აზერბაიჯანული დამწერლობა

აზერბაიჯანის რესპუბლიკის აზერბაიჯანული ანბანი იყენებს ლათინურ ანბანს აზერბაიჯანულ ენაზე წერისთვის. ეს შეცვალა დამწერლობის წინა ვერსიებს კირილიცას და არაბულ სკრიპტებს.

ირანელი აზერბაიჯანელები იყენებენ პერსო-არაბული სკრიპტს აზერბაიჯანულ ენაზე დასაწერად. მიუხედავად იმისა, რომ უკვე რამდენიმე სტანდარტიზაციის ძალისხმევის, ორთოგრაფიის და კომპლექტური წერილები გამოიყენება ამისთვის, განსხვავდება ირანის აზერბაიჯანელ მწერლებს შორის დამწერლობაც, მინიმუმ ორ ძირითად მწერლებს შორის, ორთოგრაფია გამოიყენება ბეჰზად ბეჰზადის მიერ ჟურნალ „Azari“-ში და ორთოგრაფია გამოყენებული ჟურნალ „Varliq“-ში (ორივე გამოქვეყნებულია თეირანში).

რუსეთში კირილიცა დღემდე გამოიყენება.

ისტორია და განვითარება

მეცხრამეტე საუკუნიდან იყო ძალისხმევა ზოგიერთი ინტელექტუალის მხრიდან, მაგალითად მირზა ფათალი ახუნდოვის და მამედ აღა შაჰტახტინსკის მხრიდან, რომ შეეცვალათ არაბული დამწერლობა და შეექმნათ ლათინური ანბანი აზერბაიჯანული ენისთვის. 1922 წელს, შეიქმნა ლათინური ანბანი „Yeni türk əlifba komitəsi“ (ახალი თურქული ანბანის კომიტეტი; Јени түрк əлифба комитəси) მიერ, ბაქოში. 1929 წელს, დაინერგა ერთიანი თურქული ანბანი, რომელიც შეცვალა იმ დროინდელი არაბული დამწერლობა. 1939 წელს, რადგან იოსებ სტალინს სურდა გაეწყვეტა ურთიერთობა თურქეთის რესპუბლიკასა და საბჭოთა კავშირში მცხოვრებ თურქ ხალხებს შორის, ის გამოაცხადა, რომ შეიძლება გამოყენებული იყოს მხოლოდ კირილიცა. როდესაც საბჭოთა კავშირი დაიშალა და აზერბაიჯანმა მოიპოვა დამოუკიდებლობა, პარლამენტში ერთ-ერთი პირველი კანონი შეეხებოდა ახალი ლათინური ანბანის გამოყენებას.

• 1922-დან 1939 წლამდე (ძველი ანბანი განსაზღვრულია ლათინური დამწერლობის გამოყენებით):

  Aa, Bʙ, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Ьь, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Ɵɵ, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ

• 1939-დან 1958 წლამდე (ანბანის პირველი ვერსია განსაზღვრული კირილიცას გამოყენებით):

  Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ʼ (აპოსტროფი)

• 1958 წლიდან 1991 წლამდე (ანბანის გამარტივებული ვერსია, განსაზღვრული კირილიცას და ლათინურიდან ნასესხები ასო Јј გამოყენებით):

  Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Ыы, Јј, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҹҹ, Шш, ʼ (აპოსტროფი)

• 1991 წლიდან 1992 წლამდე (თანამედროვე ანბანის პირველი ვერსია, განსაზღვრული ლათინური დამწერლობის გამოყენებით):

  Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

• 1992 წლიდან (თანამედროვე ანბანის მიმდინარე ვერსია განსაზღვრულია ლათინური დამწერლობის გამოყენებით, სადაც შეცვლილია Ää ისტორიულ Əə უკეთესი დახარისხებისთვის):

  Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

აზერბაიჯანული ანბანი და თურქული ანბანი იგივეა, გარდა Әə, Xx და QQ ასოიანი ხმების გამოკლებით, რომელიც არ არსებობს, როგორც ცალკე ფონემები თურქულ ანბანში. ისტორიულ ლათინურთან შედარებით: Ğğ შეცვალა ისტორიული Ƣƣ (რომელიც იყო წარმოდგენილი კირილიცაში ხმიანი Ғғ); უპუნქტირო Iı (ასევე გამოიყენება თურქულშიც) შეცვალა ისტორიული რბილი ნიშანი; პუნქტირიანი İi (ასევე გამოიყენება თურქულშიც) შეცვალა ისტორიული რბილი პუნქტირიანი İi; Jj შეცვალა ისტორიული Ƶƶ; Öö შეცვალა ისტორიული Ɵɵ; Üü შეცვალა ისტორიული Yy; და Yy შეცვალა ისტორიული Jj.

შედარება

ეს განყოფილება შეიცავს აზერბაიჯანის ჰიმნს, სადაც შედარებულია: ლათინური, კირილიცა, „Jaꞑalif“ და პერსო-არაბულ დამწერლობა.

1991–	1958–1991	1933–1939	–1922
Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni! Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu! Hüququndan keçən əsgər, Hərə bir qəhrəman oldu! Sən olasan gülüstan, Sənə hər an can qurban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməyə, Bayrağını yüksəltməyə Namusunu hifz etməyə, Cümlə gənclər müştaqdır! Şanlı Vətən! Şanlı Vətən! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!	Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Еј гәһрәман өвладын шанлы Вәтәни! Сәндән өтрү ҹан вермәјә ҹүмлә һазырыз! Сәндән өтрү ган төкмәјә ҹүмлә гадириз! Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша! Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша! Минләрлә ҹан гурбан олду, Синән һәрбә мејдан олду! Һүгугундан кечән әсҝәр, Һәрә бир гәһрәман олду! Сән оласан ҝүлүстан, Сәнә һәр ан ҹан гурбан! Сәнә мин бир мәһәббәт Синәмдә тутмуш мәкан! Намусуну һифз етмәјә, Бајрағыны јүксәлтмәјә Намусуну һифз етмәјә, Ҹүмлә ҝәнҹләр мүштагдыр! Шанлы Вәтән! Шанлы Вәтән! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан!	Azərʙajçan! Azərʙajçan! Ej qəhrəman ɵvladьn şanlь Vətəni! Səndən ɵtry çan verməjə çymlə hazьrьz! Səndən ɵtry qan tɵkməjə çymlə qadiriz! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Minlərlə çan qurʙan oldu, Sinən hərʙə mejdan oldu! Hyququndan kecən əsgər, Hərə ʙir qəhrəman oldu! Sən olasan gylystan, Sənə hər an çan qurʙan! Sənə min ʙir məhəʙʙət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməjə, Bajraƣьnь jyksəltməjə Namusunu hifz etməjə, Çymlə gənçlər myştaqdьr! Şanlь Vətən! Şanlь Vətən! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan!	!آذربایجان! آذربایجان ای قهرمان اولادین شانلی وطنی سندن اوترو جان ورمه‌یه جومله حاضریز سندن اوتروقان توکمه‌یه جومله قادیریز !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا مینلرله جان قوربان اولدو !سینن حربه میدان اولدو حقوقوندان کچن عسکر !هره بیر قهرمان اولدو !سن اولاسان گولوستان !سنه هرآن جان قوربان سنه مین بیر محبت !سینه‌مده توتموش مکان ناموسونو حیفظ اتمه‌یه بایراقینی یوکسلتمه‌یه ناموسونو حیفظ اتمه‌یه جومله گنجلر موشتاقدیر !شانلی وطن! شانلی وطن !آذربایجان! آذربایجان !آذربایجان! آذربایجان

