ალუტიკები

ალუტიკები — ტერმინი მიესადაგება იმ ესკიმოსთა ჯგუფებს, რომელებიც ცხოვრობენ სამხრეთ ალასკის ტერიტორიაზე. მათ ხშირად მოიხსენებენ წყნაროკეანელ ესკიმოსებადაც. განლაგებულნი არიან ალასკის ნახევარკუნძულის აღმოსავლეთით პრინც უილიამის სრუტემდე, კადიაკის კუნძულებისა და კენაის ნახევარკუნძულის ჩათვლით. ალუტიკების სალაპარაკო ენა ტრადიციულად არის იუპიკი, თუმცა დღესდღეობით მასა ინგლისურად საუბრობს. ძირითადი ეკონომიკა დაფუძნებულია ზღვის ცხოველებზე ნადირობაზე, თევზაობასა და შემგროვებლობაზე. განსაკუთრებით აქტიურად ნადირობენ ვეშაპებზე, ზღვის წავზე და სელაპებზე. გამომდინარე მათი ჩართულობისა რუსეთთან ვაჭრობაში XIX - XX საუკუნეებში ალუტიკები გადასულები არიან ფულად ეკონომიკაზე. ხშირად მუშაობენ ორაგულისა და კიბორჩხალას მიმწოდებლებად საკონსერვო ქარხნისთვის.

ესკომოსები

დემოგრაფია

1784 წლისთვის აღწერის შედეგად დადგინდა, რომ ალუტიკთა რაოდენობა იყო მიახლოებით ცხრა ათასამდე. 1800 წლისთვის მოსახლეობა შემცირდა ექვსი ათასამდე, ხოლო გავრცელებული ჩუტყვავილას ეპიდემიის გამო 1850 წლისთვის უკვე სამი ათასამდე. 1990 წლისთვის მათი რაოდენობა დაახლოებით ორი ათასი იყო. მოსახლეობის უმეტესობას შეადგენდნენ კოდიაკის კუნძულების მაცხოვრებლები.

დასახლებები

ალუტიკების სოფელი

ტრადიციულად ალუტიკებს ჰქონდათ საზაფხლო და გამოსაზამთრებელი სოფლები. ძირითადად ისინი განლაგებულები იყვნენ ტერიტორიებზე, სადაც მარტივად ინადირებდნენ ორაგულს. მათი საცხოვრებელი შედგებოდა ერთი საერთო ოთახისგან, სააბაზანოსგან და რამდენიმე საძინებლისგან. ერთ ბინაში დაახლოებით ოცი კაცი ეტეოდა.  სოფლის მაცხოვრებელთა რიცხვი ასიდან ორას კაცამდე მერყეობდა. დღესდღეობით ძველი სახლები თანამედროვე კორპუსებმა შეცვალა.

რელიგია

ალუტიკებს ტრადიციული რელიგია  მსგავსი იყო სხვა ესკიმოსებისა. მათი რწმენა-წარმოდგენები ძირითადად დაფუძნებული იყო სამი სტიქიის: ჰაერის, ზღვის და მიწის  სულების მფლობელებსა და  შამანებზე, რომლებიც სწორედ ამ სულების დახმარებით წინასწარმეტყველებდნენ. როგორც წესი, შამანიზმი სათავეს ცმბირში იღებს და ეს ტერმინიც თავდაპირველად მხოლოდ იქ გამოიყენებოდა. მაგრამ მოგვიანებით საქვეყნოდ გახდა ცნობილი მათ შესახებ და არაერთ კულტურაში დაიმკვიდრეს კიდეც თავი. შამანების მთავარი დანიშნულება იყო მედიატორის როლის შესრულება ამქვეყნიურ სამყაროსა და სულების სამყაროს შორის. მათ შეეძლოთ დაკავშირება არამარტო მოჩვენებებთან, არამედ სხვა მითოლოგიურ არსებებთანაც.

ესკიმოსი შამანებიც სწორედ ამ ფუნქციით არსებობდნენ, მაგრამ დღესდღეობით ცოტას თუ სწამს  ძველი რელიგიის. ეს გამოიწვია ქრისტიანობის გავრცელებამ სამხრეთ ალასკის ტერიტორიაზე და უკვე  XIX საუკუნის დასასრულისთვის გარდაიცვალა საგლოქი (sagloq) - უკანასკნელი შამანი, რომელსაც გადმოცემის თანახმად შეეძლო მოგზაურობა როგორც წყალქვეშ, ასევე ცაშიც.

ესკიმოსი შამანები გამოიყენებდნენ სხვადასხვა საშუალებებს სულების სამყაროსთან დასაკავშირებლად. მაგალითად ჰქონდათ თავიანთი მუსიკა,  ცეკვები, ლიტერატურა და სარიტუალო საგნები. იყენებდნენ ზებუნებრივ არსებებს განსხვავებული მიზნებისთვის ხან ხალხის საკეთილდღეოდ, ხან-პირიქით. ისინი ხშირად იმორჩილებდნენ სულებს და მოგზაურობდნენ პარალელურ სამყაროებში მათთან ერთად.  შამანიზმი ესკიმოსებში ხასიათდებოდა გარკვეული უნიკალურობებით სხვა კულტურებთან შედარებით. მათ სწამდათ, რომ ერთმანეთთან დაკავშირებული იყო ცოცხალი ადამიანის, გარდაცვლილის და მონადირებული ცხოველის სულები. ადამიანის და ცხოველის სიკვდილი მნიშვნელოვანი იყო ესკიმოსებისათვის. თავდაპირველად გარდაცვლილი ადამიანის დამარხვისას თან ატანდნენ პირად ნივთებს „მკვდართა სამეფოში“ გამოსაყენებლად, შემდგომ მათი მოსაზრება სიკვდილთან დაკავშირებით შეიცვალა. მათ სწამდათ, რომ თუკი ახალშობილს გარდაცვლილის სახელს დაარქმევდნენ მათი სულის ნაწილი ჩასახლდებოდა ბავშვში და დაიცავდა ზრდასრულ ასაკამდე. მაგრამ ამისთვის აუცილებელი იყო რაიმე ნათესაური კავშირის არსებობა.

