ლანდშაფტების ეკოლოგია

ლანდშაფტების ეკოლოგია, ეკოლოგიური გეოგრაფია — სამეცნიერო მიმართულება გეოგრაფიისა და ეკოლოგიის მიჯნაზე. შეისწავლის ტერიტორიის სივრცითი ბუნებრივი სტრუქტურის ურთიერთგავლენას რეგიონულ და ლოკალურ დონეებზე და მასზე მიმდინარე ეკოლოგიურ პროცესებს, აგრეთვე ბუნებრივ და ანთროპოგენურ ფაქტორებსა და ლანდშაფტური არაერთგვაროვნების შედეგებს. ეკოლოგიის სხვა მიმართულებებისაგან განსხვავებით ლანდშაფტების ეკოლოგიისათვის დამახასიათებელია პრიორიტეტული ყურადღება სივრცითი პარამეტრებისაკენ და არეალის კონფიგურაციისაკენ როგორც განხილული მოვლენის ეკოლოგიური პროცესების მნიშვნელოვანი ფაქტორი. ლანდშაფტების ეკოლოგიის ობიექტია გეოგრაფიული ლანდშაფტი, კლასიკური ეკოლოგიის ობიექტის — ეკოსისტემებისაგან განსხვავებით, შეიცავს არა მხოლოდ აბიოტურ და ბიოტურ კომპონენტებს, არამედ თვით ადამიანსაც კი.

ლანდშაფტების ეკოლოგია განიხილავს გეოგრაფიული ლანდშაფტის სივრცითი არაერთგვაროვნების დინამიკას, მის ელემენტებს შორის ნივთიერებათა ცვლას, სივრცითი არაერთგვაროვნების გავლენას ბიოტურ და აბიოტურ პროცესებზე და დარღვევების გავრცელებას, გარემო პირობებს შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის სისტემას ბიოცენოზებსა და ლანდშაფტის ფარგლებში, აგრეთვე ამუშავებს მისი სივრცითი არაერთგვაროვნების მმართველობას. ლანდშაფტების გეოგრაფია განვითარდა გერმანიაში 1930-იან წლებში უმეტესწილად გეოგრაფიის ფარგლებში როგორც ბუნებრივი კომპლექსების უწყვეტობისა და მიწათსარგებლობის მმართველობის ფარგლებში არსებული მეცნიერება. განსაკუთრებით გამოსაყოფია ერნსტ ნეეფისა და ჰარტმუტ ლეზერის შრომები.

ტერმინი ლანდშაფტების გეოგრაფია პირველად შემოიღო გერმანელმა გეოგრაფმა კარლ ტროლმა 1939 წელს. შემდგომში ეს მიმართულება ვითარდებოდა კლასიკური ეკოლოგიის ფარგლებში ავსტრალიასა (რიჩარდ ჰობზი) და აშშ-ში (რიჩარდ ფორმანი, პოლ რისერი) ეკოსისტემური პროცესების ახსნისთვის, განსაკუთრებით ცხოველთა მიგრაციის, პოპულაციის სიცოცხლისუნარიანობის შეფასებისთვის გეოგრაფიული ლანდშაფტის სივრცითი ორგანიზაციის ფაქტორის მიზიდვასთან ერთად (ზომები, ფორმები, კონფიგურაციები, ადგილსამყოფლის მეზობლობა), ამასთან ერთად, გამოიყენებოდა გეოგრაფიის მეთოდური აპარატიც. ლანდშაფტების ეკოლოგიის ობიექტი განისაზღვრება როგორც ლანდშაფტურ-ეკოლოგიური ან ეკოლოგიურ-ეკონომიკური სისტემა ან/და როგორც ლოკალური, რეგიონული, ზონალური და გლობალური ეკოსისტემები. 1980-იანი წლებიდან ლანდშაფტების ეკოლოგია ვითარდება როგორც ბუნებათსარგებლობის მმართველობის თეორიული საფუძველი.

ლანდშაფტების ეკოლოგიის ფარგლებში მეცნიერების განვითარების რაიონების მიხედვით განასხვავებენ 3 ძირითად მეთოდოლოგიურ მიდგომას. ჩრდილოეთ ამერიკაში გაბატონებულია ბიოცენტრული ანალიტიკური მიდგომა რაოდენობრივი მეთოდების პრიორიტეტითა და მოდელირებით. დასავლეთ ევროპაში ჭარბობს თვისებრივი ემპირიული მეთოდები, კარტოგრაფირების ფართო გამოყენება, ჰუმანიტარული მეცნიერებების მეთოდები, ძირითადი აქცენტი კეთდება მიწათსარგებლობის ოპტიმიზაციაზე, ლანდშაფტურ დაგეგმარებაზე, ძლიერ შეცვლილი ანთროპოგენური ლანდშაფტების მმართველობასა და მცირედ შეცვლილი ლანდშაფტების დაცვაზე. ცენტრალურსა და აღმოსავლეთ ევროპაში გაბატონებულია გეოცენტრული მიდგომა, სადაც ძირითადი ყურადღება მიმართულია ბუნებრივ კომპლექსებში არსებულ ბუნებრივ პროცესებზე, უპირველეს ყოვლისა, ენერგო- და ტენბრუნვასა და ბიოგეოქიმიურ ციკლებზე, ბუნებრივ ლანდშაფტებზე არსებულ ანთროპოგენურ გავლენაზე. ყველა რეგიონულ სკოლებში ფართოდ გამოიყენება დისტანციური, სტატისტიკური მეთოდები, სივრცითი ანალიზის მეთოდები, პოპულაციური ეკოლოგია, აგრეთვე მათემატიკური მოდელირება (მარკოვის მოდელების გამოყენებით, გეპ-მოდელები, უჯრედული ავტომატები, ნეირონული ქსელები და ა.შ.).

XXI საუკუნიდან დაწყებული ლანდშაფტების ეკოლოგიაში სულ უფრო და უფრო გამოიყენება არახაზოვანი დინამიკის თეორიები, იერარქიები, თვითორგანზაციები, გეოინფორმაციული ტექნოლოგიები და რაოდენობრივი ანალიზი.

1970-იანი წლების ბოლოდან იქმნება ლანდშაფტების ეკოლოგიის საუნივერსიტეტო დისციპლინები, იქმნება საერთაშორისო ორგანიზაციები, იმართება რეგულარული კონფერენციები. 1982 წლიდან მოქმედებს ლანდშაფტების ეკოლოგიის საერთაშორისო ასოციაცია (IALE), რომლის კონგრესები იმართება 4 წელიწადში ერთხელ; გამოიცემა ჟურნალები: „Landscape Eco­logy“ და „Landscape and Urban Planning“.

რესურსები ინტერნეტში

• ლანდშაფტების ეკოლოგია — სტატია დიდი რუსული ენციკლოპედიიდან (რუსული)
• ლანდშაფტების ეკოლოგიის საფუძვლები დაარქივებული 2019-07-11 საიტზე Wayback Machine. (ინგლისური)

ლიტერატურა

• Troll K. Luftbildplan und ökologische Bo­denforschung. Jena, 1939;
• Forman R. T. T., Godron M. Landscape ecology. N. Y., 1986;
• Na­veh Z., Lieberman A. S. Landscape ecology: theory and application. 2nd ed. N. Y., 1994;
• Forman R. T. T. Land mosaics: the ecology of landscapes and regions. Camb.; N. Y., 1995;
• Leser H. Land­schaftsökologie. 3. Aufl. Stuttg., 1997;
• Ви­но­гра­дов Б. В. Ос­но­вы ланд­шафт­ной эко­ло­гии. М., 1998.