ტალინი

ტალინი (ყოფილი რეველი) — ესტონეთის დედაქალაქი. გაშენებულია ფინეთის ყურის სამხრეთ სანაპიროზე.

ქალაქი
ტალინი Tállinn
დროშა გერბი
ქვეყანა	ესტონეთი
კოორდინატები	59°26′00″ ჩ. გ. 24°45′00″ ა. გ.
ქალაქის მერი	მიჰაილ კოლვარტი
დაარსდა	უცნობი
პირველი ხსენება	1154
ფართობი	159.2 კმ²
ცენტრის სიმაღლე	28 მეტრი
მოსახლეობა	400,911 კაცი (2007)
სიმჭიდროვე	2,506.9 კაცი/კმ²
სასაათო სარტყელი	UTC+2, ზაფხულში UTC+3
სატელეფონო კოდი	+372
საფოსტო ინდექსი	10111
საავტომობილო კოდი	A-B
ოფიციალური საიტი	tallinn.ee
ტალინი ვიკისაწყობში

მსოფლიო მემკვიდრეობა UNESCO, ობიექტი № 822 ინგლ. • რუს. • ფრ.

ისტორია

ესტონური ეროვნული ეპოსის „კალევიპოეგის“ თანახმად, ოდესღაც ესტონეთს ძლევამოსილი, კეთილი და ბრძენი მეფე, კალევი მართავდა და როგორც ამქვეყნად ყველა ცოცხალის ხვედრია, რაც უნდა ძლევამოსილი, კეთილი და ბრძენი იყოს, იგი გარდაიცვალა. მის საფლავზე უზარმაზარი ციხე–სიმაგრე გაშენდა იმ ქვებით, რომელიც ლინდას, კალევის მეუღლეს განუწყვეტლივ მოჰქონდა წინსაფრით. ლეგენდა მოგვითხრობს, რომ სწორედ მაშინ, როდესაც ციხე–სიმაგრის დასრულებას თითქმის არაფერი უკლდა, ლინას წინსაფარიდან ერთი დიდი ლოდი დაუვარდა. დაღონებული დედოფალი ლოდზე ჩამოჯდა და ატირდა. სწორედ მისი ცრემლებიდან დაიბადა ტბა იულემისტე, რომელიც მდებარეობს ქალაქზე მაღლა, მისგან სამხრეთით კირქვიან პლატოზე აეროპორტთან. ამ ტბაში სანაპიროსთან დღესაც მოჩანს ერთი ლოდი და ყველა ესტონელი აბსოლუტურად დარწმუნებულია, რომ იგი სწორედ დედოფლის სახსოვარია.

ციხე–სიმაგრეს ტოომპეა ეწოდა და იგი ახალი ქალაქის ბირთვი გახდა...

ლეგენდა ლეგენდად, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ არ არსებობს ობიექტური წყარო, რომელიც მიუთითებდა ტოომპეას რეალურ ასაკს, მეცნიერულად დასტურებულია, რომ პირველი დასახლება მდ. ჰაირიაპეას (დღეს გადახურულია) კელდრიმიაეს რაიონში, ანუ ზუსტად იქ, სადაც ტოომპეა დგას, 35 000 წლის წინ გამოჩნდა. პირველი სარწმუნო წყარო ჩნდება 1219 წლის ანალებში, როდესაც დანიელებმა მეფე ვალდემარ II წინამძღოლობით აიღეს ლინდანისის (სკანდინავიურ წყაროებში) თუ ლინდანიასის (რუსულ წყაროებში) ციხე–სიმაგრე და ქალაქი კალევანი (სკანდ. წყაროები), თუ კოლუვანი (რუს. წყაროები). თანამედროვე ტოომპეა და ტალინი. თავად ქალაქის თანამედროვე სახელწოდებაც ამ ფაქტს უკავშირდება. ტალინის სახელწოდების ესტონური ორიგინალი Tallinn ნიშნავს დანიელთა ქალაქს.