ციმბირული ტრადიციებისგან განსხვავებით, სადაც სულები ირჩევენ პიროვნებებს და აძალებენ შამანად გახდომას, ესკიმოს შამანთა უმეტესობა თავად ირჩევს ამ გზას. ყოველთვის ჰქონდათ მათ უფლება და საშუალება უარი ეთქვათ შამანობაზე. საინტერესოა შამანად „კურთხევის“ პროცესი ვინაიდან ასეთ დროს მათ აქვთ ხოლმე ხილვები. შამანები ძირითადად ხდებოდა ადამიანი, რომელსაც სწამდა, რომ წინა ცხოვრებაში იყო გარკვეული ცხოველი. მათი ლექსიკა განსხვავდება ჩვეულებრივი საზოგადოებისგან. ისინი იყენებენ განსაკუთრებულ მეტაფორებსა და სიტყვათა შეთანხმებებს. გამოცდილ შამანს შეეძლიო თავისი ენისაგან სრულიად განსხვავებულად წარმოეთქვა მთელი წინადადება. სწორედ ეს ენა ითვლებოდა სულებთან სასაუბრო ენად. შამანებს ცხოვრების მანძილზე სხვადასხვა სახის საქმიანობის კეთება უწევდათ. ისინი კურნავენ ავადმყოფებს, უშვილო ქალებს, ასევე მათზე იყო დამოკიდებული რამდენად წარმატებულად ინადირებდნენ კაცები.

მათი იდეოლოგიის მიხედვით, ადამიანის ავადმყოფობას იწვევდა მისი სულის მოპარვა მოჩვენების ან სხვა ბოროტი შამანის მიერ. ვინაიდან ადამიანს ხუთი სული გააჩნია, ის არ კვდება და უბრალოდ ხდება ავად. სწორედ ამიტომ ადამიანები დასახმარებლად უხმობენ შამანს. უშვილო ქალებს ისინი ეხმარებოდნენ ჯერ კიდევ დაუბადებელი ბავშვის სულებთან დაკავშირებით და დედის მუცლისაკენ მოხმობით. რაც შეეხება ქალების დაორსულებას, შამანები ჯერ კიდევ დაუბადებელ ბავშვების სულებს აცილებენ დედის მუცლამდე და ამ გზით ხორციელდებოდა ჩასახვა. ნადირობაში კი შამანი ეხმარებოდა საზოგადოებას ძირითადად ცხოველების სულების გამოძახებით.

ნადირობასთან დაკავშირებული მაგიური ისტორიები ასევე ბევრი აქვს ესკიმოსთა კულტურას. კადიაკისაც და ალეუტის კუნძულების საზოგადოებასაც ჰქონდათ კულტი ზღვის ძუძუმწოვრებზე სანადირო. თითოეულ კაცს უნდოდა რომ ყოფილიყო კარგი მონადირე. ამიტომ ხშირად ატრებდნენ თილისმებს, რომლებსაც რაიმე არაორდინალური ამბავი უკავშირდებოდა. ყველაზე გავრცელებული მითია უიღბლო კაცის შესახებ, რომელსაც უშედეგო ნადირობის შემდეგ შეხვდება ტყეში ქალბატონის სული. ამ უკანასკნელთან გაატარებს ღამეს რისთვისაც დასაჩუქრდება ავგაროზით. კაცი ყველაზე იღბლიან მონადირედ იქცევა თუმცა საბოლოოდ დააარღვევს ქალთან დადებულ პირობას-ურთიერთობა გაწყვიტოს მიწიერ სამყაროსთან.კაცი ნანადირევს მიუტანს შვილებს რის შედეგადაც ისინი დაიღუპებიან. პოპულარული თილისმა მეთევზეებისთვის იყო ქუდი, რომელსაც ჰქონდა კავშირი სულების სამყაროსთან. ქუდი იყო სათანადოდ მოხატული და ასევე ეკიდა სხვადასხვა მნიშვნელობის მქონე ბისერები. ამ ქუდის დაფარებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა მეთევზის წარმატებისთვის.

ესკიმოსების რწმენა წარმოდგენები ასევე ეხებოდა ღმერთებსაც. ერთ-ერთი მათგანი იყო მთვარის კაცი, რომელიც გზას უნათებდა გარდაცვლილი ადამიანის სულებს. ასევე მის შესახებ არსებობს ლეგენდა, რომ მან გადაარჩინა ქალი, რომელსაც ქმარი ამცირებდა. ქალი დაორსულდა გადამრჩენლისგან მაგრამ საბოლოოდ მაინც ძველ ცხოვრებას დაუბრუნდა. გარდა ამისა, სამხრეთ ალასკელ ესკიმოსებს ჰქონდათ მთვარესთან დაკავშირებული არაერთი მითი. მაგალითად, ერთ-ერთი მითის მიხედვით კაცს შეუყვარდა თავისი ულამაზესი და და შედეგად ეყოლათ ტყუპები - მზე და მთვარე. სხვა წარმოდგენების მიხედვით, მზე და მთვარე ერთი ციური სხეული იყო. მზე ცაზე ანათებდა დღის განმავლობაში, მთვარე - ღამის.

ესკიმოსებს ასევე ეშინოდათ ზღვის ქალღმერთის, რომელიც იყო ცნობილი ნულიაუკის სახელით. თუ ადამიანები არღვევდნენ ტაბუებს, ის თავისთან დაამწყვდევდა მარინისტულ ცხოველებს. ამ შემთხვევაში შამანი ვალდებული იყო მასთან მისულიყო და პატიება ეთხოვა. ზღვის ქალი მათი იდეოლოგიის მიხედვით იყო ობოლი გოგონა, რომელსაც ჩაგრავდა საზოგადოება. თუ შამანი მას დაითანხმებდა ცხოველებიც ჩვეულ ცხოვრებას უბრუნდებოდნენ.

