ლაზური კულტურული მოძრაობა

ლაზური კულტურული მოძრაობა, ლაზიზმი, 1980-იან წლებში აღმოცენდა. მისი მიზანია ტრადიციული ლაზური კულტურის და ენის აღდგენა და გაცოცხლება და განცალკევებული ლაზური იდენტობის შექმნა.

მოძრაობა ირწმუნება, რომ ლაზური კულტურა და იდენტობა საფრთხის ქვეშაა და ამის მიზეზია თურქეთის რესპუბლიკის ასიმილაციონისტური პოლიტიკა 1923 წლიდან მოყოლებული. ლაზიზმს სათავეში უდგანან ინტელექტუალები, აქტივისტები, ხელოვანები და სტუდენტები, რომელთა დიდი ნაწილიც ლაზეთის გარეთ, სტამბოლში და გერმანიის ლაზურ დიასპორაში (კიოლნი, დორტმუნდი) ცხოვრობს. მოძრაობის მთვარი საზრუნავია ლაზური ენა, რომელიც ლაზური იდენტობის მთავარ საყრდენად ითვლება. უცხოელი ლინგვისტების დახმარებით მოძრაობა ქმნის ლაზურ ანბანს და ლაზურ დიალექტებზე დაფუძნებულ სტანდარტიზებულ ენას. გამოიცემა ლექსიკონები, გრამატიკული და ენის შესასწავლი მასალები, ჟურნალ-გაზეთები: „ოგნი“, „მჟორა“, „ტანურა“ და სხვა. ლაზური კულტურული მოძრაობის მიზანია ლაზებისთვის კულტურული და ენობრივი უფლებების მოპოვება, მაგრამ მხარს არ უჭერს სეპარატიზმს. ამის მიუხედავად თურქეთის სახელმწიფო ხშირად ხელს უშლის მასალების გამოცემას და გავრცელებას.

ისტორია

ლაზების კულტურული იდენტიფიკაციის პროცესი, ლაზური თვითაღქმისა და ენის კვლევა დაიწყო სულთან აბდულჰამიდ II-ის მმართველობისას. პირველი ლაზურ წიგნი გამოსცა ფაიქ ეფენდიშმა. ოსმალებმა ის გაანადგურეს და ავტორი დააპატიმრეს. 1919 წლის მარტში, ახმეტ თევფიქ უჯესოიმ დააარსა „ლაზური ეროვნული განვითარების საზოგადოება“ (თურქ.: Laz Tekamül-i Milli Cemiyeti). ეს საზოგადოება არ ითხოვდა განათლებას ლაზურ ენაზე და არც ოსმალეთისგან გამოყოფას, არამედ ადგილობრივად ლაზებს შორის თანამშომლობის გაძლიერებას ემსახურებოდა.

საზოგადოება მალე დაიშალა. ლაზური კულტურული მოძრაობა საბჭოთა კავშირში გაგრძელდა. სოხუმში ისკანდერ წითაშმა შეადგინა ლათინური ანბანი ლაზურისათვის და გამოსცა ლაზური გაზეთი „მჭითა მურუცხი“ (წითელი ვარსკვლავი). 1933-1936 წლებში სარფის სკოლაში სწავლა ლაზურად იყო. მისთვის სახელმძღვანელო წითაშმა შეადგინა. წითელმა ტერორმა წითაში 1938 წელს დახვრიტა, რითაც ლაზური კულტურული მოძრაობაც განადგურდა.

მოძრაობის აღდგენა იწყება 1984 წელს გერმანელი ეთნოგრაფის ვოლფგან ფოიერშტაინის მოღვაწეობით. მისმა ჯგუფმა, რომელშიც იყვნენ ლაზები, ფახი ყარამანი და სელმა კოჩივა, გამოსცეს წიგნი „ნანანენა“ (დედა ენა) და ორი გაზეთი („პარპალი“ 1984 წელს და „ლაზური ამბარეფე“ 1992 წელს). ფოიერშტაინი მხარს უჭერდა ლაზების ეროვნულ უმცირესობად აღიარებას. ზოგიერთი თურქული წყაროთი ის გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის დაზვერვაში მუშაობდა.

