ვიკიპედია

დიდი წითელი ლაქა

მუდმივი ანტიციკლონური შტორმი პლანეტა იუპიტერზე

დიდი წითელი ლაქა — მუდმივი ანტიციკლონური შტორმი პლანეტა იუპიტერზე, ეკვატორიდან 22°-ით სამხრეთით; მუდმივი დაკვირვების ქვეშაა ბოლო 187 წლის მანძილზე, 1830 წლიდან. მიჩნეულია, რომ იგი ჯერ კიდევ 1665-1713 წლებში მიმდინარე დაკვირვებებისას შეამჩნიეს და თუ ეს მართალია, იგი უკვე 350 წელიწადზე მეტია, რაც არსებობს.[1][2] მსგავსი შტორმები იშვიათია გაზის გიგანტი პლანეტების ტურბულენტური ატმოსფეროსათვის.

ვოიაჯერ-1-ის მიერ გადაღებული დიდი წითელი ლაქა. ფერები არაზუსტია.

დაკვირვების ისტორია

რედაქტირება
 
პიონერ-10-ის მიერ გადაღებული იუპიტერი, 1979 წ.

დიდი წითელი ლაქა შესაძლოა 1665 წელზე ადრეც არსებობდა, მაგრამ ამჟამინდელი ლაქა პირველად 1830 წელს შეამჩნიეს და შესწავლა მხოლოდ 1879 წლიდან დაიწყეს. აღმოჩენასა და შესწავლას შორის დიდი ნაპრალია, შესაბამისად, თავდაპირველი ლაქა გაიფანტა და ხელახლა წარმოიქმნა, გაქრა თუ უბრალოდ მწირი იყო დაკვირვებათა ჩანაწერები — ეს ყველაფერი უცნობია.[3]

მაგალითად, მასზე პირველი დაკვირვებების წყარო ინგლისელი ბუნებისმეტყველი და ასტრონომი რობერტ ჰუკია, რომელმაც პლანეტის ეს ლაქა 1664 წელს აღწერა. თუმცა, ჰუკის ლაქა სავარაუდოდ სხვა ზონაში იყო. უფრო დამაჯერებელია შემდეგ წლებში, იტალიელი ასტრონომის, ჯოვანი კასინის მიერ აღწერილი „მუდმივი ლაქა“.[4] მერყევი ხილვადობის კასინის ლაქაზე დაკვირვებები 1665-1713 წლებში მიმდინარეობდა. თუმცა, დაკვირვებებს შორის არსებული 118-წლიანი ინტერვალი ამ ორი ლაქის იდენტიფიკაციას არადამაჯერებელს ხდის; ძველ ლაქაზე დაკვირვების მოკლე ისტორია და უფრო ნელი მოძრაობა თანამედროვე ლაქასთან შედარებით კი მათ იდენტურობას კიდევ უფრო ნაკლებ სარწმუნოს ხდის.[5]

 
იუპიტერისა და დიდი წითელი ლაქის ფართო ხედი, ვოიაჯერ-1, 1979 წ.

1979 წლის 25 თებერვალს,[6] როდესაც კოსმოსური ხომალდი ვოიაჯერ-1 იუპიტერიდან 9,2 მილიონი კილომეტრის მანძილზე იმყოფებოდა, მან გადაიღო და დედამიწაზე გამოაგზავნა დიდი წითელი ლაქის პირველი დეტალური ფოტო. მოჩანდა 160 კმ-ზე გადაჭიმული ღრუბლები. დიდი წითელი ლაქსი მარცხნივ, ტალღისებრი ღრუბლოვანი წარმონაქმნები უკიდურესად კომპლექსური და ცვალებადი ტალღების მოძრაობის რეგიონია.

