პოლონეთის სამეფო
პოლონეთის სამეფო (პოლ. Kongresówka [kongre'sufka],(პოლ. Królestwo Polskie [kru'lestfo 'polskʲe], რუს. Царство Польское) არაოფიციალურად მოიხსენიება როგორც, „რუსეთის პოლონეთი“ შეიქმნა 1815 წელს ვენის კონგრესის გადაწყვეტილების შედეგად, რუსეთის იმპერიასთან კონსტიტუციური პერსონალური უნიის დადებით. ცენტრალური სახელმწიფოების მიერ 1915 წელს შეცვლილი იქნა ახალ პოლონეთის სამეფოზე. თუმცა პოლონეთის სამეფოს ოფიციალურად უნდა მიეღო თავისი სახელმწიფოებრიობა, მნიშვნელოვანი ოფიციალური პოლიტიკური ავტონომიით, მეფის რუსეთმა საერთოდ იგნორირება გაუკეთა თავისი ძალაუფლების რაიმენაირ შეზღუდვებს და ძლიერ შეკვეცა თვითმართველობა, პოლონეთის (1830-31) და 1863 წლების აჯანყებების შემდეგ ის გადაიქცა თავიდან რუსეთის იმპერიის კვაზი-სახელმწიფოდ და მოგვიანებით კი ის გადააქციეს პროვინციად.[1][2] ამიტომ თავიდანვე პოლონეთის ავტონომია იყო მხოლოდ ფიქცია[3].
| პოლონეთის სამეფო Królestwo Polskie (პოლ. ) Царство Польское(რუს. ) ვასალი სამეფო, სატელიტი ქვეყანა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 პოლონეთის სამეფოს რუკა (გერმანულად). მუქი ხაზი აჩვენებს პოლონეთის დაშლის საზღვრებს | |||||||||
| დედაქალაქი | ვარშავა | ||||||||
| ენა | პოლონური ენა აიკრძალა 1880 წელს, შემდეგ რუსული ენა გახდა სახელმწიფო | ||||||||
| ფულის ერთეული | პოლონური ზლოტი | ||||||||
| საკანონმდებლო ორგანო | სეიმი | ||||||||
| ფართობი | 128500 კმ² | ||||||||
| მოსახლეობა | დაახლ.- 3300000 | ||||||||
| მმართველობის ფორმა | კონსტიტუციური მონარქია (1815–1875), გახდა რუსეთის გუბერნია (1875–1915) | ||||||||
| დინასტია | რომანოვები | ||||||||
| პოლონეთის მეფე | |||||||||
| - 1815–25 | ალექსანდრე I | ||||||||
| ნიკოლოზ I (გადაყენებულ იქნა) | |||||||||
| - 1894–1915 | ნიკოლოზ II (გადადგა) | ||||||||
| რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში | მმართველი - მეფისნაცვალი | ||||||||
| მოგვიანებით რუსეთის იმპერიის პროვინცია | მმართველი - გუბერნატორი | ||||||||
| ისტორია | |||||||||
| - ვენის კონგრესი | 9 ივნისი 1815 | ||||||||
| - პოლონეთის აჯანყება 1830-1831 | 29 ნოემბერი 1831 | ||||||||
| - პოლონეთის აჯანყება 1863-1864 | 22 იანვარი 1863 | ||||||||
| - დაშლა | 1915 | ||||||||
პოლონეთის სამეფოს ტერიტორია მიახლოებით ემთხვევა ლუბლინის, ლოძის, მაზოვეცკის, პოდლასის, სვიეტოკშის სავოევოდსტვოებს პოლონეთში.
