შამხალი
შამხალი ან შამვუალი[1] — მე –8 – მე –19 საუკუნეების დაღესტანში და ჩრდილო – აღმოსავლეთ კავკასიაში კუმიკი ხალხის მმართველების ტიტული.[2] მე-16 საუკუნიდან შამხალატის დედაქალაქი არის ტარკი, ხოლო სახელმწიფო ცნობილია როგორც ტარკის საშამხალო.[3]
სახელწოდება რედაქტირება
არაბული ვერსია რედაქტირება
ისტორიკოსების ვ. ვ. ბარტოლდისა და მ. პოლიევქტოვის აზრით, ტიტული ,,შამხალი" შეიძლება მომდინარეობდეს არაბების მიერ კუმიხში დანიშნული მმართველი შახბალის სახელიდან. დაუდგენელი ავტორის ქრონიკის თანახმად, დარბანდნამაჰი, ხალიფა ჰისამ იბნ აბდ ალ-მალიქის ძმა, სახელად მოსლიმი, მუსლიმანთა ძალების მეთაური დაღესტანში, ტყვედ ჩავარდნილი კუმუხი დანიშნა შახბალი მმართველად.[4] ტარიჰ-დაღისტანში სახელი შამხალი აღნიშნავს არაბთა პირველი დანიშნულის სახელს კუმიხში, მთიან დაღესტანში.
ვ. ბარტოლდმა ასევე აღნიშნა, რომ ტერმინი ,,შამხალი" თავდაპირველი ფორმის გვიანდელი ფორმაა შავუხალი, რომელიც ნახსენებია როგორც რუსულ, ასევე სპარსულ (ნიზამ ად-დინ შამი და შერეფ ად-დინ ეზიდი) წყაროებში. აღესტნის ისტორიკოსმა შიხსაიდოვმა დაწერა, რომ არაბული წარმოშობის პრეტენზიები დინასტიისა და სასულიერო პირების სასარგებლოდ (წინასწარმეტყველი მუჰამედის შთამომავლები) იყო. კანდაუროვმა დაწერა, რომ არაბული ვერსია შემუშავებულია თავად შამხალების მიერ. ასევე, სათაური შამხალები არ არის ნახსენები შუა საუკუნეების არაბი ისტორიკოსებისა და გეოგრაფების ნაშრომებში. [5]
თურქული ვერსია რედაქტირება
შამხალიის სახელმწიფოს შექმნის თურქული ვერსიის მომხრეებს შორის არის ლაკი ისტორიკოსი ალი კაიაევი, რომელიც ამბობს:[6] ,,შამხალი არა აბას ჰამზას შთამომავალი, არამედ თურქი იყო, რომელიც თავის თანამოაზრეებთან ერთად მოვიდა. მის შემდეგ შამხალატი გახდა მემკვიდრეობითი სახელმწიფო.". ამას მხარს უჭერდნენ ისტორიკოსი ფაჰრეტინ კირზიოღლუ,[7] მე -20 საუკუნის დასაწყისის ისტორიკოსი დ. ჰ. მამაევი, ჰალიმ გეირი სულთანი, მეჰმეტ-ეფენდი, და სხვები. დაღესტნელი ისტორიკოსი რ. მაგომედოვი ამბობს, რომ: ,,არსებობს ყველა საჭირო მტკიცებულება, რომ ტერმინი ოქროს ურდოს დაუკავშირდეს, მაგრამ არა არაბებს. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მონღოლ-თათრების პერიოდში მათ ამ სტატუსში დააყენეს კუმიკი მმართველი".
აღმოსავლეთმცოდნეობის რუსი პროფესორი, ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორი ი. ზაიცევი ასევე იზიარებდა მოსაზრებას, რომ შამხალატე იყო კუმიკის სახელმწიფო, რომლის დედაქალაქი იყო ქალაქ კუმუკი (ასე წერია შუასაუკუნეების წყაროებში). თურქული ვერსიის ერთ-ერთი არგუმენტი ისაა, რომ შამხალები აირჩიეს ისე, როგორც ეს ტრადიციულია თურქი ხალხებისთვის - წითელი ვაშლის გადაყრით. კუმუკის [დღევანდელი კუმუხ] მკვიდრთა უძველესი მაჰმადიანური სახელები, როგორც ხუდუკის წარწერაში ფიქსირდება - ბუდულაი, აჰსუვარი, ჩუპანი და სხვები, რომლებიც თურქული წარმოშობისაა. უმუხში შამხალების საფლავებზე არის თურქული წარწერები, როგორც აღნიშნა ჯავკასიის მკვლევარმა, ლავროვმა. ანდი ხალხის მმართველს ალი-ბეგს, რომელმაც დააფუძნა ახალი მმართველი დინასტია, ასევე ჰქონდა ,,შამხალის" ტიტული. ადგილობრივი ამბის თანახმად, ალი-ბეგიდან ხაჯიკამდე დაწყებული, მათი ქვეყნის მმართველები საუბრობდნენ ,,ბარის ენაზე", ანუ კუმიკურად.
ფრანგი ისტორიკოსის, შანტალ ლემერსიერ-კველკეჟაიას თანახმად, შამხალატეში დომინირებდნენ თურქი კუმიკები. ამას გარდა, შამხალატს ჰქონდა ყარაჩა-ბეკების ფეოდალური კლასი, ტიტული, რომელიც მხოლოდ მონღოლურ-თურქულ სახელმწიფოებს მოიცავდა.
ვასილი ბარტოლდმა ასევე აღნიშნა, რომ არაბული ვერსია ადგილობრივი ისტორიკოსების შედგენილია, რომლებიც ცდილობენ, რომ ლეგენდები ისტორიას დაუკავშირონ. [8]
იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება
ლიტერატურა რედაქტირება
- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 682.
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ ШЕРЕФ-АД-ДИН ЙЕЗДИ->КНИГА ПОБЕД->ПУБЛИКАЦИЯ 1941 Г.->ЧАСТЬ 2
- ↑ Шамхальство Тарковское Энциклопедический словарь Ф.А. Брокгауза и И.А. Ефрона. — С.-Пб.: Брокгауз-Ефрон. 1890—1907.
- ↑ С. А. Белокуров. Сношения России с Кавказом — М., 1888, page 58
- ↑ Дербенд-наме. с. 90—91, 101, 103
- ↑ Гусейнов Г-Р. А-К. Шавхал (Вопросы этимологии)// КНКО: Вести. Вып. № 6-7, 2001, Махачкала.
- ↑ Kayaev Ali. Shamkhals // Soviet Dagestan. Makhachkala: Dagknigizdat, 1990. №3-4. С. 267; Рук. Фонд. ИИАЭ ДНЦ РАН. Ф.1. Оп. 1. Д. №431, Лл. 52, 64
- ↑ Çelik (Fahrettin M.). Kızılalmanın Türesini Yaşatan Şamkallar’ın Soyu // Çinaraltı, 1942, №30, 31, 33
- ↑ Бартольд В. В. Сочинения. Т.III. Работы по исторической географии - Монография. М.: Наука, 1965 - С.412-413.