 
იუპიტერის ატმოსფეროს მოძრაობა და დიდი წითელი ლაქის ცირკულაცია, ვოიაჯერ-1

2004 წლის დასაწყისში, დიდ წითელ ლაქას იმის ნახევარი გასწვრივი განფენილობა ჰქონდა, რაც ერთი საუკუნით ადრე, როდესაც ის 40 000 კმ-ს აღწევდა. შემცირების ამჟამინდელი მაჩვენებლიდან გამომდინარე, 2040 წლისთვის ის წრიული გახდება, თუმცა, მეზობელი ნაკადების დეფორმაციის გამო, ეს ნაკლებ სავარაუდოა. უცნობია თუ რა სიგრძეს მიიღებს საბოლოოდ ლაქა ან არის თუ არე ეს ცვლილება არამდგრადობის შედეგი.[7]

ბოლო წლებში, (2000 წლის მარტი) სამი თეთრი ოვალის შერწყმის შედეგად, ჩამოყალიბდა შედარებით პატარა ლაქა ოვალი BA, რომელმაც ასევე მოწითალო ფერი მიიღო.[8] ასტრონომებმა ის პატარა წითელი ლაქის სახელით მონათლეს. 2006 წლის 5 ივნისის მონაცემებით, ორი ლაქა ერთმანეთს უახლოვდება. ერთმანეთის შტორმები მათ ყოველ ორ წელიწადში კვეთს, თუმცა 2002 და 2004 წლის შტორმებს რაიმე შესამჩნევი არ გამოუწვევია. NASA-ს გოდარდის კოსმოსური კვლევების ცენტრის წარმომადგენლის, ემი სიმონ-მილერის ვარაუდით, შტორმები ყველაზე მეტად ერთმანეთს 2006 წლის 4 ივლისს მიუახლოვდნენ.[9] თავის კოლეგებთან ერთად, მილერი ამ შტორმებს ჰაბლის კოსმოსური ტელესკოპით იკვლევს.[10][11]

არ უნდა მოხდეს დიდი წითელი ლაქის აღრევა დიდ მუქ ლაქასთან, რომელიც 2000 წელს, იუპიტერის ჩრდილოეთ პოლუსთან ხომალდმა კასინი-ჰიუგენსმა შენიშნა.[12] აღსანიშნავია, რომ ასევე დიდი მუქი ლაქა ეწოდება ნეპტუნის ატმოსფეროში შემჩნეულ ერთ-ერთ მახასიათებელს. ეს უკანასკნელი 1989 წელს ვოიაჯერ-2-მა გადაიღო; სავარაუდოდ, იგი უფრო ატმოსფერული ხვრელი იყო, ვიდრე შტორმი და 1994 წლის შემდეგ, ასტრონომებს ის მეტად აღარ შეუმჩნევიათ.

სტრუქტურა

რედაქტირება
 
დედამიწისა და დიდი წითელი ლაქის ზომების შედარება.

ოვალური ობიექტი საათის ისრის საწინააღმდეგო მიმართულებით მოძრაობს დედამიწის 6-დღიანი ან იუპიტერის 14-დღიანი პერიოდით.[13] დიდი წითელი ლაქის ზომა აღმოსავლეთი-დასავლეთის მიმართულებით 24–40 000 კილომეტრია, სამხრეთი-ჩრდილოეთის მიმართულებით კი 12–14 000 კმ. იგი იმდენად დიდია, რომ თავისუფლად ჩაიტევდა დედამიწის ზომის 2-3 პლანეტას.

ინფრაწითელი მონაცემები დიდი ხნის მანძილზე მიუთითებდა, რომ დიდი წითელი ლაქა უფრო ცივია, ვიდრე პლანეტის სხვა ღრუბლები.[14] თუმცა, ზედა ატმოსფეროზე ბოლო დროის ინფრაწითელმა დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ დიდი წითელი ლაქა პლანეტის ყველა სხვა დანარჩენ ნაწილზე ცხელია.

ატმოსფერულ მახასიათებლებზე განხორციელებულმა სათუთმა დაკვირვებებმა ლაქის საათის ისრის საწინააღმდეგო მოძრაობა ჯერ კიდევ 1966 წელს დაადგინა, რაც საბოლოოდ ვოიაჯერის გადაფრენამ მტკიცედ დაადასტურა.[15] ლაქა სამხრეთით შემოზღუდულია მოკრძალებული, აღმოსავლეთის მიმართულების ნაკადით, ჩრდილოეთით კი დასავლეთის მიმართულების ძლიერი ნაკადით.[16] ლაქის კიდესთან ქარების სიჩქარე დაახლოებით 120 მ/წმ-ია.[17] ლაქის ბრუნვის პერიოდი დროთა განმავლობაში შემცირდა, რაც სავარაუდოდ ზომაში შემცირების პირდაპირი შედეგია.[18]

 
იუპიტერის ღრუბლების მოძრაობის ფერადი ანიმაცია.

