სოღდიელები
სოღდიელები (ან სოგდიანელები) — შუა აზიის ძველი ხალხი, რომლებიც სოღდში სახლობდნენ. ადგილი თანამედროვე უზბეკეთის, ტაჯიკეთისა და ყაზახეთის ტერიტორიებზე ვრცელდებოდა. ისინი წარმოადგენდნენ მნიშვნელოვან კულტურულ და სავაჭრო კავშირებს შუა აზიასა და სხვა რეგიონებს შორის, განსაკუთრებით აბრეშუმის გზაზე.
სოღდიელები ყველაზე მეტად ცნობილები იყვნენ როგორც ვაჭრები, რომლებიც საერთაშორისო ვაჭრობაში ჩაერთვნენ. მათ დაარსეს სავაჭრო ქსელები, რომლებიც აკავშირებდა ჩინეთს, ინდოეთს, ირანს, აღმოსავლეთით კი რომსა და ბიზანტიას. მათმა კულტურამ დიდი გავლენა მოახდინა რეგიონის განვითარებაზე, მათ შორის ხელოვნების, მწერლობისა და რელიგიის სფეროებში. სოღდიელებმა მნიშვნელოვანი როლს ითამაშეს, განსაკუთრებით შუა საუკუნეების პირველ ხანებში, როგორც ხიდი აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის.
ამ ხალხს ჰქონდა საკუთარი წერილობითი სისტემა, რომელიც დღესაც კვლევის საგანია. სოღდიელები მოღვაწეობდნენ მრავალი მნიშვნელოვანი ქალაქისა და სავაჭრო პუნქტის ცენტრში, მათ შორის სამარკანდსა და ბუხარაში. XVII—XVIII საუკუნეებში მათმა გავლენამ იკლო და საბოლოოდ დაილია არაბებისა და სხვა სახალხო კულტურების დასახელების შედეგად.
ისტორია
რედაქტირებასოღდიელები პირველად „ავესტაში“ მოხსენიებულები არიან ძვ. VI საუკუნეში. ისინი გახდნენ სპარსეთის, კერძოდ, აქემენიანთა იმპერიის ნაწილი. როგორც სხვა მსოფლიო ძალის ხალხებს, ბაქტრიელებს, სოღდიელებს, პართელებს, ხორეზმელებს და საკებს, სპარსეთის მეფეს უზარმაზარი გადასახადებს უხდიდნენ. სპარსელებს კი გადასახადები არ ჰქონდათ, რადგან სახელმწიფოს სხვა რეგიონებზე დაწესებული გადასახადებით იყო დაფინანსებული.
ისტორიკოსი ჰეროდოტე პართიელებთან, სოღდიელებთან და არიელებთან ერთად ასახელებს ხორეზმელებსაც, როდესაც საუბრობს სპარსეთის მეფის, დარიოს I-ის მიერ დაარსებულ სატრაპიების ნუსხაზე, რომელიც გადასახადებს კრეფდა. ჰეროდოტეს ჩამოთვლილი აქვს ქსერქსეს არმიის შენაერთები, რომლებიც საბერძნეთთან იბრძოდნენ, და ასახელებს ბაქტრიელების, პართიელების, ხორეზმელებისა და სოგდიანელების რაზმებს[1].
ჩინური წყაროების მიხედვით, II საუკუნის ბოლოს – I საუკუნის დასაწყისში სოღდში, სამარყანდში, სოღდიის მმართველებს საერთო წარმომავლობა ჰქონდათ ჟაოვუელებთან[1].
სოღდიელები აქტიურად მონაწილეობდნენ ვაჭრობაში დიდი აბრეშუმის გზის გასწვრივ. არსებობს ინფორმაცია, რომ სოღდში წარმოებული იარაღი, მათ შორის ჯაჭვის ფოსტა, ჩინელებმა და სხვა ქვეყნების მაცხოვრებლებმა შეიძინეს. IV-VIII საუკუნეებში სოღდიელები დომინირებდნენ ვაჭრობაში აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის. მათი სავაჭრო კოლონიები იყო სოღდის საზღვრებს მიღმა, მათ შორის თანამედროვე აღმოსავლეთ ჩინეთის ტერიტორიაზე[2].
სოგდიური ენა გამოიყენებოდა როგორც ლინგუა ფრანკა აბრეშუმის გზის დიდ მონაკვეთზე. მისი კვალი ნასესხი ლექსიკის სახით სპარსულსა და თურქულენოვან ხალხთა ენებში დარჩა. სოგდიელებსა და მათ მეზობლებს შორის აქტიურმა სავაჭრო ურთიერთობებმა ხელი შეუწყო ბუდიზმის გავრცელებას, რაც თანაბარი მნიშვნელობის იყო ზოროასტრიზმთან ერთად ცენტრალურ აზიაში.
