ჯონას ბასანავიჩი

იონა ბასანავიჩი (პოლ. Jan Basanowicz; დ.1851 წლის 23 ნოემბერი - გ.1927 წლის 16 თებერვალი) იყო ლიეტუვის ეროვნული აღორძინების აქტივისტი და მომხრე. იგი მონაწილეობდა ლიეტუვის დამოუკიდებელ სახელმწიფოში შემავალ ყველა მნიშვნელოვან ღონისძიებაში და ხშირად ენიჭებოდა "ერის პატრიარქის" (Tautos patriarchas) არაფორმალური საპატიო ტიტული.

ჯონას ბასანავიჩი
დაბადების თარიღი	23 ნოემბერი, 1851
გარდაცვალების თარიღი	16 თებერვალი, 1927
საქმიანობა	პოლიტიკური ლიდერი, ექიმი

ფერმერთა ოჯახში დაბადებული ბასანავიჩი მღვდელი უნდა გამხდარიყო, მაგრამ აირჩია მოსკოვის სამედიცინო აკადემიაში გაეგრძელებინა სწავლა მედიცინის ფაკულტეტზე. იგი მუშაობდა ექიმად 1880–1905 წლებში ბულგარეთის სამთავროში. დიდი მანძილის მიუხედავად, მან მნიშვნელოვანი ძალისხმევა მიუძღვნა ლიეტუვის კულტურულ მოღვაწეობას. მან დააარსა პირველი ლიეტუვურენოვანი გაზეთი Aušra (1883), პრესაში განათავსა სტატიები ლიეტუვის შესახებ, შეაგროვა ლიეტუვური ფოლკლორის ნიმუშები (სიმღერები, ზღაპრები, ლეგენდები, გამოცანები და ა.შ.) და გამოაქვეყნა ისინი. იგი ასევე მონაწილეობდა ბულგარეთის ადგილობრივ პოლიტიკაში. იგი 1905 წელს დაბრუნდა ლიეტუვაში და მაშინვე შეუერთდა ლიეტუვის კულტურულ ცხოვრებას. იგი გახდა ვილნიუსის 1905 წლის დიდი სეიმის საორგანიზაციო კომიტეტის თავმჯდომარე. 1907 წელს მან დააარსა ლიეტუვის სამეცნიერო საზოგადოება, რომელიც ეძღვნებოდა ლიეტუვის ისტორიას, ეთნოგრაფიას, ენათმეცნიერებას. ბასანავიჩი გახდა საზოგადოების თავმჯდომარე და მთელი თავისი ცხოვრება მიუძღვნა მის საქმეებს. 1917 წელს იგი ვილნიუსის კონფერენციამ აირჩია ლიეტუვის საბჭოში. იგი თავმჯდომარეობდა საბჭოს სხდომას, რომელმაც მიიღო ლიეტუვის დამოუკიდებლობის აქტი 1918 წლის 16 თებერვალს და მან პირველმა მოაწერა ხელი მას. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, ვილნიუსმა რამდენჯერმე შეიცვალა მმართველები და რეჟიმები, მაგრამ ბასანავიჩმა უარი თქვა ქალაქის მუზეუმების, ბიბლიოთეკების, არქივების დაცვაზე და ლიეტუვის კულტურული საკითხების მთელი ცხოვრების მანძილზე გამოკვლევაზე. 1920 წლის ოქტომბერში ჩელიგოვსკის ამბოხის შემდეგ, ვილნიუსი გახდა პოლონეთის ნაწილი და ლიტვის საქმიანობას დაედო ცენზურა და შეიზღუდა. როდესაც იგი გარდაიცვალა 1927 წელს, ლიტვის მთავრობამ გამოაცხადა ხუთდღიანი გლოვის პერიოდი.

სამედიცინო კარიერა ბულგარეთში

სწავლი დამთავრების შემდეგ, 1879 წლის გაზაფხულზე, ბასანავიჩი ლიეტუვაში გაემგზავრა, სადაც რამდენიმე პაციენტი ჰყავდა ოკკაბალიაში, ვილკავიშკისში და ალექსოტასში. ის 1879 წლის ოქტომბერში დაბრუნდა მოსკოვში პირადი პრაქტიკის დამყარების იმედით, მაგრამ მალე მან მიიღო ბულგარეთის სამთავროს მომგებიანი წინადადება, რომ გახდეს საავადმყოფოს უფროსი ლომ პალანკაში, დაახლოებით 8000 მოსახლით დასახლებულ ქალაქში. 1880 წლის იანვრის ბოლოს ჩასვლის შემდეგ, მან იპოვა საავადმყოფო, რომელიც მდებარეობდა ყოფილ სასტუმროში და ენერგიულად მიიღო ზომები ახალი შენობის ასაშენებლად და ამბულატორიული დახმარების სამსახურის შექმნისთვის. ასევე შეებრძოლა გამეფებულ მოსაზრებას, რომ საავადმყოფო სიკვდილის ადგილია და არა ჯანმრთელობის. 1880 წელს საავადმყოფოს ჰყავდა 522 სტაციონარული და 1,144 ამბულატორიული პაციენტი. ბასანავიჩმა ასევე დაწერა სამედიცინო კვლევითი სტატიები, ლიბერალური პოლიტიკური სტატიები, რომლებიც მხარს უჭერდა ბულგარელ პოლიტიკოს პეტკო კარაველოვს და კულტურული სტატიები პრუსიული-ლიეტუვური პრესისთვის, მათ შორის ტილოს კელეივისი და ლიეტვიკა ცეიტუნგა და აკადემიური ჟურნალი Mitteilungen der Litauischen literarischen Gesellschaft. ამასთან, ეს პუბლიკაციები ძალიან იყო გერმანიის კონტროლის ქვეშ და არ აკმაყოფილებდა ლიეტუველი აქტივისტების მზარდ საჭიროებებს. ბასანავიჩი ფიქრობდა ჭეშმარიტად ლიტვური გაზეთის დაარსებაზე. 1891 წელს ბასანავიჩიუსმა მიიღო ბულგარეთის მოქალაქეობა.

ლიტერატურა

• Breslavskienė, Laimutė. Kuo unikalūs neseniai aptikti J. Basanavičiaus dokumentai? lt.
• Eidintas, Alfonsas; Žalys, Vytautas; Senn, Alfred Erich (1999) Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940, Paperback, New York: St. Martin's Press. ISBN 0-312-22458-3. 
• Lietuvos žinios. (2013-12-16) Prahoje atidengta atminimo lenta Jonui Basanavičiui lt. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-11-16. ციტირების თარიღი: 2021-04-17.
• Senn, Alfred Erich (1980). Jonas Basanavičius, the Patriarch of the Lithuanian National Renaissance. Newtonville, Mass.: Oriental Research Partners. ISBN 0-89250-251-7. 
• Šlekonytė. (2010)Foreword. The Digital Library of Lithuanian Folklore by Jonas Basanavičius. Institute of Lithuanian Literature and Folklore.
• Vasiliauskienė, Rūta. Dr. J. Basanavičiaus jubiliejus minimas ir Bulgarijoje lt. Santaka, Vilkaviškio krašto laikraštis.
• (2010) Imperial Moscow University: 1755-1917: encyclopedic dictionary. Moscow: Russian political encyclopedia (ROSSPEN), გვ. 55–56. ISBN 978-5-8243-1429-8. 

რესურსები ინტერნეტში

• Full-text of Basanavičius' autobiography Mano gyvenimo kronika ir nervų ligos istorija