ვიკიპედია

ემე ბონპლანი

ემე ჟაკ ალექსანდრ გუჟო (ფრანგ. Aimé Jacques Alexandre Goujaud), ასევე ცნობილი, როგორც გუჟო-ბონპლანი (ფრანგ. Goujaud-Bonpland), უფრო ცნობილი, როგორც ემე ბონპლანი (ფრანგ. Aimé Bonpland [ɛme bɔ̃plɑ̃]; დ. 1773 — გ. 1858) — ფრანგი გეოგრაფი, ბოტანიკოსი, ნატურალისტი და მოგზაური.

ემე ბონპლანი
ფრანგ. Aimé Bonpland
დაბ. თარიღი 29 აგვისტო, 1773(1773-08-29)[1] [2]
დაბ. ადგილი ლა-როშელი[3]
გარდ. თარიღი 10 მაისი, 1858(1858-05-10)[4] [5] (84 წლის)
გარდ. ადგილი Paso de los Libres, არგენტინა
მოქალაქეობა საფრანგეთი
საქმიანობა ექიმი, ბოტანიკოსი[3] , პტერიდოლოგისტი, მკვლევარი[6] და უნივერსიტეტის პროფესორი
ალმა-მატერი პარიზის უნივერსიტეტი[3]

ბიოგრაფია

რედაქტირება

ემე ბონპლანი, დაბადებული როგორც — ემე ჟაკ ალექსანდრე გუჟო (ფრანგ. Aimé Jacques Alexandre Goujaud)[7] დაიბადა ლა როშელში 1773 წლის 22,[8][9][7] 28,[10][11] ან 29 აგვისტოს ლა-როშელის ჰოსპიტალის მთავარი ქირურგის ოჯახში. მისი მშობლები იყვნენ მამა — სიმონ-ჟაკ გუჟო-ბონპლანი (ფრანგ. Simon-Jacques Goujaud-Bonpland), ხოლო დედა — მარგერიტ-ოლივ დე ლა კოსტი (ფრანგ. Marguerite-Olive de la Coste). 1790 წელს ის გადავიდა თავის ძმასთან მაიკლთან პარიზში, სადაც ორივე ეუფლებოდა მედიცინას.[12] 1791 წლიდან ისინი ესწრებოდნენ კურსებს პარიზის ბუნების ისტორიის ბოტანიკურ მუზეუმში. მათი ლექტორები იყვნენ ჟან-ბატისტ ლამარკი, ანტუან ლორან დე ჟუსიე და რენე ლუიშ დესფონტენი;[12] ემე შემდგომში სწავლა გააგრძელა ჟან-ნიკოლას კორვიზარტის ხელმძღვანელობით[8] და ასევე შესაძლოა, რომ ესწრებოდა პიერ-ჟოზეფ დესოს ლექციებს, რომელსაც ატარებდა ჰოტელ-დიეუში. ამ პერიოდში ემე ასევე დაუმეგობრდა თავის თანაკურსელს, ქსავიერ ბიჩატს.

საფრანგეთის რევოლუციისა და რევოლუციური ომების არეულობის ფონზე, ბონპლანი მსახურობდა ქირურგად საფრანგეთის არმიაში.[9][8][13][14][7]

კორვიზარტის სახლში დაუმეგობრდა ალექსანდრე ფონ ჰუმბოლდტს,[13] იგი შეუერთდა მას ხუთწლიანი მოგზაურობისას ტენერიფეში და ესპანეთის კოლონიურ იმპერიაში ამერიკაში,[15] იმოგზაურა იქ, სადაც მოგვიანებით ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელი სახელმწიფოები: ვენესუელა, კუბა, კოლუმბია, ეკვადორი, პერუ და მექსიკა, ასევე ორინოკოსა და ამაზონის აუზები, მოგზაურობა დასრულდა შეერთებულ შტატებში.[8][16] ამ მოგზაურობის დროს მან შეაგროვა 6000-მდე მცენარე, რომლებიც ძირითადად იმ დრომდე უცნობი იყო ევროპაში.[8] მისი მონათხრობი ამ აღმოჩენების შესახებ გამოიცა ტომების სერიის სახით 1808-1816 წლებში სათაურით „ეკვატორული მცენარეები“ (ფრანგ. Plantes equinoxiales).[8]

პარიზში დაბრუნების შემდეგ ნაპოლეონმა მას წლიურად 3000 ფრანკის პენსია მიანიჭა იმ მრავალი ნიმუშის სანაცვლოდ, რომელიც მან ბუნების ისტორიის მუზეუმს გადასცა.[13] იმპერატრიცა ჟოზეფინას ძალიან უყვარდა იგი და დანიშნა ის ზედამხედველად მალმეისონის ბაღებში,[8][13] სადაც მრავალი თესლი იყო ჩამოტანილი ამერიკიდან.[13] 1813 წელს მან გამოაქვეყნა მისი მოგზაურობა მალმეზონში და ნავარაში კულტივირებული იშვიათი მცენარეების შესახებ (ფრანგ. Description des plantes rares cultivées à Malmaison et à Navarre).[8] ამ პერიოდში ის ასევე გაეცნო გეი-ლუსაკს, არაგოს და სხვა გამოჩენილ მეცნიერებს და ფონტენბლოს ტახტიდან გათავისუფლების შემდეგ ამაოდ ევედრებოდა ნაპოლეონს ვენესუელაში გადადგომას.[8][13]