ისტორია
რედაქტირებაპოლონეთის სამეფო შეიქმნა ყოფილი ვარშავის საჰერცოგოს ტერიტორიაზე, ვენის კონგრესის გადაწყვეტილებების საფუძველზე 1815 წელს, როდესაც ევროპული ქვეყნები ცდილობდნენ ნაპოლეონის ომების შემდეგ ევროპის გარდაქმნა რეკონსტრუქციას. პოლონეთის სამეფოს შექმნა განაპირობა პოლონური მიწების გაყოფამ რუსეთს, ავსტრიას და პრუსიას შორის.[4].[5][6] პოლონეთის სამეფომ 1831 წელს დაკარგა დამოუკიდებელი სახელმწიფოს სტატუსი. მიუხედავად იმისა რომ დასახელება დარჩა უცვლელი, მოგვიანებით რუსეთის მმართველობისას სახელწოდება ხშირად იცვლებოდა თუმცა არაოფიციალურად,[7] მაგალითად ვისლისპირეთის მხარე. 1830—1831 წლების აჯანყების დამარცხების შემდეგ, ზოგი დაწესებულება და ადმინისტრაციული ინსტიტუტები გაუქმდა, მაგრამ, მიუხედავად ფორმალური ანექსიისს, ტერიტორია ინარჩუნებდა რაღაც მცირე თვითმართველობას.
სამეფოს ფართობი შეადგენდა 128,500 კმ2 და მოსახლეობა მიახლოებით 3.3 მილიონი ადამიანი იყო. ახალი სახელმწიფო იყო ყველაზე მცირე პოლონური სახელმწიფო წარმონაქმნი რომელიც ოდესმე არსებობდა, მცირე ვიდრე ვარშავის საჰერცოგო და საკმაოდ მცორე ვიდრე რეჩ პოსპოლიტა (რომლის მოსახლეობა იყო 10 მილიონ ადამიანი და ფართობი 1 მლნ. კმ2.[6] მისმა მოსახლეობამ მიაღწია 6.1 მინიონს 1870 წელს და 10 მლნ 1900 წ. რუსეთის იმპერიის პოლონელების უმრავლესობა ცხოვრობდნენ პოლონეთის სამეფოს ტერიტორიაზე, მაგრამ სამეფოს გარეთ არსებულ ზოგ რაიონებშიც იყო პოლონური უმრავლესობა. პოლონეთის სამეფო მეტწილად გაჩნდა ადამ ჩარტორიისკის ძალისხმევით[8] პოლონელის, რომელიც ილტვოდა აღედგინა პოლონური სახელმწიფო რუსეთთან ალიანსში. ფორმალურად პოლონეთის სამეფო იყო ერთი მცირედთაგანი ევროპაში სადაც კონსტიტუციური მონარქია იყო.
ნახევრად დამოუკიდებლობა
რედაქტირებათეორიულად პოლონეთის სამეფო თავდაპირველად იყო ნახევრად-ავტონომიური სახელმწიფო რომელიც რუსეთთან პერსონალური უნიით იყო დაკავშირებული და მის სათავეში იყო რუსეთის მეფე-იმპერატორი. სახელმწიფოს ჰქონდა კონსტიტუცია, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე ლიბერალური იყო მე-19 საუკუნის ევროპაში,[8] სეიმი მეფის წინაშე იყო ანგარიშვალდებული, კნონების მიღების შესაძლებლობებით, დამოუკიდებელი არმიით, საკუთარი ფულის ერთეულით, ბიუჯეტით, სისხლის სამართლის კოდექსით და საზღვრებზე საბაჟოთი, რითაც გამოყოფილი იყო პოლონეთის სამეფო რუსეთის სხვა მიწებისაგან. პოლონეთს ჰქონდა ასევე დემოკრატიული ტრადიციები (ოქროს ნება) და პოლონეთის შლიახტა რომელიც ღრმად გრძნობდა კერძო თავისუფლებას. ფაქტობრივად მეფეებს გააჩნდათ აბსლიტური, ავტოკრატიული ერთპიროვნული ძალაუფლება, და არ ჰქონდათ სურვილი მისი დათმობისა. იმპერატორის მიმართ ოპოზიცია კანონით იდევნებოდა და რუსი თანამდებობების პირები კანონს ზოგჯერ იგნორირებასაც კი უწევდნენ თავისი ნების მიხედვით.