|
[[ფაილი:Hunmin jeong-eum.jpg|220px|thumb|ჰანგილზე დაწერილი გვერდი ჰუმნიმ ჯეონგ-ეუმიდან 나랏말ㅆ̖미-ს აქვს ტონური მახვილის ნიშანი]]
'''კორეული დამწერლობა''', '''ჰანგულიჰანგილი''' ({{lang-ko|'''한글'''}}) ან '''ჩოსონგილი''' ({{lang-ko|'''조선글'''}}) არის კორეული ენის ანბანი, რომელმაც [[კორეა]]ში შეცვალა არაანბანური [[ჩინეთი]]დან შემოსული [[ჰანჯა]].
ჰანგულიჰანგილი არის ფონეტიკური ანბანური დამწერლობა, მაგრამ მას მარცვლოვანი დამწერლობის გავლენაც ეტყობა, რაც ასოების მარცვლოვან ბლოკებში გაერთიანებაში გამოიხატება. ანბანი შედგება 14 თანხმოვნისგან და 10 ხმოვნისგან. ჰანგულიჰანგილი [[ფონეტიკური დამწერლობა]]ა, ანუ ყოველ ბგერას თითო ასო შეესაბამება. ასოთა მოხაზულობა შემუშავებულ იქნა სხვა დამწერლობებისგან დამოუკიდებლად.
== დასახელებები ==
* თანამედროვე დასახელება ''ჰანგულიჰანგილი'' შემოტანილ იქნა [[ჯუ შიგიონგი]]ს მიერ [[1912]] წელს. იგი ძველ კორეულად ნიშნავს დიდ დამწერლობას (დიდი 한 დამწერლობა 글) და ამავე დროს თანამედროვე კორეულად კორეულ დამწერლობას.
* [[ჩრდილოეთი კორეა|ჩრდილოეთ კორეაში]] დამწერლობას ჩოსონგილს უწოდებენ, ჩრდილო კორეის თვითდასახელების შესაბამისად.
* თავდაპირველად კი ანბანს ჰუნმინ ჯონგიმ ([[კორეული ენა|კორ.]] 훈민정음, 訓民正音) ეწოდებოდა.
== ისტორია ==
ჰანგულიჰანგილი შექმნეს მეცნიერთა ჯგუფმა [[1443]] წელს [[ჯოსონი (დინასტია)|ჯოსონის]] დინასტიის მეოთხე მეფის [[სეჯონ დიდი]]ს დავალებით. მეფემ ახალი ანბანის საჭიროება იმით ახსნა, რომ კორეული ენა ძალიან განსხვავდებოდა [[ჩინური ენა|ჩინურისგან]] და უბრალო ხალხს უჭირდა [[იეროგლიფები]]ს შესწავლა. იმ დროს წერა-კითხვა მხოლოდ მცირერიცხოვანმა ელიტამ იცოდა, ახალი ანბანის სწავლა კი ყველასთვის ხელმისაწვდომი იქნებოდა. სიახლეს თავდაპირველად განათლებული ელიტა წინააღმდეგობით შეხვდა და მხოლოდ ჰანჯას ცნობდა.
ანბანის შექმნის პროექტი დასრულდა [[1446]] წელს და გამოქვეყნდა დოკუმენტში სახელად „ჰუნმინ ჯონგიმ“, რაც ნიშნავს „ხალხისთვის ბგერების სწორად გამოყენებაზე“. სწორად ამ დოკუმენტის სახელიდან წარმოიშვა ანბანის სახელიც. [[სამხრეთი კორეა|სამხრეთ კორეაში]] ანბანის გამოსვლის დღედ [[9 ოქტომბერი]] ითვლება, ხოლო ჩრდილოეთ კორეაში [[15 იანვარი]]. ამ დღეს [[ჰანგილის დღე|ჰანგულის დღე]]ს აღნიშნავენ.
[[1940]] წელს ნაპოვნია 1446 წლის დოკუმენტი, სადაც ახსნილია ანბანის მოხაზულობის დიზაინი. თანხმოვნების მოხაზულობა ფონეტიკურ არტიკულაციას შეესაბამება, ხოლო ხმოვნების [[ინი და იანი|ინის და იანის]] იდეოლოგიის თანახმად.
[[სეჯონგი]]ს გარდაცვალების შემდეგ ჰანგულმაჰანგილმა ნელ-ნელა დაკარგა თავისი პოპულარობა. [[1504]] წელს იგი საერთოდ აიკრძალა ოფიციალურ დოკუმენტებში გამოსაყენებლად, ხოლო [[1506]] წელს მეფე [[ჯუნგჯონგი|ჯუნგჯონგმა]] საერთოდ გააუქმა ონმუნის (ანუ „სახალხო ანბანის“) სამინისტრო. ამ პერიოდიდან ჰანგულსჰანგილს მხოლოდ ქალები და ნაკლებად განათლებული ხალხი იყენებდა.
