ქართველები: განსხვავება გადახედვებს შორის

[[საქართველო]]ს ეთნიკურად ქართველი მოსახლეობის უმეტესობა (2002 წლის აღწერის მიხედვით, მოსახლეობის 84 პროცენტი), თავს ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან დაკავშირებულად მიიჩნევს. აღიარებულია ისეთი რადიკალური ქართული მართლმადიდებლური ჯგუფების არსებობა, როგორებიცაა -— „დავით აღმაშენებელი‟ და „მართლმადიდებელი მშობლები,‟ მაგრამ [[საპატრიარქო]]ს თანახმად, მათ არავითარი კავშირი არა აქვთ [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან]].

ქართველები და მათი წინაპრები მსოფლიო მნიშვნელობის მონაპოვრის -— [[მტკვარ-არაქსის კულტურა|მტკვარ-არაქსის]], [[თრიალეთის კულტურა|თრიალეთის]], [[კოლხური კულტურა|კოლხეთის]] უნიკალური კულტურის -— შემქმნელები არიან. [[ანტიკური ხანა|ანტიკური ხანიდან]] მოყოლებული, მთელი შუა საუკუნეების ჩათვლით, საქართველომ მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობა მიიღო. მის ისტორიას ამშვენებს დიდებული ტაძრები: [[გელათი]], [[იკორთა]], [[ბეთანია]], [[ყინწვისი]], [[ოშკი]], [[სვეტიცხოველი]], [[ბაგრატის ტაძარი]], [[ალავერდი]], [[ბიჭვინთა]] და ა. შ., კლდეში ნაკვეთი [[ვარძია|ვარძიისა]] და [[უფლისციხე|უფლისციხის]] სამონასტრო კომპლექსები მოხატულობის ბრწყინვალე ნიმუშებით. განვითარების მაღალ დონეზე ადის ხელოვნების მრავალი დარგი, მათ შორის [[მინანქარი]], [[ოქრომჭედლობა]]. მსოფლიო ხელოვნების საგანძურშია შესული ბექა და ბეშქენ ოპიზართა შემოქმედება.

ქვეყანაში სამართლებრივი აზროვნების განვითარებაზე მეტყველებენ 1103 წლის რუის-ურბნისის კრების ძეგლისდება, XI-XII საუკუნეების ნომოკანონი [[არსენ იყალთოელი]]სა, XIII-XIV საუკუნეების ბექასა და აღბუღას სამართალი, XIII საუკუნის [[ხელმწიფის კარის გარიგება]], [[ვახტანგ VI]]-ის კანონთა კრებული და ა. შ.

ერთიანი ქართველი ხალხის ფორმირებისა და ეროვნული თვითშეგნების განვითარების პროცესში უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა [[ქრისტიანობა]]მ. ქრისტიანობას საქართველოში პირველი საუკუნეებიდანვე გამოუჩნდნენ მიმდევრები. საეკლესიო გადმოცემის თანახმად, აქ უქადაგიათ [[იესო ქრისტე]]ს მოციქულებს -— [[ანდრია პირველწოდებული|ანდრია პირველწოდებულსა]] და [[სიმონ კანანელი|სიმონ კანანელს]]. ქართული საისტორიო ტრადიცია ქართლის განმანათლებლად წმინდა ნინო|ნინო კაპადოკიელს]] მიიჩნევს, რომელსაც მიაწერს [[ქართლის სამეფო]] სახლის მონათვლასა და [[ქართლის გაქრისტიანება]]ს. IV საუკუნის 30-იან წლებში ქრისტიანობა საქართველოში სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა. ქართველი ხალხის ცხოვრებაში ეს იყო უმნიშვნელოვანესი სოციალ-პოლიტიკური და კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი მოვლენა. მან ხელი შეუწყო ეთნიკურ და სახელმწიფოებრივ [[კონსოლიდაცია]]ს, ცალკეული კუთხეების შემომტკიცებას, ხელოვნების, დამწერლობის, წიგნიერების, მეცნიერების განვითარებას. შუა საუკუნეებში ქართული ქრისტიანული მონასტრები და საყდრები საქართველოში (გელათი, იყალთო, [[გრემი]]) და საქართველოს ფარგლებს გარეთ (ივერიის მონასტერი [[ათონის მთა]]ზე, მონასტერი შავ მთაზე სირიაში, [[პეტრიწონის მონასტერი]] ბულგარეთში, [[ჯვრის მონასტერი]] იერუსალიმში და სხვ.). იქცნენ საგანმანათლებლო და სამწერლობო კერებად, რამაც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა საქართველოს დასავლური პოლიტიკური ორიენტაცია და კულტურული განვითარება.