მიუხედავად იმისა, რომ სამხრეთელი ესკიმოსები თავიანთ ტრადიციულ რელიგიას საუკუნეების განმავლობაში იცავდნენ, რუსეთთან სიახოლოვემ მაინც იმოქმედა მათზე და მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ საბოლოოდ შეცვალა ალუტიკების ცხოვრება. დღესდღეობით ყველა მჭიდროდ დასახლებულ ადგილს აქვს თავისი ეკლესია და ასევე ჰყავს წინამძღვარი, რომელიც ასრულებს მსახურებას. ასევე გავრცელებულები არიან ბაპტისტებიც.

ქრისტიანობის მიღება არ ყოფილა თავად სამხრეთ ალასკელების გადაწყვეტილება. ყველაფერი რუსეთის მიერ ტერიტორიების ოკუპაციით დაიწყო და 1792 წლიდან მის ხელთ იყო ქალაქი კოდიაკი (Kodiak) 1867 წლამდე სანამ შტატებმა არ გამოისყიდა ალასკა. დღესაც ეს ქალაქი ითვლება ძირითად რუსული ეკლესიის აქტივობის ცენტრად. 5 წელიწადის განმავლობაში მისიონერებმა მოახერხეს მონათვლა თითქმის მთელი პოპულაციის ალეუტის კუნძულებზე, კოდიაკის კუნძულებზე და ალასკაზე.  დღესდღეობით 7 რუსული მართლმადიდებლური ეკლესია და სამლოცველოა კოდიაკის კუნძულებზე. თითოეულ მათგანში მსახურება ტარდება წელიწადში ერთხელ მღვდლის მიერ, რომლის რეზიდენციაც განლაგებულია თავად ქალაქ კოდიაკში. ამჟამად დაახლოებით 20 სასულიერო პირი ატარებს წირვა-ლოცვას 100 ეკლესიაში ალასკის ტერიტორიაზე.

ყველა ძირითად სოფელში იმართება რეგულარული მსახურება, მაგრამ არა მღვდლის, არამედ „მკითხველის“ მიერ. მკითხველი უფლებამოსილია წაიკითხოს საჯაროდ ლოცვები, რომლებიც შეიცავს „ტიპურ საგალობლებს და ჰიმნებს“. ეს უკანასკნელნი კი ამოღებულია სტანდარტული მართლმადიდებლური ლიტურგიიდან. მკითხველი დაახლოებით იგივე პატივისცემით სარგებლობს, რაც მღვდელი. განმასხვავებელი მხოლოდ ის არის, რომ მას არ შეუძლია მონათვლა ბავშვის. ამის უფლებამოსილება მხოლოდ სასულიერო პირს აქვს, რომელსაც ამ დღესასწაულისთვის სპეციალურად იწვევენ ხოლმე.

წლების მანძილზე სრულიად სხვა სახე მიიღო რელიგიამ სამხრეთ ალასკაში. თუკი ადრეულ პერიოდში შამანიზმი იყო გავრცელებული, ახლა ამ საზოგადოებისთვის სწორედ მართლმადიდებლობაა მშობლიური. 

ენები

ალასკას ენათა ოჯახში სულ ცოტა 20 ადგილობრივი ენაა გაერთიანებული. დიალექტურ განსხვავებებზე მეტად ენათა სიმრავლე განაპირობებს კულტურის მრავალფეროვნებას. ალასკაში ვხვდებით ჩრდილო-ამერიკული ენების ორ მთავარ ოჯახს, რომლებიც მის საზღვრებს არ სცილდებიან.

დასახელებები

აღმოსავლეთით ნამდვილი უპირატესობა აქვს სიტყვას „ინუიტ“, რომელსაც თავის თავს უწოდებენ ესკიმოსების ნაცვლად. სიტყვა მომდინარეობს ალგონკუელი ინდიელებისგან და სავარაუდოდ ნიშნავდა თოვლზე სასიარულო ფეხსაცმელს. ზოგი ფიქრობს, რომ მისი თავდაპირველი მნიშვნელობა უმი „უმი ხორცი“ იყო.  „ესკიმოსი“ ჯერ კიდევ გამოყენებადია ალასკაში. მხოლოდ ჩრდილოეთ ალასკაში, გრენლანდიასა და კანადაში იყენებენ სიტყვას „ინუიტ“ ხალხთა მნიშვნელობით. ალასკელი ესკიმოსების უმეტესობა ადამიანის აღსანიშნავად იყენებს სიტყვას „იუკ“, ისინი ცნობილნი არიან როგორც იუპიკები.

ინუიტ-იუპიკ-ალეუტური (Inuit-Yupik-Aleut)  ოჯახი გავრცელებულია ჩრდილოეთ კანადიდან გრენლანდიის გასწვრივ დასავლეთ ჩუკოტკამდე, ასევე რუსეთის რამდენიმე კუნძულზე.

ათაბასკანური ოჯახი (Athabascan-Eyak-Tlingit)  გავრცელდა დასავლეთ კანადიდან წყნარი ოკეანის ჩრდილოეთით.

ინუიტ-იუპიკ-ალეუტური

ინუიტ-იუპიკ-ალეუტური ოჯახი კიდევ იყოფა ორ მცირე ოჯახად, რომელსაც ეწოდება ალეუტური და ესკიმო. თითოეულში კიდევ ცალკე ენები შედის.

ალეუტურ ქვეოჯახში შედის ერთადერთი ენა, რომელსაც ასევე ალეუტური ეწოდება.

უნანგა

უნანგა (Unangax̂)  ასე უწოდებენ ალეუტურ ენას ადგილობრივები. ალასკის ტერიტორიაზე ენა ვრცელდება ალეუთურ კუნძულებზე (Alutian islands),  პრიბილოფის კუნძულებსა და ალასკას ნახევარკინძულის დასავლეთით.