ლეგენდის თანახმად, ერთადერთი რამაც გადაარჩინა დანიელები დამარცხებას, იყო ის, რომ მათ ციდან გამოეცხადათ წითელი ტილო თეთრი ჯვრით-ანუ „დანებროგი“; დანიის სახელმწიფო დროშა. ეს მოხდა 1219 წლის 15 ივნისს.

ამის შემდეგ, 1230 წელს 200 გერმანელი ვაჭარი და ხელოსანი ჩამოვიდა ტალინში და ტოომპეას ძირს დაესახლა. (ტოომპეას ციხე–სიმაგრე ბორცვზეა გაშენებული). 1248 წელს, როდესაც ჩრდილოეთ ესტონეთს კვლავ დანიელები მართავდნენ, ტალინი ანუ რეველი, როგორც იგი იყო ცნობილი იმ დროს; შეუერთდა ლიუბეკის კავშირს. ქალაქში ჩამოყალიბდა ეკლესიები, მონასტრები, სავაჭრო–სახელოსნოები, სკოლები და ა.შ. 1343 წელს დანიამ ქვეყნის სამხრეთ რაიონებში დაბანაკებულ ტევტონებს ჩრდილოეთ ესტონეთი და მასთან ერთად ტალინი, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით მიჰყიდა. XIV საუკუნის მეორე ნახევარში ტალინი გაწევრიანდა ჰანზის კავშირში, რამაც დიდად შეუწყო ხელი ეკონომიკურ აღმშენებლობას და წინსვლას.

ლივონიის ომის დაწყებიდან მცირე ხნის შემდეგ, 1561 წელს ტალინის საქალაქო საბჭომ შვედეთს გამოუცხადა ერთგულება. საპასუხოდ რუსეთის არმიებმა ტალინს ორჯერ შემოარტყეს ალყა 1570–1571 წელს სამი კვირით და 1577 წელს შვიდი კვირით. თუმცა ქალაქი არც ერთხელ არ დანებდა. ქალაქი დარჩა შვედეთის ტახტის ქვეშ გერმანული მართვით. ტალინის ხელისუფლება ესტლანდიის, ლიფლანდიის და კურლანდიის პროვინციის ჩრდილოეთ ნაწილს გადასწვდა. ეს ის რაიონებია, სადაც მოგვიანებით ესტონეთის რესპუბლიკა დაარსდება.

მოგვიანებით, როდესაც ესტონეთი რუსეთის იმპერიის ნაწილი გახდა, ტალინმა უკვე დედაქალაქის გამოკვეთილი ფუნქციები შეიძინა. ეს ფუნციები განსაკუთრებით გაძლიერდა 1918 წლის შემდეგ, როდესაც ტალინი ესტონეთის რესპუბლიკის სრულუფლებიან დედაქალაქად გამოცხადდა. მოგვიანებით, საბჭოთა პერიოდში, ტალინმა არნახული ექსპანსია დაიწყო. განსაკუთრებით აღმოსავლეთი მიმართულებით–სადაც აშენდა მუსტამიაეს, ოიისმიაესა და ლასნამიაეს ახალი რაიონები. 1991 წელს ტალინმა დამოუკიდებელი ესტონეთის მართვა დაიბრუნა...

ტალინში და მთელ ესტონეთშიც ყველამ იცის ლეგენდა ჭაღარა მოხუცის შესახებ, რომელიც იულემისტეს ტბაში ცხოვრობს. შეწუხებული იმით, რომ ქალაქი შენდება და მის სახლს უახლოვდება, იგი დგება ტბის ფსკერიდან ყოველი შემოდგომის ერთ ბნელ ღამეს, ეშვება ქალაქის კარიბჭესთან და კითხულობს „დასრულდა მშენებლობა თუ კვლავ გრძელდება?“ ყველამ იცის თუ რა უნდა უპასუხონ და თუ მაინც ვინმეს შემთხვევით წამოსცდა, რომ ქალაქში მშენებლობები დასრულდა, ან ქალაქი საბოლოოდ აშენდა; მაშინ ჭაღარა მოხუცი გახსნის იულემისტეს ჯებირებს, მიუშვებს წყალს ქალაქზე და მის მაცხოვრებლებიანად გაანადგურებს. ასე რომ, ტალინის მშენებლობა ჯერ არ დასრულებულა.