დაკვირვებების პერიოდში, დიდი წითელი ლაქის განედი საკმაოდ სტაბილური იყო და ტიპურად, ერთი გრადუსით იცვლებოდა.[19][20] თუმცა, მუდმივად იცვლება გრძედი. იქიდან გამომდინარე, რომ იუპიტერი ყველა განედზე ერთნაირად არ ბრუნევს, ასტრონომებმა გრძედის განსასაზღვრად სამი განსხვავებული სისტემა დაადგინეს. მეორე სისტემა 10°-ზე მეტი განედებისთვისაა განკუთვნილი და თავდაპირველად ეყრდნობოდა დიდი წითელი მლაქის ბრუნვის საშუალო მაჩვენებელს, 9სთ 55წთ 42წმ.[21][22] მიუხედავად ამისა, ლაქამ მეცხრამეტე საუკუნის ადრეული წლების დასაწყისიდან მინიმუმ 10-ჯერ „გაახვია“ მეორე სისტემაში. წლების განმავლობაში, მისი გადაადგილების მაჩვენებელი დრამატულად შეიცვალა და დაუკავშირდა სამხრეთ ეკვატორული სარტყლის სიკაშკაშესა და სამხრეთ ტროპიკული აშლილობის არსებობა-არარსებობას.[23]

 
დიდი წითელი ლაქის ანიმაცია

დაზუსტებით არაა ცნობილი თუ რა განაპირობებს დიდი წითელი ლაქის მოწითალო ფერს. როგორც ლაბორატორიული ექსპერიმენტები მიუთითებს, მსგავსი შეფერილობის მიზეზი შეიძლება იყოს კომპლექსური ორგანული მოლეკულები, წითელი ფოსფორი, ან გოგირდის სრულიად სხვა ნაერთი, თუმცა კონსენსუსი ჯერჯერობით მიუღწეველია.

დიდი წითელი ლაქის ფერი ძალიან ცვალებადია, დაწყებული აგურისფერი წითლიდან, მკრთალი ორაგულის ფერით დამთავრებული ან სულაც თეთრი. არარეგულარულია პერიოდები, როცა ლაქა მუქი ან ღიაა. 1997 წელს, იგი ყველაზე მუქი იყო ბოლო 50 წლის მანძილზე.[3]

მექანიკა

რედაქტირება

როდესაც იუპიტერის ატმოსფეროს შემადგენელი ცხელი გაზები დაბალი დონეებიდან მაღლა იწევს, წარმოიქმნება მორევი. ცივი გაზის დაბლა ჩავარდნასთან ერთად, კორიოლისის ძალები რეგიონში მბრუნავ, გრიგალურ მოძრაობას განაპირობებს, რომლის დიამეტრის შესაძლოა ძალიან ბევრი კილომეტრი იყოს. გრიგალები დიდხანს გრძელდება, რადგან არ არსებობს მყარი ზედაპირი, რომელიც ხახუნს წარმოქმნიდა, მორევის თავზე არსებული ცივი ღრუბლები კი რადიაციის გამო გაქცევის საშუალებას ენერგიის მხოლოდ მცირე ნაწილს აძლევს. ერთხელ წარმოქმნილი ასეთი გრიგალები თავისუფლად მოძრაობს, ერწყმიან ატმოსფეროში არსებულ სხვა შტორმულ სისტემებს. როგორც მკვლევრებს მიაჩნიათ, სწორედ ასეთი მექანიზმის შედეგად წარმოიქმნა დიდი წითელი ლაქაც. ამ თეორიის მიხედვით, ლაქამ სხვა მრავალი გრიგალი შთანთქა, რის შედეგადაც გაიზარდა მისი ენერგია და ხანგრძლივობა.