უნანგა არის ერთი ენა, რომელიც ატკას კუნძულებზე იყოფა ორ-აღმოსავლურ და დასავლურ დიალექტებად. ამ ენაზე 100-ზე ცოტა ადამიანი საუბრობს, მიუხედავად იმისა, რომ მოსახლეობა 2,200-ია იმ ადგილებისა, სადაც გავრცელებულია. ამ ენას ადრე ალეუტურს უწოდებდნენ და მას იყენებდნენ რუსები ადგილობრივ ბეწვით მოვაჭრეებთან საურთიერთოდ.  ტერმინი უნანგა ნიშნავს „პირს“ (პიროვნება), მისი ძირი ალბათ უნდა მომდინარეობდეს სიტყვიდან una, რომელიც მიუთითებდა ზღვის მხარეს.  სიტყვის მრავლობითი ფორმა „ხალხი“ წარმოითქმის როგორც - unangas დასავლური დიალექტით და როგორც - unangan აღმოსავლური დიალექტით, ამიტომ ხშირად ეს განსხვავებები ეხება ხოლმე ენის დასახელებასაც. ძირძველი ტერმინი ენის დასახელებისა არის Unangam Tunuu.

მიუხედავად იმისა, რომ რუსი ბეწვით მოვაჭრეები ექსპლუატაციას უწევდნენ და ავიწროვებდნენ ალეუტურ ენოვან მოსახლეობას, მათ ხელი შეუწყვეს, რომ ჩამოყალიბებულნიყვნენ როგორც ორენოვანნი. რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის ინიციატივით 1824 წელს ივან ვენიამინოვი, რომელიც იყო ლინგვისტი, მუშაობდა ალეუტურ ენაზე მოსაუბრეებთან ერთად, რათა განვითარებინა წერითი სისტემა და თარგმნა რელიგიური და საგანმანათლებლო წიგნები.

ალუტიკური

ალუტიკური-ამ ენაზე საუბრობენ წყნარი ოკეანის ყურეში მცხოვრები იუპიკები. აქვს ორი დიალექტი და გავრცელებულია  ალასკის ნახევარკუნძულიდან და პრინცი უილიამის ყურემდე. საერთო მოსახლეობა არის 3000 ალუტიკი, აქედან 400 ჯერ კიდევ საუბრობს ამ ენაზე.

მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიციულად ხალხმა საკუთარ თავს სუგპიაკი უწოდა (სუკ ნიშნავს ადამიანს, პიაკ კი ნამდვილს) სახელი ალუტიკი მიღებულ იქნა რუსული სიტყვიდან aleut, რომელსაც რუსი დამპყრობლები უწოდებდნენ ადგილობრივ მოსახლეობას, რომლებიც თავად შექმენს ატუსა და კოდიაკების ხალხთა დაოჯახებით. ალუტიკები კულტურულადაც და ენობრივადაც მჭიდრო კავშირში არიან იუპიკებთან. ალუტიკები „ადამიანის“ გამოსახატად იყენებენ სიტყვას „სუკ“ ნაცვლად „იუკისა“. ესკიმოესების ნაცვლად თავს ალუტიკს უწოდებდნენ თავის ენაზე, ინგლისურად-ალეუტს. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ სიტუაცია აირია რუსების ექსპანსიის დროს, რომელმაც მიაღწია ალეუთურ კუნძულებიდან   კოდიაკის კუნძულებამდე. რუსები განაგრძნოდნენ ადგილობრივებისთვის ალეუტის წოდებას, როგროც ამას მიჩვეულები იყვნენ, მიუხედავად იმისა, რომ მათ იცოდნენ ენობრივი და კულტურული განსხვავებები ალეუტის კუნძულის მცოვრებთა და კოდიაკელ ალუტიკებს შორის.

ენა მჭიდროდაა დაკავშირებული ცენტრალურ იუპიკურთან. ალუტიკური ენა იყოფა ორ კონიაგურ და ჩუგას დიალექტებად. კონიაგური დიალექტით საუბრობენ ალასკის ნახევარკუნძულის ზედა ნაწილსა და კოდიაკის კუნძულზე. მეორე დიალექტით საუბრობენ კენაის ნახევარკუნძულზე.

პირველი სამუშაოები ალუტიკურ ლიტერატურაზე ჩატარდა რუსი ბერების ჰერმანისა და გიდეონის და ნიჭიერი სტუდენტის ჩუმოვისკის მიერ. მათი წარმატებული მუშაობა გაგრძელდა დაახლოებით 1807 წლამდე, თუმცა შემდეგ შეწყდა და თითქმის არც ერთი ნაშრომი არ გადარჩენილა.

პირველი თანამედროვე ლინგვისტური მუშაობა ალუტიკურ ენაზე ჩატარდა ირენე რიდის მიერ 1960 წელს, ასევე ჯეფ ლირის მიერ 1973 წელს. ლირმა შექმნა როგორც გრამატიკული წიგნი, ისევე ლექსიკონი კონიაგური ალუტიკურისა საკლასო სწავლებისთვის.

ცენტრალური ალასკის იუპიკური

ცენტრალური ალასკის იუპიკური არის ყველაზე დიდი ადგილობრივ ოჯახებს შორის როგორც პოპულაციით,ისე მასზე მოსაუბრე ადამიანების რაოდენობით.

მოსახლეობის საერთო რაოდენობა 21000 დაახლოებით, 10000 კი საუბრობს ამ ენაზე. 68-დან 17 იუპიკურ სოფელში ბავშვს ჯერ კიდევ ასწავლიან იუპიკურს, როგორც მათ პირველ ენას. იუპიკური სოფლები ძირითადად განლაგებულია ნელსონის კუნძულზე. მთავარი დიალექტი არის ზოგადი იუპიკური. კიდევ არის მცირე 4 დიალექტი:ნორტონული, ჰოოპერ ბაი-ჩევაკური, ნუნივაკი, ეგეგიკი.

ცენტრალური ალასკის იუპიკები გეოგრაფიულადაც და ლინგვისტურადაც განლაგებულნი არიან ალუტიკებსა და ციმბირელ იუპიკებს შორის.

პირველი სამუშაობი ამ ენაზე ჩატარდა რა თქმა უნდა რუსეთის მიერ. ასვე მონაწილეობას იღებდნენ კათოლიკეებიც და მისიონერებიც, რომლებიც ერთმანეთს წერილობით უცვლიდნენ ცოდნას. 1960 იან წლებში ირენ რიდმა და სხვებმა ალასკის უნივერსიტეტში  განავიტარეს თანამედროვე დამწერლობითი სისტემა და მათი მუშაობის შედეგად ჩამოყალიბდა პირველი პირველი ორენოვანი სკოლა 4 იუპიკურ სოფელში.