ტოომპეა

უხსოვარი დროიდან, 8 ჰექტრის მქონე ფართობი, რომელიც ტოომპეად იწოდება ესტონეთისთვის უფრო მეტია, ვიდრე უბრალოდ ცენტრი. მისი 45 მ–ის სიმაღლის კოშკი, პიკ ჰერმანი განასახიერებს ესტონეთის სახელმწიფოს. რა არის ტოომპეა, ამის გაგება არაესტონელთათვის როგორც ჩანს, ცოტა რთულია. ხოლო ესტონელთათვის მხოლოდ მისი სახელის ხსენება წმინდათა–წმინდაა.

ტოომპეას ციხე–სიმაგრე მდებარეობს ტალინის გულში, ძველი ქალაქის ცენტრში და ყოველთვის წარმოადგენდა ესტონელთა მმართველების და ესტონური არისტოკრატიის რეზიდენციას. დღესაც ამ ციხე–სიმაგრეშია განთავსებული ესტონეთის პარლამენტი, რიიგიკოგუ და ესტონეთის მთავრობა. ტოომპეას კომპლექსში შემავალი ნაგებობასნი ძირითადად 1684 წლის დიდი ხანძრის შემდეგ არიან აგებულნი ესტონელ–გერმანელი არისტოკრატიის მიერ.

ყველაზე შესანიშნავი ტოომპეას კომპლექსში თავად ტოომპეას კირქვის ციხე–სიმაგრეა, რომლის მშენებლობა ჯერ კიდევ XIII საუკუნეში დაიწყო. (მეფე კალევის და დედოფალ ლინდასგან აბსოლუტურად დამოუკიდებლად. მათი გარდაცვალებიდან ძალზე დიდი ხნის შემდეგ). ამ დროიდან შემორჩენილია სამი კოშკი–პიკ ჰერმანი (ყველაზე მაღალი), პილსტიცკერი და ლანდსკრონე–ლივონიის ორდენის მოწმეები. მოგვიანებით, იმპერატორ ეკატერინე II ბრძანებისამებრ, ციხე–სიმაგრის აღმოსავლეთი კედელი დაინგრა და მასში ჩაშენდა ორსართულიანი ნეო–კლასიკური შენობა, სადაც ტალინის (რეველის) გუბერნიის აპარატი განთავსდა. (1767–1773. არქ. ი. შულცი). 1808 წელს ის სამხრეთის მიმართულებით გაფართოვდა.

ტოომკირიკი

ტოომკირიკი, წმ. მარიამის კათედრალი ტოომპეას მსგავსად, XIII საუკუნით თარიღდება. პირველი ხის საყდარი როგორც ჩანს, 1219 წელს, დანიელების შემოჭრისთანავე უნდა აგებულიყო. 1240 წელს კი მეფე ვალდემარ II ქვის ტაძარი ააგო. თავდაპირველი ნაგებობა გოთურ სტილში იყო გადაწყვეტილი, XV საუკუნის ხანძრის შემდეგ კი ბაროკოს სტილში რესტავრირდა.

ისევე როგორც 1684 წლის ხანძარმა მთელი ძველი მოხატულობა გაანადგურა, ასევე განადგურდა ბალტიურ–გერმანული არისტოკრატიის საოჯახო გერბები, რომელიც ამ კათედრალში ინახებოდა. თუმცა ტაძარში კვლავ შემორჩა ასზე მეტი რელიკვია, რომელთა უმრავლესობა დამზადებულია XVII საუკუნის ცნობილი ტალინელი დურგლის, ქრისტიან აკერმანის მიერ. მისი ნახელავია აგრეთვე საკურთხეველიც. ტაძარში განისვენებს ესტონური წარმომავლობის გამოჩენილი ზღვაოსანი, პირველი რუსული გარსსაქვეყნო ექსპედიციის მეთაური–ადამ იოჰან ფონ კრუზენშტერნი, იგივე–ივანე კრუზენშტერნი.