საქართველო აღიარებულია კულტურული პურეულის [[სელექცია|სელექციისა]] და მიწათმოქმედების აღმოცენების ერთ-ერთ კერად. საქართველოს ტერიტორიაზე ნაპოვნია VI-V ათასწლეულის კულტურული მცენარეულის ნაშთი. დღემდე ცნობილი ხორბლის 16 სახეობიდან, საქართველოში წარმოდგენილია 11, აქედან 6 ენდემურია. ქართველებში დასტურდება საუკუნოებრივი დაკვირვების საფუძველზე მიღებული ცოდნა პურეული კულტურების სელექციის, შერეული კულტურების მიღების, საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხორბლის ჯიშების, შრომის ორგანიზაციის მრავალფეროვანი ფორმების შესახებ. ქართველებმა საუკუნეების განმავლობაში გამოიმუშავეს მემინდვრეობის თანმიმდევრული პროცესები -— [[ნიადაგი]]ს სახნავ-სათესად გამოყენება, დატერასება, მოხვნა, განოყიერება, მორწყვა. ქართველი მეურნე ფლობდა სრულყოფილ ცოდნას ნიადაგის მოსავლისუნარიანობის, მისი ხარისხისა და რაობის, თვისებების შესახებ.

მემინდვრეობის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა დასავლეთ საქართველომ, ასე რომ, სოფლის მეურნეობის ეს დარგი ისტორიული [[კოლხეთი]]ს ყოფიდან მიღებულ მემკვიდრეობად უნდა მივიჩნიოთ. აქ წარმოდგენილია მარცვლეული კულტურების ისეთი სახეობანი, რომლებიც გარდამავალ რგოლს ქმნიან ველურ და კულტურულ ხორბლეულებს შორის და ენდემური სახით მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე გვხვდება: [[ზანდური]], [[კოლხური ასლი]], [[მახა]]. შემონახულია უძველესი, მარტივი იარაღი -— [[სამკალი]] -— შნაკვი//შანკვი, რომლითაც ხდებოდა აღნიშნული პურეულის მოწევა.

დასავლეთ საქართველოში XIX საუკუნის ბოლომდე ითესებოდა [[ბრინჯი]]. მოჰყავდათ როგორც სველი, ისე მშრალი ბრინჯი და ბოჭკოვანი მცენარეები: [[სელი]] და [[კანაფი]]. ბერძენი მწერლები მიუთითებენ კოლხური სელის მაღალ ხარისხზე -— მისგან კარგი თევზსაჭერი ბადეები, ჩინებული სანაოსნო იალქნები მზადდებოდა. ანტიკურ სამყაროში განთქმული იყო აქაური სელის ტილო, რომელიც მეტოქეობას უწევდა [[ეგვიპტე|ეგვიპტის]] საუკეთესო სელის ქსოვილებს. სელისა და კანაფისაგან ზეთსაც ხდიდდნენ.