მას შემდეგ უამრავი ორენოვანი წიგნი დაიბეჭდა ისევე, როგორც ლექსიკონები და ნოველები.

წმინდა ლოურენსის კუნძულის იუპიკური იგივე ციმბირული იუპიკური

ამ ენაზე ლაპარაკობენ წმინდა ლოურნესის კუნძულის სოფლებში, გამბელსა და სავონგაში.  ენა იდენტურია ენისა, რომელზეც ლაპარაკობენ ბერინგის სრუტის გასწვრივ.

მთლიანი მოსახლეობა ციმბირელი იუპიკებისა არის 1,100, აქედან 1050 საუბრობს ამ ენაზე.  გამბელსა და სავინგაში ბავშვები თავიდანვე სწავლობენ, როგორც მშობლიურ ენას. 900 ციმბირელი იუპიკიდან, რომლებიც ციმბირში ცხოვრობენ მხოლოდ 300 ლაპარაკობს ამ ენაზე და არც ბავშვებს ასწავლიან, როგორც პირველ ენას.

მიუხედავად იმისა, რომ უამრავი ლინგვისტური თუ პედაგოგიური ნაშრომი გამოქვეყნდა კირილიცურად (ძველი სლავური ანბანი) ციმბირის მხარეს, 1960 წლამდე ძალიან ცოტა იყო დაწერილი წმინდა ლოურენსის კუნძულის მაცხოვრებელთათვის. 1971 წელს ალასკას უნივერსიტეტის მეცნიერებმა განაახლეს ორთოგრაფია მას შემდეგ კი სხვადასხვა სასწავლო მასალები, მათ შორის ლექსიკონები, გრამატიკის წიგნები გახდა ხელმისაწვდომი სკოლის მოსწავლეებისთვის.

ციმბირული იუპიკური მკვეთრად განსხვავდება ცენტრალური ალასკის იუპიკურისგან. უნდა ავღნიშნოთ, რომ ციმბირული იუპიკური აპოსტროფის გარეშე იწერება.

ინუპიაკური

ინუპიაკურ ენაზე საუბრობენ უფრო მეტად ჩრდილოეთ ალასკაში. ის მჭიდროდაა დაკავშირებული კანადურ ესკიმოსთა დიალექტთან ასევე გრენლანდიის დიალექტებთან, ყველას ერთად ეწოდებათ ესკიმოსული (ინუიტური). განსხვავებულია იუპიკურისგან ან დასავლეთ ესკიმოსურისგან.

ალასკური ინუპიაკური მოიცავს ორ ძირითად დიალექტს: ჩრდილო ალასკური ინუპიაკური და სევარდის ნახევარკუნძულის ინუპიაკური. ჩრდილო ალასკური ინუპიაკური მოიცავს ჩრდილოეთ ფერდობის დიალექტზე მოსაუბრეებს, რომლებიც არქტიკული სანაპიროს გასწვრივ ცხოვრობენ ბარტერის კუნძულიდან კივალინამდე. ასვე ემოიცავს მალიმიუტის დიალექტს, რომელზეც ძირითადად კობუკის მდინარის მიმდებარე ტერიტორიაზე საუბრობენ. სევარდის ნახევარკუნძულის ინუპიაკურის მოიცავს ქავიარაქულ დიალექტს, რომელზეც ძირითადად ტალერსა და ნახევარკუნძულის სამხრეთით საუბრობენ. ასევე მოიცავს ბერინგის სრუტის დიალექტს, რომელზეც სრუტის გარშემო განლაგებულ სოფლებში და დიომედეს კუნძულზე მეტყველებენ.

დიალექტებს შორის განსხვავება არის როგორც ლექსიკურად, ისე სუფიქსებსა და ფონოლოგიაში. ჩრდილოეთ ფერდობისა და მალიმუტის დიალექტები არის მარტივად გასაგები, თუმცა ამ ორ ენას შორის არის განსხვავებები. მაგალითად „ტუპიკ“ ჩრდილოეთ ფერდობულად ნიშნავს კარავს, მალიმუტურად კი სახლს, სახლი ჩრდილოეთ ფერდოფის დიალექტურად არის „იგლუ“.  განსხვავება არის ჟღერადობაშიც - სიტყვა „ძაღლი“ ჩრდილოეთ ფერდობის დიალექტურად გამოითქმის როგორც ქიმმიქ, მალიმუტურად კი - ქიპმიქ.

სევარდის ნახევარკუნძულისა და ჩრდილოეთ ალასკური დიალექტებიც განსხვავდება ერთმანეთისგან. საკმაოდ დიდი გამოცდილებაა საჭირო, რომ ერთ დიალექტზე მოსაუბრემ მეორეზე მოლაპარაკეს გაუგოს. მაგალითად ორივე დიალექტზე  სხვადასხვანაირად ჟღერს სიტყვა „ლაპარაკი“. „ქანიქტუტ“ - ნიშნავს, რომ ისინი ლაპარაკობენ სევარდის ნახევარკუნძულის დიალექტზე, იგივე ჩრდილოეთ ალასკურად გამოითქმის როგორც „უქაქტუტ“.

სახელწოდება „ინუპიაკ“ ნიშნავს რაელურ ან ჭეშმარიტ პირს (ინუკ - პირი, პიაქ - რეალური, ნამდვილი). ხშირად ჩაიწერება როგორც „Iñupiaq“, განსაკუთრებით ჩრდილოეთის დიალექტებში. სიტყვამ „ინუპიაკ“ შეიძლება გამოხატოს ერთი ადამიანი, ასვე შეიძლება იყოს ზედსართავი. სიტყვას არ აქვს მრავლობითი ფორმა.

ალასკა არის 13,500 ინუპიაკის სახლი. აქედან 3000 უფრო მეტად 40 წელს გადაცილებულები საუბრობენ ამ ენაზე. კანადელი ესკიმოსების რაოდენობაა 31,000, აქედან 24,000 საუბრობს ამ ენაზე.

