlmõ kuome kolmi golbma koumm кумыт колмо колма куим куин хурум хутым három
4 neljä neli nēļa nellä nell nellä njeallje nellj нылыт ниле ниле нёль ниль нила няты négy
5 viisi viis vīž viiz viž viisi vihtta vitt визыт ветесь вете вит вить ат вет öt
6 kuusi kuus kūž kuuz kuz kuuši guhtta kutt кудыт кото кота квайт куать хот хут hat
7 seitsemän seitse seis seitsee seiččeme šeiččemen čieža čiččâm шымыт сисем сисем сизим сизьым сат тапыт hét
8 kahdeksan kaheksa kādõks kahõsaa kahesa kahekšan gavcci kääu´c кандаше кавксо кафкса кöкъямыс тямыз нёллов нювты nyolc
9 yhdeksän üheksa īdõks ühesää ühesa yhekšän ovcci ååu´c индеше вейксэ вейхкса öкмыс укмыс онтэллов йиряң kilenc
10 kymmenen kümme kim čümmee kümne kymmenen logi lååi лу кемень кемонь дас дас лов яң tíz
100 sata sada sada sada sata sata čuođi čue´đ шÿдö сядо сяжа се сю сат сот száz
1.000 tuhat tuhat tuhat tuhat tuhat tuhat duhát dohat тÿжем тёжа тёжянь сюрс сюрс сотэр ... ezer


ლიტერატურა

რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
  ეს სტატია ლინგვისტიკის შესახებ ჯერჯერობით ესკიზია. თქვენ შეგიძლიათ დაგვეხმაროთ მის შევსებაში.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ფინურ-უნგრული_ენები&oldid=4689776“-დან