აზოტის ოქსიდი

აზოტის ოქსიდად შეიძლება მოხსენიებული იქნას ყველა ბინარული ნაერთი, რომელიც აზოტსა და ჟანგბადს შეიცავს:

• აზოტოვანი ოქსიდი, აგრეთვე ცნობილი როგორც აზოტის მონოქსიდი, NO და აზოტის (II) ოქსიდი.
• აზოტის დიოქსიდი (NO₂), აზოტის (IV) ოქსიდი.
• დიაზოტის მონოქსიდი (N₂O), აზოტის (−I,III) ოქსიდი
• ნიტროზილაზიდი (N₄O), აზოტის (−I,0,I,II) ოქსიდი
• ოქსატეტრაზოლი (N₄O)
• დიაზოტის ტრიოქსიდი (N₂O₃), აზოტის(II,IV) ოქსიდი
• დიაზოტის ტეტროქსიდი (N₂O₄), აზოტის(IV) ოქსიდი
• დიაზოტის პენტოქსიდი (N₂O₅), აზოტის(V) ოქსიდი
• ტრინიტრამიდი (N(NO₂)₃ ან (N₄O₆), აზოტის(0,IV) ოქსიდი
• ნიტრიტი (NO₂)
• ნიტრატი (NO₃)
• ნიტრონიუმის იონი (NO₂⁺)
• ნიტროზონიუმის იონი (NO⁺)
• პეროქსინიტრიტის იონი (ONO₂^-)

ნაერთები NO და NO₂ რადიკალებს წარმოადგენენ.

დამატებით, არსებობს აზოტის ოქსიდების რამდენიმე ანიონიც. მათ შორის ყველაზე სტაბილური ნიტრატის ანიონია:

• ნიტრატი (NO₃⁻), ტრიოქსონიტრატის(V) იონი.

აზოტის სხვა ოქსოანიონებია ნიტრიტი, პეროქსინიტრიტი, ტრიოქსოდინიტრატი (ჰიპონიტრატი) და ნიტროქსილატი.

ატმოსფეროს ქიმიაში, ჰაერის დაბინძურებაში და მსგავს თემებში ხსენებისას აზოტის ოქსიდი ძირითადად NO_x (NO და NO₂)-ად იგულისხმება.

ოთახის ტემპერატურაზე მხოლოდ პირველი სამი ნაერთის გამოყოფაა შესაძლებელი. N₂O₃, N₂O₄ და N₂O₅ ოთახის ტემპერატურაზე მომენტალურად იშლებიან, NO₃, N₄O და N(NO₂)₃ კი ძალიან აქტიურები არიან.

ოთახის ტემპერატურაზე N₂O სტაბილური და არააქტიურია მაშინ, როცა NO და NO₂-ც აქტიურები არიან, მაგრამ სტაბილურებიც.

• 
  აზოტოვანი ოქსიდი, NO
• 
  აზოტის დიოქსიდი, NO₂
• 
  აზოტის ქვეოქსიდი, N₂O
• 
  დიაზოტის ტრიოქსიდი, N₂O₃
• 
  დიაზოტის ტეტროქსიდი, N₂O₄
• 
  დიაზოტის პენტოქსიდი, N₂O₅
• 
  ტრინიტრამიდი, N(NO₂)₃

NO_x

სახელ NO_x-ის (ხშირად იწერება როგორც NOx) ხსენებისას როგორც წესი იგულისხმება NO და NO₂. ისინი შიდაწვის ძრავებში წარმოიქმნებიან. ეს ორი ატმოსფეროში კვალის სახით არსებული ნაერთი ნაერთი ძალიან დიდი მნიშვნელობის მქონეებია. დღის განმავლობაში ტროფოსფეროში არსებული NO რეაქციაში შედის ნახევრად-დაჟანგულ ორგანულ ნაერთებთან )ან პეროქსილის რადიკალთან და წარმოქმნის NO₂-ს, რომელიც დღის სინათლით ფოტოდისოცირდება და წარმოქმნის NO-ს:

NO + CH₃O₂ → NO₂ + CH₃O

NO₂ + მზის სინათლე → NO + O

მეორე რეაქციისას წარმოშობილი ჟანგბადის ატომი წარმოქმნის ოზონს. ტროპოსფერული ოზონის მთავარ წყაროს სწორედ ეს რეაქციები წარმოადგენენ. იმ ნახევრად-დაჟანგული ორგანული ნაერთს, რომელიც NO₂-თან რეაქციაში შედიან, წარმოადგენს მაგალითად CH₃O₂, სხვა მრავალთან ერთად.

ამ რეაქციების სისწრაფე საკმაოდ დიდია, ამიტომ NO-სა და NO₂-ს კონცენტრაცია თითქმის იგივე რჩება. ამ ციკლის გამო ლოგიკურია ეს ორი ნივთიერება ერთ ჯგუფს მივაკუთვნოთ (ამიტომაც ეძახიან მათ NO_{x</sub-ებს).}

იმაზე დამატებით, რომ NO_x ტროპოსფერული ოზონის მთავარ წყაროს წარმოადგენს, ადამიანის ჯანმრთელობისათვის ის თვითონაც საკმაოდ საშიშია.

წყალთან შეხებისას NO_x ები აზოტმჟავას წარმოქმნიან, რომელიც მიწაში მოხვედრისას ნიტრატებს წარმოქმნის, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე სასარგებლო სასუქია მცენარეებისათვის.

წარმოებულები

ამ ოქსიდების ბევრი დაჟანგული (კათიონური) და აღდგენილი (ანიონური) სახით წარმოქმნილი ნაერთები არსებობს: ნიტრიტები (NO₂^-), ნიტრიტები (NO₃^-), ნიტრონიუმის იონი (NO₂⁺) და ნიტროზონიუმის იონი (NO⁺):

NO₂⁺ + e⁻ → NO₂

NO₂ + e⁻ → NO₂^-

მიღება

აზოტის ქვეოქსიდის (N₂O) მიღების ძირითად ლაბორატორიულ ხერხს წარმოადგენს ამონიუმის ნიტრატის გახურება:

NH₄NO₃ → N₂(აირი) + 2H₂O

დიაზოტის ტრიოქსიდი (N₂O₃) მიიღება ნიტრიტებზე, მაგალითად ნატრიუმის ნიტრიტზე გოგირდმჟავის მოქმედებით, მისი პროდუქტების გაციებით -20 გრადუსამდე

2NaNO₂ + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + H₂O + N₂O₃(აირი, რომელიც იშლება ოთახის ტემპერატურაზეც კი)

დიაზოტის პენტოქსიდი მიიღება U-ს ფორმის მილში ტეტრაფოსფორის დეკაოქსიდისა და აზოტმჟავის პროდუქტების გაციებით. უნდა ვერიდოთ ნემსისებური კრისტალების წარმოქმნას. რეაქციისა და კრისტალიზაციის არეში დაუშვებელია ორგანული ნაერთების აღმოჩენა(ნაერთი აფეთქებით რეაგირებს ორგანიკასთან).

P₄O₁₀ + 12 HNO₃ → 4 H₃PO₄ + 6 N₂O₅

ტრინიტრამიდი მიიღება ძალიან დაბალი (-100 – -80°C) ტემპერატურისას ნატრიუმის ტეტრაფთორბორიდის ურთიერთქმედებით დინიტრამიდის მარილებთან.

იხილეთ ასევე

• აზოტის ოქსიდების სენსორი
• გოგირდის ნიტრიდები, რომლებიც აზოტის ოქსიდების მიმართ იზოელექტრულები არიან.