ხელოვნება

თხრობის ხელოვნება

ტრადიციული ალუტიკური ზღაპრების შესწავლას ე.წ. გაკვეთილები სჭირდებოდა. ლეგენდები წინაპრების მიღწევებს, უცნაური შემთხვევების ახსნას ეხებოდა. ლეგენდები სახლიდან მოშორებით, მარტო ხეტიალის საშიშროებებს ამხელდნენ, სამაგალითო ყოფა-ქცევის მოდელებსაც ხატავდნენ. „ზამთრის კაცი“, ამბავი, რომელსაც ხმაურიან ბავშვებს უყვებოდნენ ხოლმე, ცუდი ყოფა-ქცევის ბავშვებს აფრთხილებდა, რომ მათი საქციელი ცუდ ამინდს გამოიწვევდა. ბავშვები სწავლობდნენ, რომ ცუდ მოქცევას შესაბამისი ცუდი შედეგები მოჰყვებოდა არა მხოლოდ მათთვის, არამედ მთლიანი თემისთვის.

მითური ისტორიებით ალუტიკები კოსმოსს - ადამიანების, ვარსკვლავებისა და ცხოველების წარმომავლობას ხსნიდნენ. მწყურვალი ვეშაპის ისტორია გვაძლევს ცოდნას ალუტიკების რწმენის შესახებ, რომ ყოველ ცოცხალ ორგანიზმს ადამიანის მსგვავსი ცნობიერი გააჩნია. მათი აზრით, ყოველ ცოცხალ ორგანიზმში პატარა ადამიანი ცხოვრობდა და ის განაპირობებდა ცნოიბიერის არსებობას. მევეშაპეები მსგავს ისტორიებს თავიანთ მოსწავლეებს უყვებოდნენ ხოლმე.

მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი ადამიანი ეუფლებოდა ამბავთა თხრობის ხელოვნებას, ალუტიკების ყოველ თემს საკუთარი გამოცდილი სპეციალისტი ჰყავდა ამ სფეროში. კასაქ-ის (kas’aq) სახელით ცნობილ ადამიანს განსაკუთრებულად ღრმა ცოდნა ჰქონდა ამბების, სიმღერებისა და ცეკვების. ის უძღვებოდა ტრადიციულ ცერემონიებს და ეხმარებოდა ბავშვებს განათლების გაღმავებაში.

მუსიკა

კლასიკური ალუტიკების საზოგადოებაში მღერა საზამთრო ფესტივალების ცენტრალური ნაწილი იყო. მსგავსი შეკრებების მასპინძელი ქირაობდა სპირიტუალურ ლიდერს აქტივობების გასაძხოლად. ტრადიციულ სიმღერებსა და საცერემონიო ეტიკეტში ღმრად ჩახედული, ის იყენებდა მრავალ სიმღერას, რათა სტუმრები ყოველდღიური ცხოვრებიდან მაგიურ, ჯადოსნურ სამყაროში გადაეყვანა. სიმღერით ადამიანები სულებს იძახებდნენ, პატივს მიაგებდნენ მათ და მადლობას უხდიდნენ ყოველგვარი დახმარებისთვის. ალუტიკები სპეციალურ სიმღერებს ასრულებდნენ წინაპრების პატივსაცემად. წინაპარს ხშირად განასახიერებდნენ ნიღბითა და სპეციალური მელოდიების თანხლებით. კაცები ნიღბებსა და სიმღერებს ამბების მოსაყოლადაც იყენებდნენ- დიადი ნადირობის, ბრძოლისა ან ოჯახური ისტორიის გადმოსაცემად.

კერვის ხელოვნება

მასალების დაგროვება იყო პირველი ნაბიჯი ტანსაცმლის წარმოებაში. ალუტიკების სამოსი ხშირად უამრავი სხვადასხვა დეტალისგან შედგებოდა, რომელთა უმეტესობა ნადირობის გზით იყო მოპოვებული. რუსების შემოსვლის შემდეგ, ხალხს აღარ ჰქონდა საშუალება ჩაეცვათ დაბალი ღირებულების მასალისგან შეკერილი ტანსაცმელი, განსაკუთრებით-ფრინველთა ტყავის. ქარგამძლე ქუდი და სხვა ტანსაცმელი იკერებოდა დაახლოებით 60 ფენისგან. სპეციალური ღონისძიებებისთვის საჭირო ქუდებს კი ჰქონდა 150 ფენა. სხვა ტანსაცმელებში გაერთიანებული იყო სხვადასხვა ცხოველის ტყავი. ალასკის ნახევარკუნძულზე მცხოვრებ ალუტიკებში აქტუალური იყო ციყვის, წავის, ლოსის, ქრცვინისა და ზღვის წავის ტყავის ქუდები.

ალუტიკები ძუძუმწოვართა ტყავს ამუშავებდნენ შარდით, ახვევდნენ და ინახავდნენ. ხოლო ქალები ურევდნენ ამიაკს შარდს, რათა მოეშორებინათ ტყავზე დარჩენილი ცხიმი და თმა. გაჟღინთულ ტყავს თბილ ადგილას დებდნენ რამდენიმე დღის განმავლობაში, რათა ბეწვი ადვილად მოშორებოდა.

ფრინველთა ტყავი თევზების კვერცხით იყო შეღებილი. მას შემდეგ, რაც ტყავს დაამუშავებდნენ და მოაშორებდნენ ცხიმსა და ბეწვს, ალუტიკები მას თევზის ქვირითით ფარავდნენ და გასაშრობად ტოვებდნენ. რამდენიმე დღის შემდეგ ნარჩენებს ფხეკდნენ, ასუფთავებდნენ და ამუშავებდნენ მანამ, სანამ ტყავი მშრალი და რბილი არ იქნებოდა.

ზემოთ აღნიშნულ პროცესებთან ერთად მკერავები ძაფსაც თავისით ამზადებენ. პირველ რიგში, ისინი გრიხავენ ცხოველის ძარღვებს სანამ ვიწრო ძაფს არ მიიღებენ. მიღებულ მასას ფრჩხილებით ყოფენ თხელ ზოლებად, შემდეგ ატენიანებენ, ხელით ახვევენ ხის კოჭაზე.