[9] რუსეთის აბსოლუტური ძალაუფლება, შეუძლებელს ქმნიდა პოლონეთის სამეფოში დამყარებულიყო ლიბერალური ტრადიციები და ინსტიტუტები. შედარებითი დამოუკიდებლობა პოლონეთის სამეფოსთვის გრძელდებოდა 15 წელი; თავიდან ალექსანდრე І ჰქონდა პოლონეთის მეფის ტიტული და იყო ვალდებული თვალყური ედევნებინა კონსტიტუციის შესრულებისათვის. მაგრამ, დროთა განმავლობაში ვითარება შეცვალა და დიდ მთავარს კონსტანტინე პავლეს ძეს მიანიჭა თითქმის დიქტატორული უფლებამოსილება.[5] ძალიან მალე ვენის კონგრესის გადაწყვეტილებების მიღების შემდეგ, რუსეთი აჩერებს კონსტიტუციის პატივისცემას. 1819 წელს ალექსანდრე І-მა გააუქმა პრესის თავისუფლება და შემოიღო ცენზურა. რუსეთის ხელისუფლების წინააღმდეგობა დაიწყო 1820-იან წლებში[3]. რუსეთის საიდუმლო პოლიცია, ნიკოლაი ნოვოსილცევის მეთაურიბით იწყებს პოლონური საიდუმლო ორგანიზაციების დევნა და 1821 წელს მეფემ, გააუქმამასონობა, რომლებიც წარმოადგენდნენ პოლონეთის პატრიოტულ ტრადიციებს[3]. 1825 წლიდან მოყოლებული სეიმის სესიები საიდუმლოდ ტარდებოდა.
აჯანყება და ავტონომიის დაკარგვა
რედაქტირებაალექსანდრე I-ის მემკვიდრე, ნიკოლოზ I 1829 წლის 24 მაისს კორონირებული იქნა ვარშავაში, მაგრამ მან უარი განაცხადა ფიცზე დაეცვა კონსტიტუცია და სულ უფრო ზღუდავდა პოლონეთის სამეფოს თაისუფლებას. ნიკოლოზ I მმართველობა წარმოადგენდა ოფიციალური ნაციონალობის იდეას, კერძოდ კი მართლმადიდებლობას, ავტიკრატიას, ნაციონალიზმს. პოლონელების მიმართ ამ იდეებს ჰქონდათ მიზნად ასიმილაცია, რამელიც გარდაქმნიდა მათ ლოიალურ მართლმადიდებლებად[3]. მართლმადიდებლობას განკუთვნილი ჰქონდა განსაკუთრებული რომელსაც ის თამაშობდა რუსეთის იმპერიის ცხოვრებაში, რუსული ეკლესია ფაქტობრივად გახდა სახელმწიფოს დეპარტამენტი[3], სხვა რელიგიები დისკრიმინირებულნი იყვნენ, პაპის ბულების გამოქვეყნება პოლონეთის სამეფოში რუსეთის მთავრობის ნებართვის გარეშე შეუძლებელი იყო.
ნიკოლოზ I მმართველობამ პოლონეთში მიიყვანა პოლიტიკური ტრადიციების დაშლამდე, მან შეაჩერა დემოკრატიული ინსტიტუტების არსებობა, შემოიღო დანიშვნითი ცენტრალიზებული ადმინისტრაცია. სწორედ ამან გამოიწვია პოლონელების უკმაყოფილება და წინააღმდეგობა.[3] 1831 წლის იანვარში სეიმმა როგორც პოლონეთის მეფე კონსტიტუციური უფლებების მორიგი შეკვეცის საპასუხოდ ტახტიდან გადააყენა. მეფემ ამას უპასუხა რუსული ჯარების გაგზავნით პოლონეთში და ამბოხების ჩახშობით.[10]
11-თვიანი სამხედრო კომპანიის შემდეგ პოლონეთის სამეფომ დაკარგა ნახევრად-დამოუკიდებელი სტატუსი და შემდგომ უფრო ინტეგრირებული იქნა რუსეთის იმპერიაში. ეს ყველაფერი დაკანონებული იქნა იმპერატორის მიერ გამოცემული პოლონეთის სამეფოს ორგანული სტატუტის მეშვეობით 1832 წელს, რომელმაც გააუქმა კონსტიტუცია, არმია და საკანონმდებლო შეკრებები. შემდგომი 30 წლის განმავლობაში მოვლენების მთელი სერია სულ უფრო აკავშირებდა პოლონეთის სამეფოს რუსეთის იმპერიას. 1863 წელს ამბოხება ჩახშობილი იქნა, მაგრამ არეულობა 1865 წლამდე გრძელდებოდა. შედეგამ გააუქმეს პოლონეთის სამეფოს ცალკე სტატუსი, და ის უშუალოდ მიერთებულ იქნა რუსეთის იმპერიას.