ვაზი ქართველი კაცის სიცოცხლისუნარიანობის სიმბოლოა. მასზე შექმნილია საგალობელ-სადიდებელი სიმღერები, რომლებშიც გამოხატულია სიყვარული და პატივისცემა მეღვინეობის მფარველი ღვთაებისადმი (აგუნას გადაძახება [[კალანდა]] საღამოს [[გურია]]ში, ჩაგუნა -— [[სამეგრელო]]ში, შიოობა -— მარნის [[ზედაშე|ზედაშის]] დღესასწაული -— [[რაჭა]] -— იმერეთში, ზედაშის კულტი -— კახეთში, ღვთისმშობლის სადიდებელი ჰიმნი „შენ ხარ ვენახი“ და ა. შ.). ღვინის მონაწილეობის გარეშე არ სრულდებოდა არც ერთი რიტუალური ჩვეულება. ღვინის მეშვეობით ხორციელდებოდა ღვთაებრივთან ზიარება. ოჯახში ღვინით სავსე ჭური სიკეთის, ბარაქიანობის სიმბოლო იყო. არცერთი დღესასწაული ქართულ ოჯახში -— ახალი ფუძის ჩაყრა, ძეობა, ნიშნობა, ქორწილი -— უღვინოდ არ ჩატარდებოდა. ქართველმა სიყვარულით შექმნა ღვინის სმის მაღალი კულტურა, რიტუალური სასმისებითა და კოლორიტულ სადღეგრძელოთა მრავალფეროვნებით, რომელიც მეღვინეობის კულტზე მიგვითითებს. ქართველი ხალხი ვაზის შესანიშნავი ჯიშების გამოყვანისა და ღვინის განვითარებული ტექნოლოგიის გვერდით სუფრის დახვეწილ წესებს იმუშავებდა და ნაირგვარ სასმისებს ქმნიდა, რაც ესთეტიკური ტკბობის საშუალებას წარმოადგენდა.

* ქართლში -— [[საგურამო]], [[ჭოპორტი]], [[მუხრანი]], [[ოძისი]], [[ატენი]]

* იმერეთში -— [[ძირულა]], [[ხარაგოული]], [[სვირი]], [[ობჩა]]

* რაჭაში -— [[ხვანჭკარა]], [[ამბროლაური]]

* სამეგრელოში -— [[მუხური]], [[სალხინო]]

* გურიაში -— [[შემოქმედი]], [[ვაკიჯვარი]]

ყურძნის ჭაჭიდან აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ხდის სანაქებო არაყს -— „ჭაჭას“. ყურძნის ნაყოფს ქართველები მრავალმხრივ იყენებენ და ოდითგან მისდევენ ყურძნის პროდუქტების დამზადება-გამოყენებას. ყურძნის წვენისგან [[თათარა]]ს ამზადებენ საჩურჩხელედ. [[ჩურჩხელა]] ოჯახის კვებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა. იგი აუცილებელი და ყუათიანი საკვები იყო [[მონადირე]]ების, [[მწყემსი|მწყემსების, გზათმიმავლებისათვის. ჩურჩხელა სალაშქრო საკვებიც იყო. ცნობილია, ქართველი მეომარი [[ლაშქრობა]]ში თავისი საგზლით -— ჩურჩხელების მარაგით მიდიოდა.

საქართველოში [[ღვინო]] მარტო მოსალხენად და სარიტუალოდ კი არ გამოიყენებოდა, არამედ საკვებად და სამკურნალოდაც. ქართველებისთვის პურ-ღვინოს თანაბარი კვებითი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სიცოცხლის უზრუნველსაყოფად, განსაკუთრებით მოხუცებში. ასევე, ღვინით უზრუნველყოფილი უნდა ყოფილიყვნენ ფიზიკურად მომუშავენი. ძველი ღვინო წამლად გამოიყენებოდა სისუსტის, სისხლნაკლულობის, უმადობის დროს. მზადდებოდა შეჭამანდები შავი ღვინისგან, „თხლისაგან“, „ისრიმისგან“, რომელიც ნიგვზით, ნივრითა და მარილით იკმაზებოდა და ა. შ.

