ნიუ-იორკი: განსხვავება გადახედვებს შორის

{{მრავალმნიშვნელოვნება}}

{{ინფოდაფა ნიუ-იორკი}}

 

 

 

 

== ისტორია ==

[[ფაილი:Manhattan 1931.jpg|thumb|230px|left|მანჰეტენი 1942 წელს.]]

არემარის იტალიელი [[ჯოვანი და ვერაძანო]]ს მიერ აღმოჩენის პერიოდში რეგიონი დასახლებული იყო ლენაპეს ტომის ადგილობრივი ინდიელებით. ვერაძანომ ნიუ-იორკის ყურეში შესცურა თუმცა გზა აღმა მდინარეზე არ გაუგრძელებია და ისევ [[ატლანტის ოკეანე]]ში დაბრუნდა. არემარის კარტოგრაფია მოახდინა ინგლისელმა [[ჰენრი ჰუდსონი|ჰენრი ჰუდსონმა]], რომელიც [[ჰოლანდია|ჰოლანდიის]] მონარქის მიერ იყო დაქირავებული. ჰუდსონმა კუნძული [[მანჰეტენი]] [[1609]] წლის [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] აღმოაჩინა და გააგრძელა გზა აღმა მდინარეზე, რომელიც ამჟამად მის სახელს ატარებს, სანამ დღევანდელი [[ალბანი]]ს ტერიტორიას მიაღწევდა. ჰოლანდიელებმა ამ ადგილას [[ახალი ამსტერდამი]] [[1613]] წელს დააარსეს, რომელსაც თვითმმართველობა 1652 წელს მიენიჭა. 1664 წელს ქალაქი ბრიტანელებმა დაიპყრეს და მას „ნიუ იორკი“ გადაარქვეს ინგლისელი იორკის ჰერცოგის სახელზე.<ref>{{cite book |title=ნიუ-იორკ სიტის ისტორიული ატლასი: ქალაქის ისტორიის 400 წლისთავის ვიზუალური აღნიშვნა |author=ჰომბერგერი, ერიკ |year=2005 |pages=გვ. 34 |publisher=Owl Books |isbn=0805078428}}</ref> ჰოლანდიელებმა 1673 წლის აგვისტოში მცირე ხნით მოახერხეს ქალაქის დაბრუნება და მას „ნიუ ორანჟი“ დაარქვეს, თუმცა 1674 წლის ნოემბერში იგი საბოლოოდ დაკარგეს.<ref>ზოგიერთი ცნობით მათ ის გაცვალეს სხვა, იმ დროისთვის ფინანსურად უფრო მნიშვნელოვან, კუნძულზე.</ref>

 

 

== გეოგრაფია და ბუნება ==

ნიუ-იორკ სიტი [[ბოსვაშ მეგაპოლისი]]ს (BosWash) ცენტრში მდებარეობს, 350 კმ-ში [[ბოსტონი]]დან და 353 კმ-ში [[ვაშინგტონი (ქალაქი)|ვაშინგტონიდან]]. ქალაქის საერთო ფართობია 1.212.4 კმ², რომლის 35,31% წყალზეა. ქალაქი სამ მთავარ კუნძულზეა განლაგებული — [[მანჰეტენი]], [[სტეიტენ-აილენდი]] და დასავლეთ [[ლონგ-აილენდი]]. [[ბრონქსი]] ერთადერთი რაიონია, რომელიც კონტინენტალურ ამერიკაში მდებარეობს.

 

 

=== გარემო ===

 

გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო [[ბენზინი]]ს მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.<ref>{{cite book|first=Ben|last=Jervey|title=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|isbn=0762738359|publisher=Globe Pequot Press|year=2006}}</ref> ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.<ref>{{cite news |author=Owen, David |title=Green Manhattan |publisher=The New Yorker |date=[[October 18]] [[2004]]}}</ref> ქალაქის [[სათბურის აირები]]ს გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც [[სან-ფრანცისკო]]ს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).<ref name="NYC emissions"/> ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7%-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1% მოდის.<ref name="NYC emissions">{{cite web |title=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions |publisher=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability |date=April 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf |format=PDF |accessdate=2007-04-11}}</ref> საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და [[დალასი|დალასელზე]] ოთხჯერ ნაკლებ [[ელექტროენერგია]]ს მოიხმარს .<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |title=Global Warming and Greenhouse Gases |publisher=[[PlaNYC]] / The City of New York |date=[[6 დეკემბერი]], [[2006]] |accessdate=2006-12-13}}</ref>

 

== რაიონები და უბნები ==

ნიუ-იორკი ხუთი რაიონისგან (ინგლ. Borough — საგრაფო) შედგება. თავად რაიონი ასობით უბნად იყოფა, რომელთა შორის მრავალს საკუთარი განსაკუთრებული ისტორია და ხასიათი გააჩნია.