ტრანსლიტერაცია

არაბულ, ლათინურ და კირილიცას აქვთ ასოების დამწერლობის განსხვავებული თანმიმდევრობა. ქვემოთ მოცემული ცხრილი მოყვანილია უახლესი ლათინური ანბანის მიხედვით:

აზერბაიჯანული ანბანის ტრანსლიტერაციის ცხრილი

Arabic	კირილიცა		ლათინური				IPA
–1922	1939–1958	1958–1991	1922–1933	1933–1939	1991–1992	1992–
ا	А а		A a				[ɑ]
ب	Б б		B b	B ʙ	B b		[b]
ج	Ҹ ҹ		C c	Ç ç	C c		[dʒ]
چ	Ч ч		Ç ç	C c	Ç ç		[tʃ]
د	Д д		D d				[d]
ێ	Е е		E e				[e]
ع	Ә ә		Ə ə		Ä ä	Ə ə	[æ]
ف	Ф ф		F f				[f]
گ	Ҝ ҝ		Ƣ ƣ	G g			[ɟ]
غ	Ғ ғ		G g	Ƣ ƣ	Ğ ğ		[ɣ]
ح,‎ ه	Һ һ		H h				[h]
خ	Х х		X x				[x]
ی	Ы ы		I̡ ı̡	Ь ь	I ı		[ɯ]
ی	И и		I i		İ i		[ɪ]
ژ	Ж ж		Ƶ ƶ		J j		[ʒ]
ک	К к		Q q	K k			[c], [ç], [k]
ق	Г г		K k	Q q			[ɡ]
ل	Л л		L l				[l]
م	М м		M m				[m]
ن	Н н		N n				[n]
ۆ	О о		O o				[ɔ]
و	Ө ө		Ɵ ɵ		Ö ö		[œ]
پ	П п		P p				[p]
ر	Р р		R r				[r]
ث,‎ س,‎ ص	С с		S s				[s]
ش	Ш ш		З з	Ş ş			[ʃ]
ت,‎ ط	Т т		T t				[t]
و	У у		Y y	U u			[u]
و	Ү ү		U u	Y y	Ü ü		[y]
ڤ,‎ ۋ	В в		V v				[v]
ی	Й й	Ј ј	J j		Y y		[j]
یَ	Я я	ЈА jа	ЈА ја		YA ya		[jɑ]
یێ	Е е1	ЈЕ је	ЈE јe		YE ye		[je]
یع	Э э1	Е е	E e				[e]
یۆ	Йо йо	ЈО јо	ЈO јo		YO yo		[jɔ]
یُ	Ю ю	ЈУ ју	JY jy	ЈU јu	YU yu		[ju]
ذ,‎ ز,‎ ض,‎ ظ	З з		Z z				[z]

1 - დასაწყისში სიტყვაა და შემდეგ ხმოვანი

აზერბაიჯანელი პერსო-არაბული ანბანი ასევე შეიცავს ასო ڭ. თავდაპირველად ڭ იდგა ხმა [ŋ], რომელიც შემდეგ შეუერთდა [n]. პირველადი ვერსიით, აზერბაიჯანული ლათინური ანბანი შეიცავდა ასო Ꞑꞑ, რომელიც გამოაკლდა 1938 წელს. ასო Цц, რომელიც განკუთვნილია ხმა [ts]-თვის ნასესხ სიტყვაში, იყო გამოყენებული აზერბაიჯანულ ანბანში 1951 წლამდე, აზერბაიჯანულში ხმა [ts] ზოგადად ხდება [s].

ლიტერატურა

• Hatcher, Lynley. 2008. Script change in Azerbaijan: acts of identity. International Journal of the Sociology of Language 192:105–116.

რესურსები ინტერნეტში

• Source: azeri.org
• Turned e in Azerbaijani
• აზერბაიჯანული ანბანი დაარქივებული 2013-07-29 საიტზე Wayback Machine. (ვიდეოსთან ერთად)
• [1]