თუ საქართველოს ბარში მევენახეობა-მეღვინეობა განვითარების კლასიკურ ფორმებს აღწევს, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში (ხევსურებში, ფშავლებში, თუშებში, მთიულ-გუდამაყრელებსა და მოხევეებში) „ნაციონალურ“ სასმელად გამოიყენებოდა [[ლუდი]], როგორც საერო, ისე საკულტო-სარიტუალო მსახურების შესრულებისას. სარიტუალო ლუდის მომზადება, ძირითადად, ჯვარ-ხატების მოვალეობას შეადგენდა. ისინი ფლობდნენ საგანგებო სალუდე ნაგებობებს, ხოლო სალუდე მეურნეობას უძღვებოდა მთავარი მსახური -— [[ხუცესი]], სათანადო სამეურნეო პერსონალთან ერთად. კალენდარული დღეობების დროს ლუდის კოდის გახსნა უმნიშვნელოვანეს მომენტს წარმოადგენდა. სადღესასწაულო რიტუალში ლუდი წმიდა სასმელადაა გამოცხადებული. ლუდის სარიტუალო დანიშნულება კარგად ჩანს მიცვალებულთა სულის მოსახსენიებელ დღეებში. ლუდი ფართოდ გამოიყენებოდა მთიელთა ყოველდღიურ ყოფაშიც. მთიელის ცხოვრების არცერთი მნიშვნელოვანი მომენტი (ძეობა, მოშუღლეთა შერიგება და მისთ.) ულუდოდ არ ჩაივლიდა. მთიელი ქართველისთვის ლუდი წმიდა სასმელია და ამიტომ მასთან დაკავშირებული ყველა ქმედება განწმენდილი ადამიანისგან უნდა შესრულდეს. წმინდადაა მიჩნეული საქვაბე, რაშიც ლუდი იხარშება, საკოდე, სადაც ის დუღდება და თას-განძი, რითაც მას სვამენ. საგანგებო სარიტუალო ჭურჭელს წარმოადგენდა „სახუცობო კოჭობი“, რომელსაც სხვადასხვა სამკაული ჰქონდა შებმული: [[ვერცხლი]]ს ფული, მასრები, შიბები, ძეწკვები. სახუცობო კოჭობი წმინდა ჭურჭელია და მხოლოდ იმითაა ნებადართული კოდიდან ლუდის ამოღება. [[ხატი]]ს ყმანი მუხლებზე დაჩოქილნი ხელმიუკარებლად სვამენ [[თასი]]დან ლუდს. სმის ეს წესი ხატთან ზიარების, ხატის ყმებისა და [[თემი]]ს ერთიანობის გამოხატულებაა. ლიტერატურაში გამოთქმულია აზრი, რომ ეს თასი, ხალხის რწმენით, ზეციური წარმოშობისაა, ღვთისშვილთა ნიშანს წარმოადგენს და მისგან აღმოცენდება ჯვარ-ხატი. თასს განსაკუთრებული ძალა [[ხევისბერი]]ს ხელში ენიჭება.

წმინდა ხილის ბაღები საქართველოში გავრცელებული იყო ქართლში, იმერეთში, [[სამცხე]]ში. ქართველმა მეურნემ შემოქმედებითი ძიების გზით, „გლეხურ ლაბორატორიულ პრაქტიკაში“ შეძლო მიეღწია [[ხეხილი]]ს ჯიშთა მრავალფეროვნებისა და სიმრავლისათვის. ამაზე მეტყველებს ნიადაგის შერჩევის ცოდნა, უმცირესი მიწის ნაკვეთების მომზადება საშენად რამდენიმე წესის გამოყენებით: [[ტერასები]]ს მოწყობით, [[ჭაობი]]ს დაშრობით, შემობარვითა და ა.შ.; ხეხილის მოვლის წესები, მყნობის ტრადიციული წესები, ხილის საკრეფი ხელსაწყო-იარაღების მრავალფეროვნება და ა.შ. ქართული ხილის ცნობილი ჯიშებია: მეფის [[ვაშლი]], [[თურაშაული]], კალოს [[მსხალი]], გოგრა [[ბალი]], ხიდისთაური სახრავი, [[ალიბურახი]] და ა. შ.. სამცხეში, განსხვავებით საქართველოს სხვა რეგიონებისაგან [[თუთა|თუთის ხის]] გამოყენების მრავალმხრივი პრაქტიკაც დასტურდება.