ჰანგულისჰანგილის მეორე დაბადება [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] მეორე ნახევარში მოხდა, როდესაც კორეა სულ უფრო და უფრო ექცეოდა [[იაპონია|იაპონიის]] გავლენის ქვეშ, ჰანგულიჰანგილი გახდა კორეული ეროვნული მოძრაობის სიმბოლო. [[გაბოს რეფორმა|გაბოს რეფორმის]] (갑오 개혁) [[1894]] წელს შემდეგ ჰანგულისჰანგილის გამოყენება ოფიციალურ დოკუმენტებში აღდგა. [[1910]] წელს კორეის იაპონიის მიერ ანექსიის შემდეგ ჰანგულისჰანგილის სწავლება დაიწყო სკოლებში. ეს იაპონიის კულტურული ასიმილაციის პოლიტიკისთვის დაპირისპირების ფორმად იქცა.
[[1933]] წელს მოხდა ჰანგულისჰანგილის სტანდარტიზაცია, ხოლო [[1940]] წელს სხვა ენებზე ტრანსკრიფცია. ამ პერიოდის კორეული დამწერლობა წარმოადგენდა ჰანგულისჰანგილის და ჰანჯის შენაზავს, ლექსიკური ფუძეები იწერებოდა ჰანჯაზე, ხოლო გრამატიკული ფორმები ჰანგილზე.
[[1945]] წლიდან, როდესაც კორეა იაპონიისგან განთავისუფლდა, ჰანგილი გახდა ოფიციალური დამწერლობა. დღეს ჰანჯა სამხრეთ კორეაში გამოიყენება მხოლოდ დასახელებებში და ლოზუნგებში, ხოლო ჩრდილოეთ კორეაში საერთოდ აღარ გამოიყენება.
== ანბანი ==
'''ჯამო''' ან '''ნასორი''' არის ჰანგულისჰანგილის შემადგენელი ნაწილები. ჯა ნიშნავს ასოს, ხოლო მო დედას. მთლიანად კი სიტყვა ნიშნავს ბლოკებს, რომლისგანაც შედგება სიტყვა.
სულ არსებობს 51 ჯამო, აქედან 24 შეესაბამება ანბანის ასოებს, ხოლო დანარჩენი 27 ჯამო არის ორი ან სამი ასოს კომბინაცია ([[დიგრაფები]] და [[ტრიგრაფები]]). 24 მარტივი ჯამოდან 14 თანხმოვანია (კორ. ჯა-იმ 자음, 子音) და 10 ხმოვანი (მო-იმ 모음, 母音). 16 დიგრაფიდან 5 ძლიერი თანხმოვანი წარმოიქმნება გაორმაგებული უბრალო თანხმოვნებისგან, დანარჩენი 11 კი სხვადასხვა ასოებისგან წარმოიქმნება. ჯამოს 10 ხმოვანი ჯგუფდება 11 დიფტონგად. ამრიგად ჰანგილი ასე გამოიყურება:
=== ჯამოს მოხაზულობა ===
ჰანგულისჰანგილის იერსახე მეცნიერულად იყო დამუშავებული და, როგორც წესი, ყოველი ასოს წარმოთქმის ახსნა შეიძლება მოხაზულობის მიხედვით.
მაგალითად ㅌ (წარმოითქმის როგორც '''თ''') აგებულია სამი ჰორიზონტალირი შტრიხისგან. ზედა შტრიხი მიუთითებს, რომ ㅌ ხშული ბგერაა, როგორც ㆆ -, ㄱ გ, ㄷ დ, ㅂ ბ, ㅈ ჯ, ყოველ მათგანს გააჩნია ზედა შტრიხი. შუა შტრიხი მიუთითებს, რომ ბგერა [[ფშვინვიერი ბგერები|ფშვინვიერია]], როგორც ㅎ ჰ, ㅋ ქ, ㅍ ფ, ㅊ ჩ. მრუდი ქვედა შტრიხი კი მიუთითებს, რომ ㅌ წინაენისმიერი ბგერაა, როგორც ㄴ ნ, ㄷ დ, და ㄹ ლ/რ. მოძველებულ თანხმოვნებს ᇰ და ᇢ-ს ორგვარი წაკითხვის წესი აქვთ და შედგებიან ორი ელემენტისგან და იწერებიან ერთი მეორეზე, წარმოითქმიან კი ასე: [ŋ]/ყრუ ᇰ-სთვის და [m]/[w] ᇢ-სთვის.