 

 

== მთავრობა ==

1898 წელს კონსოლიდაციის შემდეგ ნიუ-იორკი აგლომერაციული მუნიციპალიტეტი გახდა ძლიერი მერისა და საქალაქო საბჭოს ფორმის მთავრობით. მერი და საბჭოს წევრები ირჩევა ოთხ-წლიანი ვადით. ნიუ-იორკის საქალაქო საბჭო ერთ-პალატიანია და მასში 51 საბჭოს წევრია, რომელთა უბნები განსაზღვრულია მოსახლეობის განლაგების გეოგრაფიული საზღვრებით. ყოველი წევრი წარმოადგენს დაახლოებით 157.000 ადამიანს. მერისა და საბჭოს წევრის არჩევა მხოლოდ ორი ვადით შეიძლება. ბოლო არჩევნები 2005 წელს ჩატარდა.

 

 

== ეკონომიკა ==

ნიუ-იორკი საერთაშორისო ბიზნესისა და კომერციის მნიშვნელოვანი ცენტრია, ის გლობალური ეკონომიკის სამი საკომანდო ცენტრიდან ერთ-ერთია ([[ტოკიო]]სა და [[ლონდონი]]ს გვერდიგვერდ).<ref>{{cite book|author=[[სასკია სასენი|სასენი, სასკია]]|title=გლობალური ქალაქი: ნიუ-იორკი, ლონდონი, ტოკიო|year=2001|publisher=Princeton University Press|edition=მე-2 გამოცემა|isbn=0691070636}}</ref> ქალაქის ეკონომიკის ბირთვს ქმნის საფინანსო, სადაზღვევო და უძრავი ქონების ინდუსტრიები. ნიუ-იორკი ამასთან აშშ-ის [[მასმედია|მასმედიის]], ჟურნალიზმისა და გამომცემლობის უმნიშვნელოვანესი ცენტრიცაა, ხელოვნებასთან ერთად. სხვა მნიშვნელოვან სექტორთა შორისაა ქალაქის ტელე და კინო ინდუსტრიები, რომელიც მასშტაბით მხოლოდ ჰოლივუდს თუ ჩამოურჩება; სამედიცინო კვლევა და ტექნოლოგია; არასამთავრობო ორგანიზაციები და უნივერსიტეტები; და, რა თქმა უნდა, [[მოდა]].

 

სპეციალიზირებულ მსუბუქ მრეწველობაში დღემდე დასაქმების უდიდესი წილი მოდის, თუმცა ისტორიულად მას შემცირების ტენდენცია აქვს. ამგვარი წარმოების ძირითადი შემადგენელი ნაწილია, საფეიქრო, ქიმიური, ავეჯის, ლითონის პროდუქცია და საკვებგადამმუშავებელი წარმოებები. ნიუ-იორკის ბუნებრივი საზღვარი განსაკუთრებით ხელშემწყობია საერთაშორისო სატვირთო გზავნილებისთვის და ყოველთვის შეადგენდა მისი ეკონომის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაწილს, თუმცა ბოლო დროს საზღვაო გადაზიდვების დანიშნულების ტვირთმა ბრუკლინის სანაპიროდან [[ნიუ-ჯერსი]]ს პორტ ნუარკ-ელიზაბეთის საზღვაო ტერმინალზე გადაინაცვლა. გარკვეული ტვირთი მაინც დარჩა, და ბრუკლინი დღემდე რჩება აშშ-ში [[კაკაო]]ს მარცვლების იმპორტის მთავარ ჭიშკრად.

 

„შემოქმედებითი“ ინდუსტრიები, როგორიცაა [[დიზაინი]], [[ახალი მედია]] და [[არქიტექტურა]] დასაქმების სულ უფრო მზარდი წილი ხდება. ქალაქის მრავალი სამედიცინო ლაბორატორიისა და კვლევითი ცენტრის კომერციული როლის მნიშვნელობის გაზრდის შედეგად, მეცნიერება და კვლევაც კიდევ ერთი დამატებითი ძლიერი სექტორია. დასაქმების ზრდამ ამ სექტორში 2004-05 წლებში 4,9% შეადგინა. მაღალი ტექნოლოგიის ინდუსტრიები, როგორიცაა პროგრამული დამუშავება, სათამაშო კონსოლების დიზაინი და ინტერნეტ მომსახურეობაც ასევე იზრდება. ნიუ-იორკი ქვეყნის წამყვანი საერთაშორისო ინტერნეტ ჭიშკარია (gateway), 430 გიგაბიტ/წმ. საერთაშორისო ინტერნეტ გამტარობის ტერმინატებით, ტრანსატლანტიკური ოპტიკურ-ბოჭკოვანი სადენის ტერმინუსის კვანძთან მდებარეობის წყალობით. შედარებისთვის, სიდიდით მეორე აშშ-ის ჰაბი ვაშინგტონ/ბალტიმორის წარმადობა მხოლოდ 158 გიგაბიტ/წმ-ია.