ქართველი ხალხის სამეურნეო საქმიანობაში, მიწათმოქმედების კვალდაკვალ, მთავარი ადგილი უჭირავს [[მესაქონლეობა]]ს. ისტორიულად საქართველოში ცნობილია მრავალდარგოვანი მესაქონლეობის არსებობა, რაც გულისხმობდა როგორც წვრილფეხა ([[ცხვარი]], [[თხა]], [[ღორი]], [[ფრინველი]]), ისე მსხვილფეხა მესაქონლეობის ([[ძროხა]], [[კამეჩი]], [[ცხენი]], [[ჯორი]], [[სახედარი]]) განვითარებას. საქართველოს ბარისაგან განსხვავებით, სადაც პრიორიტეტს მიწათმოქმედება ინარჩუნებს და მესაქონლეობა მიწათმოქმედების ხელშემწყობ მოვლენას წარმოადგენს (გამწევი ძალით უზრუნველყოფა), მთიანი მხარეების ეკონომიკაში მესაქონლეობა ჭარბობს სხვადასხვა ვარიაციით: სვანეთში, მთის რაჭასა და ხევსურეთში -— მსხვილფეხა მესაქონლეობაა განვითარებული; თუშეთში, ფშავში, ხევსა და მთიულეთ-გუდამაყარში -— [[მეცხვარეობა]].

მესაქონლეობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ქართველი ხალხის რწმენა-წარმოდგენებსა და წეს-ჩვეულებებში. მეურნეობის ამ დარგის ინტერესებს შეესატყვისებოდა უძველესი სამეურნეო [[კალენდარი]]ც. საახალწლო რიტუალში ერთ-ერთი მთავარი ადგილი ეჭირა მეკვლის მიერ ცეცხლში მუგუზლის „შეჩიჩხინებას“, ნაპერწკლების ასავარდნად, რასაც მოსდევდა საქონლის გამრავლების სურვილის გამომხატველი ფრაზა: „ამდენი ცხენი, ამდენი ძროხა“. იცოდნენ რიტუალური კვერების გამოცხობა, საახალწლოდ საქონელზე მილოცვა და სხვ. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ციკან-ბატკნის ბეჭის ძვლით მკითხაობდნენ ოჯახის დოვლათიანობაზე. მთელი რიგი ცერემონიებისა დაკავშირებული იყო მეწველი და მუშა საქონლის, წველადღვების, გუთნის გატანისა და ა. შ. გათვალვის წინააღმდეგ.

ქართული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი ხალხური ტრანსპორტი, რომელშიც ცოცხალი გამწევი ძალაა გამოყენებული, სამ ჯგუფად იყოფა, რაც ქვეყნის სამეურნეო-გეოგრაფიული გარემოს თავისებურებებით არის განპირობებული: უბორბლო საზიდი [[მარხილი]] (მთის ზოლში), ბორბლიანი [[ურემი]] (ბარის ზოლში) და გარდამავალი - შერეული ტიპის საზიდი (ბოლოთრია, აჩაჩა ურემი, სელი, თუში). ეს უკანასკნელი საქართველოს პირობებშია წარმოშობილი და სპეციალურ ლიტერატურაში შეფასებულია, როგორც ქართული მატერიალური კულტურის ერთ-ერთი მონაპოვარი. ამ სახეობის კონსტრუქციულ თავისებურებას წარმოადგენს ორი სრულიად განსხვავებული სამოძრაო პრინციპის -— ბარის ზოლის ურმის გორვა-ბრუნვისა და მთის ზოლის მარხილის თრევა-სრიალის მოწყობილობათა - კომბინირებული გამოყენება. მის დასამზადებლად საყურადღებო ტექნოლოგიური ხერხები გამოიყენება.