ჰარიუს და ლინდას ბორცვები. ქიეკ ინ დე ქოიკ

ალექსანდრე ნეველის ტაძართან ახლოს აღმართულია ინგერმანლანდიური და შვედური ბასტიონები–ჰარიუ მიაგი და ლინდა მიაგი შესაბამისად. (ინგერმანლანდია–ისტორიული მხარე ფინეთის უბის სანაპიროზე ფინეთის საზღვრიდან ესტონეთის საზღვრამდე. დღეს რუსეთის ფედერაციის ლენინგრადის ოლქის ჩრდილო და ჩრდილო–დასავლეთი რაიონები). ორივე 1710 წლით თარიღდება და ორივეს თითქმის მთლიანად აქვთ შემორჩენილი პირვანდელი ფორმა. აქვე, ლინდა მიაგზე (ლინდას ბორცვი) აღმართულია ლინდას–ესტონეთის ეროვნული პოესის გმირის, ესტონეთის პირველი დედოფლის–ლეგენდარული მეფე კალევის მეუღლის და მეფე კალევიპოეგის დედის ქანდაკება. (1920. არქ. ა. ვაიცენბერგი). ბორცვის ძირას განლაგებულია სკვერი ჰირვეპარკი (ირმების ბაღი). აქ 1987 წლიდან იმართებოდა პირველი თავყრილობები საბჭოთა ოკუპაციის წინააღმდეგ.

ჰარიუმიაგზე აღმართულია შთამბეჭდავი კოშკი–ქიეკ ინ დე ქოიკი. ამ სახელწოდების ზუსტი თარგმანი ქართულად ცოტათი რთულია. ის შეიძლება გადმოიცეს, როგორც „შეჭვრეტა სამზარეულოში“. კოშკის სიმაღლე 45 მეტრია, კედლების სისქე კი 4 მეტრს აღწევს. აშენდა 1475–1483 წლებში ქალაქის სამხრეთ–დასავლეთ რაიონების დასაცავად. ეს ბასტიონი უამრავი ჭირ–ვარამის მომსწრეა–ალყა 1577 წელს ლივონიის ომებისას, როდესაც სანახევროდ დაინგრა. შემდეგ რესტავრირდა. თუმცა როგორც აღმოჩნდა, მხოლოდ იმისთვის რომ XVII-XVIII საუკუნეების ჩრდილოეთის ომისას კვლავ დაზიანებულიყო. დღესდღეობით იგი ტალინის ფორტიფიკაციათა მუზეუმს მასპინძლობს. ეზოში დგას ლივონიის ომებიდან შემორჩენილი 6 ზარბაზანი.

ალექსანდრე ნეველის ტაძარი

ტოომპეას პირდაპირ აღმართულია ალექსანდრე ნეველის ტაძარი. (1894–1900. არქ. მ. პრეობრაჟენსკი). ტაძარი აშენდა რუსეთის იმპერიის ძალაუფლების დემონსტრირებისთვის ესტონეთში.

