ბორჩალი

ბორჩალი (აზერ. Borçalı) — აზერბაიჯანული ხალიჩები, რომლებიც მიეკუთვნება ყაზახის ჯგუფს განჯა-ყაზახის სახეობას. ამ ხალიჩის დასახელება დაკავშირებულია ბორჩალოს რეგიონთან, რომელიც განლაგებულია აზერბაიჯანის ყაზახის რაიონის ჩრდილო-დასავლეთით, საქართველოს ტერიტორიაზე. ისეთი მსხვილი სოფლები, როგორებიცაა გურდლარი, ახურლი, ყაჩაღანი, სადახლო (საშიხლი), დაშთეპე და ლემბელი არიან ცნობილი ხალიჩის მწარმოებელი ცენტრები.

ხალიჩა „ბორჩალი“ (XIX საუკუნე). აზერბაიჯანული ხალიჩების მუზეუმი, ბაქო
ბორჩალი აზერ. Borçalı
ქალაქი	ბაქო
მუზეუმი	აზერბაიჯანული ხალიჩის მუზეუმი

ისტორია

ხელოვნებათმცოდნე და ხალიჩების მწარმოებელი ლატიფ ქარიმოვი აღნიშნავს, რომ ბორჩალის ამჟამინდელი მოსახლეობა სამხრეთ აზერბაიჯანის სულდუზის რაიონში მცხოვრები დიდი ტომის, სახელად ბორჩალის შთამომავლები არიან. სეფიანთა მმართველების მითითებით, ეს ტომი გადაასახლეს თავისი საცხოვრებელი ადგილიდან და დასახლდნენ ყაზახის ჩრდილოეთით, დღევანდელი საქართველოს ტერიტორიაზე. ეს ტომი ასევე ცნობილია, როგორც შავი ქუდები . ამ ტომის სახელს უკავშირდება ყაზახიდან სამ კილომეტრში მდებარე პაპაღლის ხალიჩების ქსოვის ცენტრების სახელწოდება, აგრეთვე გარაიაზისა და გარაჩოპის, რომლებიც ყაზახის ჩრდილოეთით მდებარეობს.

ქარიმოვი აღნიშნავს, რომ ამ რეგიონის, თავრიზის, არდაბილის, სარაბის, სამხრეთ აზერბაიჯანის გარადაგის მოსახლეობა, განსაკუთრებით არაკი, ბიჯარი, სანნა და ფარაჰანი, რომლებიც ურმიის ტბის ირგვლივ მდებარეობს, ხალიჩების ქსოვის ტრადიციების მიმდევრები იყვნენ. ისინი მოექცნენ განჯის ხალიჩების ქსოვის სკოლის გავლენის ქვეშ და შემდგომ განავითარეს მათ მიერ გატარებული ტრადიციები. ამ ორი ხალიჩის ქსოვის სკოლის გავლენით ხალიჩების ქსოვის ტრადიციები ჩამოყალიბდა გარაიაზიში, გარაჩოფში, ლამბელში და ბორჩალის სხვა დასახლებებში.

მხატვრული ანალიზი

მხატვრული აგებულებიდან გამომდინარე, ბორჩალის ხალიჩებს რამდენიმე ვარიანტი აქვს. ბორჩალის ხალიჩების ორნამენტულ მოტივებზე ტოტემებისა და მითოლოგიური მრწამსის გავლენის დანახვა შესაძლებელია. მოტივები, რომლებსაც ოდესღაც რელიგიური და მისტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა, თაობიდან თაობას გადასცეს და ჩვენს დრომდე მოაღწია. თუმცა, მათ დაკარგეს რელიგიური მნიშვნელობა და გადაიქცნენ დეკორატიულ ელემენტებად.