1930-იან-1990-იან წლებში, „თურქულ ხალხთა ისტორიის კონცეფციის“ შესაბამისად თურქეთის რესპუბლიკა არ აღიარებდა ეთნიკური უმცირესობების არათურქულ წარმომავლობას. აღნიშვნის ღირსია მთავრობის მხარდაჭერილი ფაჰრეთინ ქირზიოღლუს მარგინალური თეორიები (1986). მან ლაზური თურქული წარმომავლობის ენად, ლაზური ისტორია კი მთლიანად თურქულის ნაწილად გამოაცხადა, უარყო ლაზების „ქართველებთან და მეგრელებთან“ ნათესაობა. მან თავისი თეორია რელიგიური მოტივებითან განამტკიცა. ქირზიოღლუ აკადემიურ წრეებში მწვავედ გააკრიტიკეს.

1992 წელს თურქულად ითარგმნა ქართველი ლაზი ავტორების, მუჰამედ ვანილიშის და ალი თანდილავას წიგნი, „ლაზების ისტორია“. მალევე გაზეთ Cumhuriyet Kitap Sayi-ში გამოქვეყნდა ანონიმური წერილი, რომელიც ლაზური იდენტობის განვითარებისათვის წიგნის დიდ პოტენციალს აქებდა და, რაც უჩვეულო იყო, გამოთქვამდა ვარაუდს, რომ ეს იყო დასაწყისი ეროვნული უმცირესობების (ლაზების, ქურთების) არათურქული წარმოშობის ფართო აღიარებისა. მანამდე ქურთებს „მთის თურქებს“ უწოდებდნენ, ლაზებს კი შავიზღვისპირეთის მთელს მოსახლეობას.

მეორე მხრივ, „ლაზების ისტორიის“ პოზიციას ლაზების ქართველობაზე წინააღმდეგობა მოყვა და ამ შეხედულების გასაქარწყლებლად მუშაობა დაიწყეს აჰმეთ ჰულუსი ქირიმმა, ალი ისხან აქსამაზმა, ისმაილ ავჯი ბუჯაქლისმა და მეჰმედალი ბარიშ ბეშლიმ. მათი გაზეთი „ოგნი სქანი ნენა“ (გამოვიდა 1993 წლის ნოემბერში, სტამბულში) ასევე იქცა თურქეთის ეთნიკური პოლიტიკის საწინააღმდეგო პროტესტის მედროშედ. პირველივე ნომრის გამოსვლის შემდეგ რედაქტორ ბარიშ ბეშლის სასამართლოში წაუყენეს სეპარატიზმის ბრალდება, თუმცა მალევე მოუხსნეს.

1994-ში დაარსდა გამომცემლობა Çiviyazıları Yayınevi ლაზური თემებზე შრომების დასაბეჭდად. 1992-ში შეიქმნა როკ-ბენდი „ზუღაში ბერეფე“ (მისი წევრი ქაზიმ ქოიუნჯუ), რომელმაც ახალგაზრდობაში ლაზური კულტურული მოძრაობის ცნობადობა აამაღლა. 1997-ში ბიროლ თოფალოღლუმ გამოუშვა ლაზური სიმღერების მუსიკალური ალბომი „ჰეიამო“. მასზე საქმე აღძრეს სეპარატიზმის მუხლით, თუმცა გაამართლეს.

2008 წელს დაარსდა ორგანიზაცია „ლაზური კულტურული საზოგადოება“, 2013 წელს „ლაზური ინსტიტუტი“. მისი თავმჯდომარის, მეჰმეთ ბექაროღლუს სიტყვებით, ინსტიტუტი არ მისდევს ეთნო-ნაციონალიზმს, არამედ მუშაობს ლაზური ენის გაქრობის თავიდან ასაცილებლად.

ლიტერატურა

• Züleyha Ünlü, Brian George Hewitt, Lazuri: An Endangered Language from the Black Sea, Vernon Press, 2023, ISBN 978-1648892219.
• Thomas Solomon, Who Are the Laz? Cultural Identity and the Musical Public Sphere on the Turkish Black Sea Coast, The World of Music, 2017, ტ. 6, ISSN 0043-8774.
• Serdar, Ayşe (2019). „Strategies of making and unmaking ethnic boundaries: Evidence on the Laz of Turkey“. Ethnicities (ინგლისური). 19 (2): 335–369.