შუა აზიის ადგილობრივ ხალხებსა და მომთაბარე თურქებს შორის მატერიალური კულტურის ზოგიერთი სფერო დაკავშირებული იყო სოღდიის ქალაქებისა და თურქული ყაღანების ინტერესების ერთიანობასთან. სოღდიების კოლონიზაციის საქმიანობა და მათი საერთაშორისო ვაჭრობა სტეპზე გამავალი მარშრუტის გასწვრივ პოლიტიკურად მომგებიანი იყო და კარგი შემოსავალი მოუტანა თურქ ყაღანებს, რომლებიც მფარველობდნენ სოღდიელებს.
თურქების გარკვეული ნაწილი სოღდიურ თავადაზნაურობასა და ადმინისტრაციულ აპარატს VI-VIII სს-ში შეუერთდა[3].
651 წელს არაბებმა ბოლო მოუღეს სასანიდების მმართველობას სპარსეთში, რის შემდეგაც ისინი გადავიდნენ მავერანაჰრში. სოღდიელებმა დიდი ხნის განმავლობაში წინააღმდეგობა გაუწიეს მათ, მაგრამ 722 წელს ისინი საბოლოოდ დაარბიეს ხორასანის ემირის საიდ ალ-ხარაშის მეომრებმა. სოგდიანების ბრძოლაში არაბი დამპყრობლების წინააღმდეგ მათი მთავარი მოკავშირეები თურქები იყვნენ[4].
VI საუკუნე ითვლება სოღდიური კულტურის მწვერვალად, თუ ვიმსჯელებთ მისი მაღალგანვითარებული მხატვრული ტრადიციით. ამ დროისთვის სოღდიელებმა თავი დაიმკვიდრეს ცენტრალური აზიის ვაჭრებად, რომლებიც არა მხოლოდ საქონელს, არამედ კულტურასა და რელიგიასაც ავრცელებდნენ. შუა საუკუნეებში სამარყანდის ირგვლივ მდებარე ზარაფშანის ველმა შეინარჩუნა სოღდიური სახელი – სამარყანდი. აქ სოგდიელები დიდი რაოდენობით ცხოვრობდნენ. მათმა ენამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა სხვადასხვა ხალხებსა და მათ ენებზე[5][6].
სოგდიელები საუბრობდნენ ირანული განშტოების სოღდიურ ენაზე[7], რომელიც ინდოევროპული ენების ოჯახიდან იყო და დააკავშირებდა ბაქტრიულსა და ხვარეზმთან. სოგდური წერა ეფუძნებოდა არამეულ ანბანს, რაც მის კულტურულ და საგანმანათლებლო გავლენებს ადასტურებს.
დიდი ხნის განმავლობაში სოღდური ენა იყო საერთაშორისო ენა კასპიის ზღვიდან ტიბეტამდე, რაც აჩვენებს მის გეოგრაფიულ და კულტურულ გავლენას. მწერლობა საფუძველი გახდა უიღურული, მონღოლური და მანჯურიული მწერლობისთვის, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ სოღდიური ენა და მისი დამწერლობის სისტემები მნიშვნელოვანი როლს თამაშობდნენ აზიის სხვადასხვა კულტურებში[8].
თურქულ-სოღდიურმა მჭიდრო კავშირებმა ხელი შეუწყო სოღდიურ ენაზე თურქული ენიდან სესხებას და პირიქით, რაც გულისხმობს ორივე ენის ურთიერთკავშირებს და მჭიდრო კომუნიკაციას[9].
სოღდში დომინირებდა ზოროასტრიზმი. ზოროასტრიული ღვთაებებიდან რეგიონის მოსახლეობაში პოპულარული იყო ნანა და მითრა.
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებარესურსები ინტერნეტში
რედაქტირებასქოლიო
რედაქტირება- ↑ 1.0 1.1 Мусульманские и китайские источники о возникновении Бухары и согдийских династиях Средневековья
- ↑ О вооружении Согда VII—VIII в. — «Сообщения Республиканского историко-краеведческого музея Таджикской ССР», вып. 1, Сталинабад, 1952. С. 61-67
- ↑ 17. Лившиц В. А. Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Юридические документы и письма. — М., 1962, с. 132—133
- ↑ Согдийские тексты с горы Муг. Чтение, перевод, комментарий. Выпуск II. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и комментарии В. А. Лившица. М., 1962.
- ↑ Luce Boulnois (2005), Silk Road: Monks, Warriors & Merchants, Odyssey Books, pp 239—241, ISBN 962-217-721-2.
- ↑ 1911 Encyclopædia Britannica/Sogdiana
- ↑ History of Civilizations of Central Asia, Volume 4, Part 2
- ↑ Дьяконов И. М., Дьяконов М. М., Лившиц В. А. Документы из древней Нисы (Дешифровка и анализ). // Материалы Южно-Туркменской Археологической Комплексной Экспедиции, Вып. 2. — М.—Л., 1951. С. 47
- ↑ Дыбо, А. В., Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков, 2004