 

 

=== კრიმინალი ===

აშშ-ის 216 ქალაქიდან, რომელთა მოსახლეობა 2002 წელს 100.000-ს აღემატებოდა, ნიუ-იორკი კრიმინალის დონით 197-ე ადგილზეა.<ref>{{cite news|''Law Enforcement News''|title=Don’t tell New York, but crime is going up |url=http://www.lib.jjay.cuny.edu/len/2002/12.31/page5.html}}</ref> ძალადობრივი დანაშაული ბოლო თორმეტი წლის განმავლობაში ქალაქში 75%-ით შემცირდა, ხოლო მკვლელობის დონე 2005 წელს 1963 წლის შემდეგ ყველაზე დაბალი იყო.<ref>{{cite paper |title=The Remarkable Drop In Crime In New York City |author=Langan, Patrick A. |date=[[October 21]], [[2004]] |url=http://samoa.istat.it/Eventi/sicurezza/relazioni/Langan_rel.pdf |publisher=Istituto Nazionale di Statistica (Italy) |format=PDF |accessdate=2007-05-22}}</ref>

 

=== ტურიზმი ===

[[ფაილი:Worlds Fair NYC 1964.jpg|thumb|300px|right|[[უნისფერო]] კორონა-პარკში]]

ქალაქს ყოველწლიურად დაახლოებით 40 მილიონი უცხოელი და ამერიკელი ტურისტი სტუმრობს.<ref>{{cite web |title=NYC Statistics |publisher=NYC & Company |url=http://www.nycvisit.com/content/index.cfm?pagePkey=57 |accessdate=2006-08-03}}</ref> მთავარ ღირსშესანიშნაობათა შორისაა [[ემპაია სტეიტ ბილდინგი]], [[ელის აილენდი]], [[ბროდვეი]]ს თეატრალური სპექტაკლები, მუზეუმები და სხვა კულტურულ-გასართობი ცენტრები, როგორიცაა [[ცენტრალ-პარკი]], [[ვაშინგტონ სქვეა პარკი]], [[როკფელერის ცენტრი]], [[ტაიმს-სქვერი]], [[ბრონქსის ზოოპარკი]], [[ნიუ-იორკის ბოტანიკური ბაღი]], ფეშენებელური შოპინგი [[მეხუთე ავენიუ|მეხუთე]] და მედისონის ავენიუებზე, ღონისძიებები — ჰელოუინ პარადი [[გრინვიჩ-ვილიჯი|გრინვიჩ-ვილიჯში]], [[ტრიბეკა]]ს კინოფესტივალი, უფასო წარმოდგენები ცენტრალ პარკში სამერსტეიჯზე. [[თავისუფლების ქანდაკება]] მთავარი ტურისტული ღირსშესანიშნაობაა და ასევე აშშ-ის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობადი სიმბოლო.<ref>{{cite web |url=http://nymag.com/listings/attraction/statue_of_liberty/ |title=Statue of Liberty |publisher=New York Magazine |accessdate=2006-06-20}}</ref> მრავალი ეთნიკური უბნები, როგორიცაა ჯეკსონ-ჰაიტსი, ფლაშინგი და ბრაიტონ-ბიჩი, კი მთავარი მოსანახულებელი ადგილებია პირველი და მეორე თაობის ამერიკელებისთვის მთელი აღმოსავლეთ სანაპიროს გასწვრივ.

 

 

=== მედია ===

ნიუ-იორკი [[ტელევიზია|ტელევიზიის]], [[რეკლამა|რეკლამის]], [[მუსიკა|მუსიკის]], [[პრესა|პრესისა]] და წიგნების გამომცემლობის ინდუსტრიების გლობალური ცენტრია, ის ასევე უდიდესი მედია ბაზარია აშშ-ში. ქალაქის ზოგიერთ უმსხვილეს მედია-კონგლომერატებს შორისაა [[ტაიმ უორნერი]], ნიუს კორპორაცია, ჰერსტ კორპორაცია და ვიაკომი. მსოფლიოს უდიდეს რვა გლობალურ სარეკლამო სააგენტოთა ქსელებიდან შვიდის შტაბ-ბინა ნიუ-იორკშია. „დიდი ოთხეული“ ხმის ჩამწერი ლეიბლებიდან სამს ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. ქალაქში ოფისი აქვს 200-ზე მეტ გაზეთსა და 350 ჟურნალს. წიგნების საგამომცემლო ინდუსტრიაში დასაქმებულია 25.000 ადამიანი.

