იეღიშე
იეღიშე (სომხურად: Եղիշե) — გვიანი ანტიკური ხანის სომეხი ისტორიკოსი. მან აღწერა სომხების ბრძოლის ისტორია სასანიანთა ირანისა და მათი რელიგიის წინააღმდეგ.
| იეღიშე | |
|---|---|
| სომხ. Եղիշե | |
 | |
| დაბადების თარიღი | ახალი წელთაღრიცხვით 410 წელი |
| გარდაცვალების თარიღი | 475 წელი |
| საქმიანობა | ისტორიკოსი |
| ეროვნება | სომეხი |
| Magnum opus | History of Vardan Mamikonean |
ცხოვრება რედაქტირება
ძველი და შუასაუკუნეების წყაროების თანახმად, რომლებიც ისტორიკოსებმა შექმნეს, იეღიშე იყო სომხური ანბანის გამომგონებელი საჰაკ პარტევისა და მესროპ მაშტოცის ერთ-ერთი უმცროსი მოსწავლე. 434 წელს იგი, სხვა რამდენიმე სტუდენტთან ერთად, ალექსანდრიაში გაგზავნეს ბერძნული, სირიული და ლიბერალური ხელოვნების შესასწავლად.[1] ის 441 წელს დაბრუნდა სომხეთში და სამხედრო სამსახურში წავიდა. იეღიშე მსახურობდა სპარაპეტ ვარდან მამიკონიანის ჯარისკაცად ან მდივნად.[2] მან მონაწილეობა მიიღო რელიგიური დამოუკიდებლობის ომში (449-451) სპარსეთის მეფის, იაზდეგერდ II- ის წინააღმდეგ.
ავარაირის ბრძოლაში მათი მარცხის შემდეგ, მან უარი თქვა სამხედრო ცხოვრებაზე და ვანის ტბის სამხრეთით დასახლდა (რშთუნიკი). 464-465 წლებში მას მღვდელმა დავით მამიკონიანმა სთხოვა დაეწერა ავარაირთან ბრძოლის მოვლენების ისტორია.[3] მისი გარდაცვალების შემდეგ მისი ნეშტი ამოიღეს და გადაასვენეს სურბ ასტვაწაცინის მონასტერში, რომელიც მდებარეობს ვანის ტბის სანაპირო ზოლის გასწვრივ. ყველა ძველი ისტორიული წყარო მოიხსენიებს იეღიშეს როგორც ვარდაპეტს (საეკლესიო ექიმს).
1909 წელს ბაბგენ გულესერიანიდან და 1930-იანი წლებიდან მხითარის კრების წევრ მამა ნერსე აკინიანიდან დაწყებული, იეღიშის მოღვაწეობის ზუსტი პერიოდი ეჭვქვეშ დადგადა ერთ- ორი საუკუნით წაიწია.[4] მათი არგუმენტებიდან ერთი დაფუძნებული იყო იმაზე, რომ ფილოს თხზულებების სომხური თარგმანი, რომელსაც ეგიშე იყენებს, გაკეთებულა დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 600 წელს. ამასთან, ფილოს ნაწარმოებები გადმოთარგმნეს სომხური ლიტერატურის ოქროს ხანის ადრეულ „ელინიზაციის“ პერიოდში (ახ. წ. V საუკუნე). მეცნიერები ამტკიცებენ, რომ არც ელინიზაციის ფაზა და არც ელინიზაციის ლექსიკის არსებობა სულაც არ არის დამოკიდებული იეღიშის პერიოდის დათარიღებაზე. გარდა ამისა, ორ ავტორს შორის არ არსებობს სიტყვიერი პირდაპირი პარალელები, ვინაიდან იეღიშემ პირდაპირ თარგმნა ფილოს ნაწარმოები ბერძნულიდან სომხურად.
მოგვიანებით დათარიღების დასადასტურებლად კიდევ ერთი არგუმენტი იყო წარდგენილი. პარალელების გათვალისწინებით, იეღიშის ვარდანის ისტორია უბრალოდ მეხუთე საუკუნის ბოლოს სომეხი ისტორიკოსის ღაზარ პარპეტის სომხეთის ისტორიის ადაპტაციაა. ამასთან, ღაზარი იმედგაცრუებით და ანალიტიკურად მოგვითხრობს სომხეთის ისტორიას მეოთხე საუკუნის ბოლოდან მის დრომდე, ავარაირის ბრძოლის ეპიზოდები მის ნაწარმოებების დიდ ნაწილს წარმოადგენენ. მეორეს მხრივ, ფიქრობენ, რომ იეღიშის ფაქტების მსგავსად გადმოცემის მთავარი მიზანი იყო სომხების ,,ზეციური ვაჟკაცის" უკვდავება და მათი გამხნევება.
შემოქმედება რედაქტირება
იეღიშეს ყველაზე ცნობილი ნაწარმოებია ვარდანის ისტორია და სომხეთის ომი, რომელიც მან დავით მამიკონიანის თხოვნით დაწერა.ავტორი მას ,,ჰიშატაკარანს" ("Յիշատակարան", ,,მემორიალს" ან ,,მოგონებას", ვიდრე სტანდარტული ისტორიას) უწოდებს. ამით იგი მოგვითხრობს სომხების ბრძოლას იბერიელებთან და კავკასიელ ალბანელებთან ერთად სპარსელების წინააღმდეგ (449-451) რელიგიისთვის. ორივე მხარე რელიგიას ხედავდა როგორც ეროვნული იდენტურობის სამკერდე ნიშანს; სომხებს გადაწყვეტილი ჰქონდათ შეენარჩუნებინათ ქრისტიანობა, ხოლო სპარსელები ცდილობდნენ ზოროასტრიზმი გაევრცელებინათ. ნაწარმოები კლასიკურ შედევრებად ითვლება. სომხური ლიტერატურა და ტექსტიც მთლიანად თავისუფალია ბერძნული სიტყვებისა და გამონათქვამებისაგან.[5]
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ Khrlopyan, Gevorg. «Եղիշե» [Yeghishe]. Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1977, vol. 3, pp. 506-507.
- ↑ Some have also identified him with Yeghishe, Bishop of Amatuni, who took part in the 449 Synod of Artashat.
- ↑ Nalbandyan, Vache. "Introduction" in Yeghishe's Վարդանի և Հայոց Պատերազմի Մասին [Vardan and the Armenian War]. Yerevan: Hayastan Publishing, 1994, p. 3.
- ↑ For a detailed review of these works, see Ter-Minassian, Yervand. Պատմա-բանասիրական հետազոտություններ [Historical-Philological Researches]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1971, pp. 110-208.
- ↑ Voicu, Sever J. "Patristic Texts in Armenian (5th to 8th centuries)" in Angelo di Berardino (ed), Patrology: The Eastern Fathers from the Council of Chalcedon (451) to John of Damascus (+ 750), tr. Adrian Walford, Cambridge: James Clarke and co (2006). pp. 600-601.