1816 წელს მან ბუენოს აირესში წაიღო სხვადასხვა ევროპული მცენარეები, სადაც აირჩიეს ბუნების ისტორიის პროფესორად.[8] მან მალევე დატოვა თანამდებობა, თუმცა სამხრეთ ამერიკის ინტერიერის შესასწავლად.[8] 1821 წელს მან დააარსა კოლონია სანტა ანაში, პარანას მახლობლად, yerba mate-ის მოსაყვანად.[17] კოლონია მდებარეობდა პარაგვაის და არგენტინის მიერ პრეტენზიულ ტერიტორიაზე; გარდა ამისა, ხოსე გასპარ როდრიგეს დე ფრანსია, პარაგვაის დიქტატორს, ეშინოდა, რომ ბონპლანის წარმატება მეტეს კულტივირებაში ხელს შეუშლიდა მის საკუთარ მცდელობას მონოპოლიზებულიყო ამ ბიზნესში. 1821 წლის 8 დეკემბერს პარაგუაელებმა გაანადგურეს კოლონია, ხოლო ბონპლანი დააპატიმრეს ჯაშუშობის ბრალდებით და დააკავეს სანტა მარიაში 1829 წლამდე.[8][18] ტყვეობის დროს დაქორწინდა და რამდენიმე შვილი ეყოლა. მას მიეცა გადაადგილების თავისუფლება და მოქმედებდა, როგორც ადგილობრივი ღარიბების[8] და სამხედრო გარნიზონის ექიმი.[14] ამავე ეპოქაში პარაგვაიში დარჩა შვეიცარიელი ნატურალისტი იოჰან რუდოლფ რენგერიც: მას არ აძლევდნენ საზღვრის გადაკვეთის უფლებას, მაგრამ ამავდროულად თავისუფად შეეძლო ქვეყნის ტერიტორიაზე ემოგზაურა.[19]

ბონპლანი გაათავისუფლეს 1829 წელს[13] და 1831 წელს დაბრუნდა არგენტინაში, სადაც დასახლდა სან ბორჯაში, კორიენტესში.[8] იქ, 58 წლის ასაკში, დაქორწინდა ადგილობრივზე და ცხოვრობდა მიწათმოქმედებით და იერბა მატეს რეალიზაციით.[14][20] 1853 წელს ის დაბრუნდა სანტა ანაში, სადაც გააშენა მის მიერ შემოტანილი ფორთოხლის ხეები. მან მიიღო 10000-პიასტრიანი ქონება კორიენტესის მთავრობისგან პროვინციაში გაწეული მუშაობისთვის მადლიერების ნიშნად. მის პატივსაცემად ახლა მის გარშემო არსებული პატარა ქალაქი ცნობილია როგორც „ბონპლანი“.[21] ასევე სხვა პატარა ქალაქს მისიონესის პროვინციაში სანტა ანას სამხრეთით (მისიონესი) ასევე ჰქვია ბონპლანი.

ემე ბონპლანი გარდაიცვალა 84 წლის ასაკში, სან ბორჯაში,[13] სანტა ანაში,[7] ან რესტორაციაში[10] 1858 წლის 4[9] ან 11[10] მაისს, პარიზში დაგეგმილ დაბრუნებამდე.[8]

ლიტერატურა

რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ SNAC — 2010.
  2. ↑ Académie nationale de médecine
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Stauffer, F. W. & J. Stauffe The Goujaud Bonpland brothers: two complementaryapproaches of botanical knowledge — 2020.
  4. ↑ Find a Grave — 1996.
  5. ↑ Cerrutti C. Desde Cumaná hasta Santa Ana. La relación de Aimé Bonpland con las Américas — 2020.
  6. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #118661604 // ინტეგრირებული ნორმატიული ფაილი — 2012—2016.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 ACAB (1900).
  8. ↑ 8.00 8.01 8.02 8.03 8.04 8.05 8.06 8.07 8.08 8.09 8.10 8.11 8.12 8.13 8.14 EB (1878).
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 Chisholm (1911).
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Smith, Charles (2007), „Aimé Jacques Alexandre (Goujaud) Bonpland“, Some Biogeographers, Evolutionists, and Ecologists: Chrono-Biographical Sketches, http://people.wku.edu/charles.smith/chronob/BONP1773.htm.
  11. ↑ Parish register. Paroisse Saint-Barthélémy, La Rochelle. Archives départementales, Charente-Maritime, Archives en ligne.
  12. ↑ 12.0 12.1 Stephen Bell (2010). A Life in Shadow: Aimé Bonpland in Southern South America, 1817–1858, illustrated, Stanford University Press, გვ. 3. ISBN 9780804774277. 
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 AJSA (1858).
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 AC (1879).
  15. ↑ Daum, Andreas (2019). Alexander von Humboldt. Munich: C. H. Beck, გვ. 44‒61. ISBN 978-3-406-73436-6. 
  16. ↑ How Alexander von Humboldt put South America on the map | DW | 12.07.2019. Deutsche Welle (12 December 2019). ციტირების თარიღი: 3 March 2020
  17. ↑ Stephen Bell (2010). A Life in Shadow: Aimé Bonpland in Southern South America, 1817–1858, illustrated, Stanford University Press, გვ. 196. ISBN 9780804774277. 
  18. ↑ Chavez, Julios Cesar (1942), El Supremo Dictador. (in Spanish)
  19. ↑ თარგი:Cite ADB
  20. ↑ Obregón (1999), „Los soportes histórico y científico de la pieza Humboldt & Bonpland, taxidermistas de Ibsen Martínez“, Latin American Theatre Review. (in Spanish)
  21. ↑ Muncipio de Bonpland. ციტირების თარიღი: 2021-05-01
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ემე_ბონპლანი&oldid=4682938“-დან