ოდესღაც არაოფიციალურმა სახელწოდებამ „ვისლისპირეთის მხარემ“ შეცვალა სახელწოდება „პოლონეთის სამეფო“, მხარე კი „სამეფისნაცვლო“ (намєстнічество) იყო 1875 წლამდე, მეფისნაცვალის მეთაურობით, 1875 წელს კი მხარე უკვე ვარშავის გუბერნია გახდა. 1880 წლებში, სახელმწიფო ენა შეცვლილი იქნა რუსულით და პოლონური აიკრძალა როგორც ოფიციალურ ისე საგანმანათლებლო სფეროში.
1912 წელს სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, ხოლმთან ახლოს, შეიქმნა ცალკე სუბიექტი, რომელიც მიერთებული იქნა რუსეთის იმპერიასთან. პოლონეთის სამეფო გაძარცვული იქნა რუსეთის არმიის მიერ და დატოვეს ის 1915 წელს პირველი მსოფლიო ომის დროს, და ოკუპირებულ იქნა ცენტრალური სახელმიფოების მიერ, რომლებმაც შექმნეს პოლონეთის სამეფო (Королівство Польща) ძირითადად მისი ტერიტორიების გარეთ.
ლიტერატურა
რედაქტირება- Arcadius Kahan, Russian Economic History: The Nineteenth Century, University of Chicago Press, 1989, ISBN 0-226-42243-7
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ Nicolson, Harold George (2001). The Congress of Vienna: A Study in Allied Unity, 1812-1822. New York: Grove Press, გვ. 171. ISBN 0-802-13744-X.
- ↑ Palmer, Alan Warwick (1997). Twilight of the Habsburgs: The Life and Times of Emperor Francis Joseph. Boston: Atlantic Monthly Press, გვ. 7. ISBN 0-871-13665-1.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 Nation without a State: Imagining Poland in the Nineteenth Century by Agnieszka Barbara Nance, Dissertation for the Degree of Doctor of Philosophy The University of Texas at Austin page 169-188
- ↑ Henderson, WO (1964). Castlereagh et l'Europe, w: Le Congrès de Vienne et l'Europe. Paris: Bruxelles, გვ. 60.
- ↑ 5.0 5.1 Miłosz, Czesław (1983). The history of Polish literature. Berkeley: University of California Press, გვ. 196. ISBN 0520044770. ციტირების თარიღი: 2008-04-10.
- ↑ 6.0 6.1 Nicolson, Harold George (2001). The Congress of Vienna: A Study in Allied Unity, 1812-1822. New York: Grove Press, გვ. 179–180. ISBN 0-802-13744-X. ციტირების თარიღი: 2008-04-10.
- ↑ Kingdom of Poland. The Brockhaus and Efron Encyclopedia (1890–1906). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-09-02. ციტირების თარიღი: 2006-07-27.
- ↑ 8.0 8.1 Ludwikowski, Rett R. (1996). Constitution-making in the region of former Soviet dominance. Durham, N.C: Duke University Press, გვ. 12–13. ISBN 0-822-31802-4.
- ↑ Królestwa Polskiego. Encyklopedia PWN. დაარქივებულია konstytucja ორიგინალიდან — 2006-10-01. ციტირების თარიღი: 2006-01-19.
- ↑ Janowski, Maciej; Przekop, Danuta (2004). Polish Liberal Thought Before 1918. Budapest: Central European University Press, გვ. 74. ISBN 9639241180. ციტირების თარიღი: 2008-04-10.