=== ჯამოს თანმიმდევრობა ===
ჰანგულშიჰანგილში ჯამოს თანრიგში ხმოვნები და თანხმოვნები არაა არეული. თანამედროვე თანრიგი დააკანონა [[ჩოი სეჯინი|ჩოი სეჯინმა]] [[1527]] წელს. ეს მანამდე მოხდა სანამ ორმაგი თანხმოვნები წარმოიქმნებოდა და ㅇ და ㆁ არ იყო გაყოფილი, ამიტომ ჩრდილოეთ და სამხრეთ კორეული თანმიმდევრობა განსხვავდება.
==== სამხრეთკორეული თანრიგი ====
=== ჯამოს სახელები ===
ჰანგულშიჰანგილში ასოთა თანრიგს ეწოდება განადა (가나다 순) პირველი სამი ასოს სახელით. ჩრდილოეთ კორეაში სახელების სტანდარტიზაცია მოხდა, როდესაც ჰანგულიჰანგილი ოფიციალურ დამწერლობად აღიარეს.
==== თანხმოვანთა სახელები ====
* ㆀ - (სსანგიინ 쌍이응) - ჩინური ბგერა
თავდაპირველად ჰანგულშიხანგულში ყველაყვეა ორმაგი ჯამო ჩინურ ბგერებს ასახავდა, მხოლოდ მოგვიანებით მიიღეს მათ თანამედროვე მნიშვნელობა.
== მარცვლების ბლოკები ==
ჰანგულშიჰანგილში ასოები ყოველთვის ჯგუფდებიან მარცვლებად. ყოველი მარცვალი აუცილებლად იწყება თანხმოვნით. მარცვალი შეიძლება შედგებოდეს 2, 3 ან იშვიათად 4 ჯამოსგან. პირველი თანხმოვანი არის '''საწყისი''' (초성, 初聲 ჩოსონგ), მას მოსდევს ხმოვანი ან დიფტონგი, რომელსაც '''შუა''' (중성, 中聲 ჯუნგსონგ) ეწოდება, ბოლოში შესაძლოა იყოს თანხმოვანი ან დიგრაფა, მას '''დამხურავი''' (종성, 終聲 ჯონგსონგ) ეწოდება. თუ მარცვალში არაა პირველი თანხმოვანი, იგი უნდა დაიწყოს ㅇ ყრუ ასოთი.
ㅇ როგორც ცხვირისებრი გამოითქმის მხოლოდ მარცვლის ბოლოში. ყველა ორმაგი ასო (ᆻ-ს და ᆩ-ს გარდა) შეიძლება მხოლოდ მარცვლის თავში დაიწეროს. ასოს მდებარეობა მარცვალში განისაზღვრება ასოს მოხაზულობით.
* დამხურავი დიგრაფით იწერება მარცხნიდან მარჯვნივ ზემოდან ქვემოთ: 밟 პალპ
მოძველებული ჯამოების გამოკლებით ჰანგულშიჰანგილში შესაძლოა 11 172 მარცვალი.
== ორთოგრაფია ==
[[XX საუკუნე]]მდე ჰანგულსჰანგილს არ ჰქონდა ორთოგრაფიის წესები. დამხურავი თანხმოვნის შემდეგი სიტყვის საწყის ხმოვანთან გადაბმის, სხვადასხვა დიალექტებისა და რიგი მიზეზების გამო კორეულად სიტყვა შესაძლოა სხვადასხვანაერად დაიწეროს. მეფე სერჯონი ამჯობინებდა მორფოფონემიკურ გამოთქმას, თუმცა კორეულში ფონემიკური იყო გავრცელებული. დროთა განმავლობაში ორთოგრაფია ნაწილობრივ მორფოფონემიკური გახდა, ეს ჯერ არსებით სახელებს შეეხო, მოგვიანებით კი ზმნებს.
* გამოთქმა და თარგმანი:
== სტილი ==
ჰანგულზეჰანგილზე წერა შესაძლოა როგორც ზემოდან ქვემოთ, ასევე მარცხნიდან მარჯვნივ. თავდაპირველად ჩინეთიდან შემოსული სტანდარტი იყო ზემოდან ქვემოთ წერა, ხოლო ჯუ სიგიონგმა შემოიტანა მარცხნიდან მარჯვნივ წერის სტილი, რაც დღეს პრაქტიკულად სტანდარტად იქცა.
არსებობს ჰანგულისჰანგილის კალიგრაფიული სტილი, რომელიც ძალიან წააგავს ჩინურ კალიგრაფიას. კალიგრაფიული წერა გამოიყენება წიგნებსა და ჟურნალებში. არსებობს კორეული კალიგრაფიული კომპიუტერული შრიფტებიც.
== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.langintro.com/kintro/toc.htm ჰანგულისჰანგილის გაკვეთილები]
* [http://english.president.go.kr/warp/en/korea/language/what/ ჰანგულისჰანგილის აღწერა]
* [http://www.omniglot.com/writing/korean.htm კორეული ანბანი და გამოთქმა]
* [http://www.unicode.org/charts/PDF/U1100.pdf ჯამო უნიკოდში PDF]
| 