პირველი მეთოდი

კომპოზიციის სტრუქტურას ქმნის პირველი მეთოდით ნაქსოვი „ბორჩალის ხალიჩები“, ცენტრალურ ღერძზე ვერტიკალურად განლაგებული ორი რვაკუთხა ტბა, ასევე ცენტრალური ტბის ოთხივე მხარეს ხის გამოსახულებები. ამ ტბებში მოთავსებულია იდუმალი ფიგურა გეომეტრიული ფორმის და ამავდროულად აღქმული ,როგორც ანთროპომორფული (ადამიანის მსგავსი) გამოსახულება. პირველი მეთოდით ნაქსოვ ზოგიერთ ხალიჩას ასევე აქვს ფრინველის, აქლემის გამოსახულებები და ელემენტი „სკოლის კერა“. პირველი მეთოდით ნაქსოვ „ბორჩალის ხალიჩებს“ ადგილობრივი მქსოველები „ჩობანკარეს“ უწოდებენ.

მეორე მეთოდი

მეორე მეთოდით ნაქსოვი „ბორჩალის ხალიჩები“ უფრო ცნობილია ყაზახურში „ფახრალი“, ხოლო ბორჩალში „გურბაგაოღლუ“ ან „გურბაგალი“ . ერთ-ერთი ადგილი, სადაც ყველაზე მეტად იწარმოება ასეთი ხალიჩები, არის სოფელი გავურარხი, რომელიც მდებარეობს მარნეულიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 12 კმ-ზე. ამ მეთოდით ნაქსოვ ხალიჩებს განსხვავებული ნიმუშები და მოტივები აქვთ. ზოგიერთ ხალიჩას შუა ზონაში ერთმანეთის მიყოლებით ტბის მსგავსი ელემენტები აქვს. ეს ელემენტები წარმოიქმნება გარდაქმნილი მრავალკუთხედიდან ოთხი ვარსკვლავის მსგავსი სხივებით. სტილიზებული ზოომორფული ფიგურები ტბების შიგნით სიმეტრიულადაა მოთავსებული. სხვა ხალიჩებში ტბების შეხამება მოგრძო ფიგურას ქმნის. ამ ხალიჩებს ბოლო დრომდე ქსოვდნენ მარნეულის სოფლებში გავურარქსა და გურბაგაოღლუსა და ყაზახის ფახრალში.

1930-იან წლებში ლატიფ ქარიმოვი მონაწილეობდა ყაზახის ხანდაზმული ხალიჩების კრებაში. ორდღიანი შეხვედრის დროს ქერიმოვამ განიხილა ძველი ხალიჩების მქსოველები და გაუმართლა მრავალი ნიმუშის წარმომავლობის დადგენა. ასევე განხილულია ტბის ელემენტი ამ ხალიჩების ცენტრში. ხალიჩის ერთ-ერთმა მწარმოებელმა თქვა, რომ ეს ელემენტი ბაყაყის სიმბოლოა: "ბაყაყი მშვენიერი არსებაა. წყალში თევზად იქცევა, ხოლო ხმელეთზე ბულბულად", - თქვა ხალიჩის მწარმოებელმა. მიღებულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, ლატიფ ქარიმოვი აღნიშნავს, რომ ცენტრში არსებული ტბის ელემენტი შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ ასახავს ბაყაყს, რომელიც ტომის უძველესი ტოტემია. დროთა განმავლობაში სიმბოლო, რომელმაც დაკარგა რელიგიური მნიშვნელობა, დეკორატიულ ელემენტად იქცა.

მესამე მეთოდი

მესამე მეთოდით ნაქსოვი „ბორჩალის ხალიჩები“ იწარმოებოდა ბორჩალის რაიონის ცენტრის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე სოფელ ყიზილჯაში ანუ ყიზილჰაჯილში. ხალიჩის განმასხვავებელი ნიშანია კომპოზიციის ცენტრში და ვერტიკალურად გაშლილი დიდი ჯვრის ფორმის მედალიონი. მედალიონის შიგნით არის კვადრატული ტბა. მისი ზედა და ქვედა ხაზები ოდნავ გადაჭიმულია ვერტიკალური მიმართულებით, ქმნის პირამიდის ფორმის გამონაზარდებს. შიდა ტერიტორია, თავის მხრივ, ივსება დიდი, წყვილი კაუჭის ფორმის ხაზებით. მესამე ვარიანტი, „ბორჩალის ხალიჩების ქსოვები“, ადგილობრივი მქსოველებისა და ხალხის მიერ ცნობილია, როგორც „ორნამენტული ხალიჩები“ ან „ზეივანიშანი ხალიჩები“ .