ალუტიკთა კულტურის წარმომადგენელი

ტყავის დამუშავების ხელოვნება და ალუტიკური ტანისამოსი

ალუტიკების ტანსაცმელი ფრინველების, თევზების და სხვადასხვა ცხოველის ტყავისგან იყო დამზადებული. მაგალითად, ისინი იყენებდნენ ირმის, სელაპისა და ციყვის ტყავს. ყოველდღიური საქმიანობისთვის, ალუტიკებს ემოსათ გრძელი, ფართო, უთავსაბურო მანტია და ნაზი ქსოვილი სამოსის შიგნით ჩასაცმელად, რომელიც ჩვილი სელაპის კანისგან მზადდებოდა. როცა საგარეო საქმეები ჰქონდათ, დათვის ან სხვა რომელიმე ძუძუმწოვრის ნაწლავებისგან დამზადებული წყალგაუმტარი სამოსი ეცვათ; ხმარობდნენ სანაპიროს ნიადაგისგან დამზადებულ წინდებს, მუხლამდე სიგრძის ჩექმებსა და დათვის ტყავისგან შეკერილ ხელთათმანებს. ზოგიერთ ალუტიკს განსაკუთრებული შემთხვევებისთვის მორთულ-მოკაზმული მოსაცმელიც ჰქონდა.

ყოველი სამოსი საგულდაგულოდ დამზადებული იყო. ქალები მრავალ საათს ანდომებდნენ სანთლისა და ცეცხლის შუქზე ბუნებრივი მასალიდან  თბილ, მოსახერხელ და ლამაზად შეკაზმნული ტანსაცმლის დასამზადებლად. ალუტიკების სამოსი ჩაცმულობაზე მეტი იყო.  ის ხელოვნების ერთ-ერთი დარგი იყო, რამეთუ პატრონის იდენტობას გამოხატავდა, ერთგვარი თილისმა იყო და ადამიანებსა და ცხოველებს შორის მჭირო სულიერი კავშირის დემონსტრირებას ახდენდა.

ხატვა

სანამ სხვადასხვა პიგმენტით ვაჭრობის შესაძლებლობა ექნებოდათ, ალუტიკი მხატვრები ქმნიდნენ საღბავებს მცენარეებისა და სხვადასხვა მინერალის გამოყენებით. ისინი მოიპოვებდნენ ფერებს კონიოს ქერქისგან,მიწისგან და კენკრისგან. ქმნიდნენ სხვადასხვა ტონალობების ფხვნილებს წითელი ფიქალის დაფხვნით, რკინის ოქსიდით, სპილენძის ოქსიდით. ისინი აზავებდნენ ნახშირს კირის დუღაბთან, მიღებულ ფხვნილს კი კვლავ ზეთისა და სისხლის ნაზავში ურევდნენ. ალუტიკები ამ საღებავს ნივთებზე თავისი თითებით, პატარა ჯოხებით ან ცხოველის ბეწვისგან დამზარებული ფუნჩით უსვამდნენ.

გრაფიკული ხელოვნება

ალუტიკთა კლასიკურ საზოგადოებაში ხელოვნებას არაერთი დატვირთვა ჰქონდა. აკურატული დეკორაციები საგნებს სილამაზეს მატებდნენ და გამოხატავდნენ პატივისცემას მცენარეებისა და ცხოველებისადმი, რაც, თავის მხრივ, განაპირობებდა ოჯახის მომავალ კეთილდღეობას. სურათებზე ასევე ხშირად გამოხატავდნენ ისტორიას. როგორც წიგნები, ისევე სურათები ასახავდნენ წარსულ მოვლენებსა და ისტორიებს.

ზოგიერთი ნახატი იყო ოჯახის სიმბოლოს წარმოადგენდა. მონადირე კლავს ორ სელაპს ჰარპუნის ერთი დარტყმით. ეს ძალიან იღბლიანი მოვლენა ნახატში შესაძლოა იყოს სიმბოლო მისი საყოფაცხოვრებო იარაღებისა. როდესაც მნახველი უყურებს სურათს, რომელზეც ინსტრუმენტებია გამოსახული, ახსენდებათ მონადირის უნარი და კარგი ბედი, ამასთან ერთად, ინფორმაციას იღებენ, რომ მასზე დახატული საგნები ეკუთვნის ოჯახს. სურათი ინახავს ისტორიას, ზეიმობს მონადირის ნიჭსა და გამოხატავს საკუთრებას.

მათი ნახატები შეიცავდა გეომეტრიულ ფიგურებს, ცხოველებს, ადამიანების გამოსახულებებს, ნავებს, ზეციურ სხეულებს. სულების გამოსახვა იყო საბოლოო დეკორატიული შტრიხი ბევრ საგანზე. ალუტიკების საზოგადოება ხშირად ხატავდა ხისგან დამადებულ ნივთებზე - მშვიდზე, ისრებზე, ქუდებზე, ყუთებზე, ნიღბებზე და სხვა მრავალ სახის იარაღზე. ალუტიკები სცენებს ლოდებზეც გამოსახავდნენ. ტვიფრავდნენ სხვადასხვა გეომეტრიულ ფიგურებს ქვებსა და ძვლის იარაღებზე. ისინი ქმნიდნენ სურათებს სხვადასხვა სიმბოლური დატვირთვის გათვალისწინებით.