ლიუჰიქე იალგ და პიკ იალგ

ძველი დროიდან ტოომპეადან დაბლა მოსახვედრად მხოლოდ ორი გზა არსებობდა. პირველი ფეხით ციცაბოფერდობზე–ლიჰიქე იალგი (მოკლე ფეხი) და მეორე–ცხენით შედარებით სწორი გზით–პიკ იალგი (გრძელი ფეხი). „მოკლე ფეხის“ ბოლოს იყო უბრალო ჭიშკარი, რომელიც XV საუკუნეში ჩაანაცვლა ძლიერმა კარიბჭემ თუმცა არა „მოკლე ფეხის“ ბოლოს, არამედ დასაწყისშივე–ტოომპეასთან. ამ ნაგებობათა აბსოლუტურმა უმეტესობამ პირვანდელი სახით მოაღწია ჩვენს დრომდე. უბრალო ჭიშკარი ასევე „გრძელი ფეხის“ ბოლოს არსებობდა, რომელიც 1380 წელს ქვის კოშკმა ჩაანაცვლა. მისი დღევანდელი ფორმა XV საუკუნიდან მოდის, როდესაც მასზე გაიარა კედელმა, რომელიც ტოომპეას და დაბლა ქალაქს ჰყოფდა ერთმანეთისგან.

„მოკლე ფეხის“ და ქალაქის კედლის უკან მდებარეობს „თაანი ქუნინგა აედ.“ (დანიის მეფის ბაღი). აქ აღმართულია ორი კოშკი–ქალაქის რატუშის მიმართულებით. მათგან ერთ–ერთი, კოშკი მეგედე (მოახლის კოშკი) XX საუკუნის რესტრავრაციამდე ფაქტობრივად განადგურებული იყო.

რაეკოია პლატს

ტოომპეასთან ერთად ტალინის ისტორიული ცენტრის კომპოზიციაში მონაწილეობს რატუშის მოედანი (Raekoja plats) შუა საუკუნეებში ქალაქის ბაზრობა. შუა საუკუნეებში ეს ადგილი გამოიყენებოდა აგრეთვე დელეგაციათა მისაღებად, ფესტივალებისთვის დადამნაშავეთა სახალხო–გასამართლება–დასჯისთვის. (აქ დღესაც შემორჩენილია სამარცხვინო ბოძი სახრჩობელას ყულფებით და მათრახებით–როგორც ისტორიული [როგორადაც უნდა ჟღერდეს] „ღირსშესანიშნაობა“). აღსანიშნავია, რომ ევროპაში პირველი საშობაო ნაძვის ხე სწორედ აქ დაიდგა 1441 წელს.

მოედნის ანსამბლი სხვადასხვა საუკუნეებს განეკუთვნება–რაც ულამაზეს კომპოზიციას ჰქმნის. მაგალითად აღსანიშნავია რაეაპტეეკი (ქალაქის საბჭოს აფთიაქი XV-XVII). 1422 წლიდან მოყოლებული აქ უწყვეტად ფუნქციონირებს აფთიაქი. აქვე, XIV-XVII საუკუნეების არქიტექტურული სტილით აგებულ შენობაში მდებარეობს ტალინის კულტურული მემკვიდრეობის დეპარტამენტი. ასევე საინტერესოა მატკამაია (მოგზაურთა სახლი)–იქვე, რატუშის კოშკის გვერდით. მისი ფასადი წმინდანთა ბარელიეფებითაა მორთული. რატუშის უკან რატუშის ყოფილი ციხეა, სადაც დღეს ტალინის მუზეუმის ისტორიული ფოტოგრაფიების განყოფილება მდებარეობს.

თავად მოედანი გრანიტის მრგვალი ფილებითაა მოპირკეთებული. 1944 წლამდე აქვე მოედანზე იდგა XVI საუკუნეში აგებული საზომთა სახლი, რომელიც საჰაერო იერიშებისას განადგურდა.

დღეს რატუშის მოედანი ქალაქის საზოგადოებრივი ცხოვრების გულია. აქ იმართება კულტურული და სპორტული სანახაობანი, საქალაქო ვაჭრობა, ფესტივალები და ა.შ. აქვე ხდება უცხოელ დელეგაციათა მიღება, როგორც ეს ხდებოდა საუკუნეთა მანძილზე. აქვე იღებენ ოლიმპიელ გმირებს და აქ აღიმართება ყოველ წელს საშობაო ნაძვის ხე.

იხილეთ აგრეთვე

• ესტონეთის ქალაქების სია