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • [Numerous authors] (1999). The New Solar System, 4th, Massachusetts: Sky Publishing Corporation. ISBN 0933346867. 
  • Beebe, Reta (1997). Jupiter the Giant Planet, 2nd, Washington: Smithsonian Books. ISBN 1560986859. 
  • Hockey, Thomas (1999). Galileo's Planet: Observing Jupiter Before Photography. Bristol, Philadelphia: Institute of Physics Publishing. ISBN 0750304480. 
  • Peek, Bertrand M. (1981). The Planet Jupiter: The Observer's Handbook, Revised, London: Faber and Faber Limited. ISBN 0571180264. 
  • Rogers, John H. (1995). The Giant Planet Jupiter. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521410088. 
  • Smith, B. A.; et al. (1979). „The Jupiter system through the eyes of Voyager 1“. Science. 204: 951–957, 960–972. Bibcode:1979Sci...204..951S. doi:10.1126/science.204.4396.951. PMID 17800430. ციტირების თარიღი: 2007-06-14.

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Staff. (2007)Jupiter Data Sheet – SPACE.coma. Imaginova. ციტირების თარიღი: 2008-06-03.
  2. ↑ Anonymous. The Solar System - The Planet Jupiter – The Great Red Spot. Dept. Physics & Astronomy – University of Tennessee. ციტირების თარიღი: 2015-08-30.
  3. ↑ 3.0 3.1 Beebe (1997), 38-41.
  4. ↑ Rogers (1995), 6.
  5. ↑ Rogers (1995), 188.
  6. ↑ Smith et al (1979), 951-972.
  7. ↑ Beatty, J. Kelly (2002). „Jupiter's Shrinking Red Spot“. Sky and Telescope. 103 (4): 24. ციტირების თარიღი: 2007-06-21.
  8. ↑ Sanchez-Lavega, A.; Orton, G.S.; Morales R.; et al. (2001). "The Merger of Two Giant Anticyclones in the Atmosphere of Jupiter". Icarus. 149 (2): 491–495.Bibcode:2001Icar..149..491S. doi:10.1006/icar.2000.6548
  9. ↑ Phillips, Tony. Huge Storms Converge. Science@NASA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-03-26. ციტირების თარიღი: 2007-01-08.
  10. ↑ Michaud, Peter. „Gemini Captures Close Encounter of Jupiter's Red Spots“. Gemini Observatory. ციტირების თარიღი: 2007-06-15.
  11. ↑ Shiga, David. Third red spot erupts on Jupiter. New Scientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-07-05. ციტირების თარიღი: 2008-05-23.
  12. ↑ Phillips, Tony. „The Great Dark Spot“. Science at NASA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-06-15. ციტირების თარიღი: 2007-06-20.
  13. ↑ Smith et al (1979), 954.
  14. ↑ Rogers (1995), 191.
  15. ↑ Rogers (1995), 194-6.
  16. ↑ Beebe (1997), 35.
  17. ↑ Rogers (1995), 195.
  18. ↑ Rogers, John. Interim reports on STB (Oval BA passing GRS), STropB, GRS (internal rotation measured), EZ(S. Eq. Disturbance; dramatic darkening; NEB interactions), & NNTB. British Astronomical Association. ციტირების თარიღი: 2007-06-15.
  19. ↑ Reese, Elmer J.; Solberg, H. Gordon (1966). „Recent measures of the latitude and longitude of Jupiter's red spot“. Icarus. 5 (1–6): 266–273. Bibcode:1966Icar....5..266R. doi:10.1016/0019-1035(66)90036-4.
  20. ↑ Rogers (1995), 192-3.
  21. ↑ Stone, Peter H. (1974). „On Jupiter's Rate of Rotation“ (PDF). Journal of Atmospheric Sciences. 31: 1471–1472. doi:10.1175/1520-0469(1974)031<1471:OJROR>2.0.CO;2. ციტირების თარიღი: 2007-06-20.
  22. ↑ Rogers (1995), 48, 193.
  23. ↑ Rogers (1995), 193.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=დიდი_წითელი_ლაქა&oldid=4598139“-დან