ცეკვა

ალუტიკების ზამთრის ფესტივალების ცენტრალური ნაწილი ცეკვა იყო. რითმული მუსიკისა და სხეულის დასარტყამ ინტსრუმენტად გამოყენების თანხლებით, ალუტიკი მამაკაცები ნადირობის სცენების იმიტაციას აკეთებდნენ, ხოლო ქალები წინაპრების სადიდებლად ცეკვავდნენ. პერფორმანსები, ძირითადად, მამაკაცების სახლში იმართებოდა. ერთ-ოთახიანი ბინა აშენებული და მოვლილი იყო მდიდარი ბელადის მიერ. ამ ადგილას მამაკაცები პოლიტიკაზე კამათობდნენ, თავიან იაღარებს შეაკეთებდნენ და ემზადებოდნენ ბრძოლისთვის. ზამთრის დროს, ალუტიკები ამ ერთ-ოთახიან სივრცეს საცერემონიო ცენტრად აქცევდნენ ხოლმე. აქ ოჯახები იკრიბებოდნენ, რათა აღენიშნათ წლის გამორჩეული ღონისძიება და გადაეხადათ მადლობა ცხოველთა სულებისთვის მათთვის საარსებო პირობებით უზრუნველყოფისთვის.

სანამ ცეკვის ცერემონიას დაიწყებდნენ, ალუტიკები მამაკაცის სახლს საგულსაგულოდ რთავდნენ სანადირო მექანიზმებითა და ცხოველთა ტყავით. ჰარპუნები, ნიჩბები, ზღვის ძუძუმწოვართა ტყავი და კაიაკები ერთად იყო შეკრული და მიმაგრებული ჭერზე. სტუმრები თავიანთ საუკეთესო ტანისამოსში იყვვნენ გამოწყობილნი და კედლებთან თავიანთი სოციალური სტატუსის მიხედვით დგებოდნენ. მამაკაცები სკამებზე, ხოლო ქალები და ბავშვები იატაკზე ისხდნენ. როდესაც ნიღბიანი კაცები ცეკვას იწყებდნენ, აუდიტორია რითმს ყვებოდა, ხოლო ერთი კაცი თოკით ჭერზე დაკიდებულ მექანიზმის ქანაობას იწყებდა და ხმას გამოაცემინებდა. ადამიანები ოკეანის მიქცევა-მოქცევას ბაძავდნენ, თავიანთ ცეკვას განსაკუთრებულ დატვირთვას ამატებდნენ.

გრავირება

არტეფაქტებმა გამოავლინა გრავირების მრავალი მეთოდი. ხეზე მომუშავე ალუტიკები შუაზე ყოფდნენ მორებს ძლიერი ძვლებისა და მახვილკუთხიანი ხის ნაჭრების გამოყენებითა და მძიმე გრანიტის დარტყმით. მიღებულ ფიცრებს ჭრიდნენ და ფორმას აძლევდნენ ქვის ცულით, რომელიც მუყრანის სახელურზე იყო მიმაგრებული. ხელს კიდებდნენ ამოსატვიფრ ინსტრუმენტებს, ხის ხელის მოსაჭიდებლებს, რომლებსაც თახვის, მაჩვზღარბისა და სხვა მღრნელების ტყავით აუმჯობესებდნენ.

განსაკუთრებული რესურსი

ალუტიკების გადარჩენისთვის ჩრდილოეთური სელაპის ბეწვი მნიშვნელოვანი ელემენტი იყო. რუსების მიერ პრიბილოფის კუნძულების აღმოჩენის შემდეგ ალუტიკებს იმ ტერიტორიაზე გადასვლა და სელაპთა დაჭერა დაევალათ. მას შემდეგ, სელაპის ბეწვეული ერთადერთი რესურსი იყო საგარეო ვაჭრობისთვის და აუცილებელი ალუტიკების სიცოცხლისთვის. ტრადიციული გამოყენება სელაპის ბეწვისა დღემდე გრძელდება.

დღესდღეობით კოდიაკზე მცხოვრები ალუტიკები მარცვლეულის შესაგროვებლად კოდიაკის სანაპიროებსა და ტყეებს ადგებიან. ძველად, სანამ ნაძვი დაიწყდებდა ზრდას კოდიაკზე, ხის მასალას მხოლოდ სანაპიროზე შოულობდნენ. მგრავირებელნი აგროვებდნენ ტოტებს და წყნარიოკეანული კენკრის ხისგან მორებს ამზადებდნენ. იყენებდნენ კედარს, კოდიაკის სანაპიროს ნაძვს, ჭრიდნენ მუყრანს, არყისა და ალვის ხეებს ციცაბო მდელოებიდან.

ლიტერატურა

• Braund, Stephen R. & Associates. Effects of the Exxon Valdez Oil Spill on Alutiiq Culture and People. Anchorage, Alaska: Stephen R. Braund & Associates, 1993.
• Crowell, Aron, Amy F. Steffian, and Gordon L. Pullar. Looking Both Ways; Heritage and Identity of the Alutiiq People. Fairbanks, Alaska: University of Alaska Press, 2001. ISBN 1-889963-30-5
• Harvey, Lola. Derevnia's Daughters, Saga of an Alaskan Village. A story about the Old Village of Afognak up to and including the strongest earthquake ever recorded on the North American continent and the resulting tsunami of March 27, 1964. 1991 ISBN 0-89745-135-X
• Lee, Molly. 2006. ""If It's Not a Tlingit Basket, Then What Is It?": Toward the Definition of an Alutiiq Twined Spruce Root Basket Type", Arctic Anthropology. 43, no. 2: 164.
• Luehrmann, Sonja. Alutiiq Villages Under Russian and U.S. Rule. Fairbanks: University of Alaska Press, 2008. ISBN 978-1-60223-010-1
• Mishler, Craig. 1997. "Aurcaq: Interruption, Distraction, and Reversal in an Alutiiq Men's Dart Game", The Journal of American Folklore. (Vol. 110, no. 436): 189-202.
• Mishler, Craig. 2003. Black Ducks and Salmon Bellies: An Ethnography of Old Harbor and Ouzinkie, Alaska. Donning Company Publishers. Distributed by the Alutiiq Museum & Archaeological Repository, Kodiak, Alaska.
• Mishler, Craig, and Rachel Mason. 1996. "Alutiiq Vikings: Kinship and Fishing in Old Harbor, Alaska", Human Organization : Journal of the Society for Applied Anthropology (Vol.55, no. 3): 263-269.
• Mulcahy, Joanne B. Birth & Rebirth on an Alaskan Island; The Life of an Alutiiq Healer. Athens: University of Georgia Press, 2001. ISBN 0-8203-2253-9