 

==== მთავარი გუნდები ====

[[ფაილი:Yankee stadium.jpg|thumb|ბეისბოლი [[იანკის სტადიონი|იანკის სტადიონზე]], ბრონქსი]]

{| class="wikitable"

|-

== ტრანსპორტი ==

[[ფაილი:Grand Central Station Main Concourse Jan 2006.jpg|thumb|250px|[[გრანდ სენტრალ ტერმინალი]] — აშშ-ის ყველაზე დატვირთული სარკინიგზო სადგური.]]

საზოგადოებრივი ტრანსპორტი მგზავრობის უმთავრესი საშუალებაა ნიუ-იორკელთათვის. დაახლოებით ერთი მასტრანსპორტის ყოველი სამი მომხმარებლიდან აშშ-ში და ქვეყნის რკინიზგის მგავრთა ორი-მესამედი ნიუ-იორკსა და მის გარეუბნებში ცხოვრობს. ეს ფაქტი კონტრასტულია დანარჩენ ქვეყანასთან, სადაც მოსახლეობის 90% სამსახურში საკუთარი ავტომობილით მგზავრობს. ნიუ-იორკი ერთადერთი ქალაქია აშშ-ში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტს საკუთარი ავტომანქანა არ ჰყავს (მანჰეტენზე მოსახლეობის 75%-ზე მეტს საკუთარი მანქანა არ ჰყავს; მთელი ქვეყნის მასშტაბით, კი ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 8%-ია).

 

 

== არქიტექტურა ==

 

 

 

{{მთავარი|ნიუ-იორკის არქიტექტურა}}

|ზომა=300

|სათაური=ნიუ-იორკის მონუმენტები

|Image:Nyc city hall jan06a.jpg| მერია

|Image:Saint Patrick front1.jpg|[[წმინდა პატრიკის საკათედრო ტაძარი (ნიუ-იორკი)|წმ. პატრიკის ტაძარი]]

|Image:Freiheitsstatue NYC full.jpg|[[თავისუფლების ქანდაკება]]

|Image:Fifth Avenue.jpg|[[მეხუთე ავენიუ]]

|Image:Brooklyn bridge manhattan.jpg|[[ბრუკლინის ხიდი]]

|Image:Low Memorial Library Columbia University NYC.jpg|[[კოლუმბიის უნივერსიტეტი]]ს ბიბლიოთეკა

|Image:Riverside Church - West 121st Street.jpg|[[რივერსაიდის ეკლესია]]

|Image:Brooklyn Bridge by David Shankbone.jpg|[[ბრუკლინის ხიდი]]

|Image:Strawberry_Fields.JPG|მარწყვის ველები

|Image:22nd street.jpg|22-ე ქუჩა

|Image:IMG stars&stripes.JPG|NYSE Stars&Stripes

|Image:A street in New York City.JPG|მანჰეტენის ერთ-ერთი ქუჩა

|Image:Chinatown-manhattan-2004.jpg| [[ჩაინატაუნი (ნიუ-იორკი)|ჩაინატაუნი]]

}}

[[კუპერ იუნიონი]] უფასო სასწავლებელია ხელოვნების, არქიტექტურისა და საინჟინრო მეცნიერების განხრით. ეს თითქმის ექსკლუზიური კერძო დაფინანსების სკოლა [[ისტ ვილიჯი|ისტ ვილიჯში]] ამაყობს ყველაზე დაბალი მიღების პროცენტული დონით აშშ-ში (10~20%) და მხოლოდ 900 ნარჩევი სტუდენტი ჰყავს.

 

 

== დაძმობილებული ქალაქები ==

<!-- მხოლოდ ოფიციალური დაძმობილებული ქალაქები!. იხ. http://www.nyc.gov/html/unccp/scp/html/sc/main.shtml -->

<!-- მხოლოდ ოფიციალური დაძმობილებული ქალაქები! -->

{|

* {{flagicon|Spain}} [[მადრიდი]], [[ესპანეთი]] (1982)

* {{flagicon|Egypt}} [[კაირო]], [[ეგვიპტე]] (1982)

* {{flagicon|Dominican Republic}} [[სანტო-დომინგო]], [[დომინიკელთა რესპუბლიკა]] (1983)

| valign="top" |