უძველესი დროიდან საქართველოში განვითარებული იყო წყლის ტრანსპორტი. [[ზღვა|ზღვის]], [[ტბა|ტბისა]] და დიდი მდინარის ათვისება სამეურნეოდ და სანაოსნოდ მხოლოდ [[ნავი]]თ იყო შესაძლებელი. აღმოსავლეთ საქართველოში სანაოსნოდ გამოიყენებოდა მდინარეები: [[მტკვარი]] და [[ალაზანი]], დასავლეთ საქართველოში -— [[რიონი]]. ერთადერთი ტბა, რომელიც სანავიგაციოდ ფართოდ იყო გამოყენებული, [[პალიასტომის ტბა]]ა. წყლის ტრანსპორტის ერთ-ერთი უძველესი სახეობა ხის მორი და [[ტივი]] იყო, რომელთაც [[მდინარე]]ზე აცურებდნენ და [[ჭოკი]]თ აძლევდნენ მიმართულებას. საქართველოში ისტორიულად გავრცელებული იყო ნავის ორი სახეობა: დაჭედილი და დაუჭედავი (ცალფა ნავი), ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი, რაც წყლის ტრანსპორტის განვითარების ყველაზე ადრეულ სახეობაზე მიგვითითებს. დროთა განმავლობაში ხდებოდა ცალფა ნავის სანაოსნო თვისებების სრულყოფა იმის გათვალისწინებით, თუ როგორ წყლებში უხდებოდა ცურვა. ცალფა ნავები განსხვავდებოდა ზომით და ზოგჯერ ფორმითაც, გამოიყენებოდა სამეურნეო საქმიანობისთვის, სათევზაოდ, სანადიროდ, ტვირთისა და მგზავრების გადასაყვანად. დასავლეთ საქართველოში თითქმის ყოველ მოსახლეს ჰყავდა პატარა ნავი, რომელიც დაჰყავდათ როგორც მამაკაცებს, ისე ქალებსა და ბავშვებსაც.

ძველი [[კოლხეთი]] [[ნაოსნობა|ნაოსნობის]] ერთ-ერთ ძლიერ ცენტრად იყო ცნობილი მთელ შავ ზღვაზე, ხოლო მდიდარი წერილობითი წყაროები, რომლებიც ძვ. წ-აღ. I ათასწლეულის შუა ხანებიდან მოგვეპოვება, საქართველოში ნაოსნობის ხანგრძლივ ტრადიციებზე მიუთითებს.

ქართველებს მელითონეობის დარგშიც გარკვეული წვლილი აქვთ შეტანილი მსოფლიო კულტურის საგანძურში. რკინის დამუშავებას საქართველოში დიდი ხნის ისტორია აქვს, ღრმა სიძველით ხასიათდება. ამ მხრივ, არქეოლოგიური კვლევა-ძიება მეტად მნიშვნელოვან მასალას იძლევა. ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე XIV საუკუნიდან საქართველოში იწყება რკინის [[მეტალურგია|მეტალურგიის]] ჩასახვა-განვითარება, რასაც ხელს უწყობდა რკინის [[საბადო]]ების სიმრავლე როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში (ჩათახის (აღმ. საქართველო), წედისის (რაჭა), კურსების (იმერეთი), ჯიშრის (აფხაზეთი), შხიბარის (სვანეთი), სარკინეთის (ქართლი) და სხვა საბადოები). ქართველებს ძველი კულტურული სამყარო თვლის განთქმულ [[მელითონე]]ებად, ნაქებ რკინის მოხელეებად. ბერძენი ტრაგიკოსი [[ესქილე]] (ძვ. წ-აღ. V ს.) ხალიბებს (ზოგიერთ მკვლევარს ისინი ქართველთა წინაპრებად მიაჩნია) გამომგონებლად თვლის, ხოლო [[ხალიბები]]ს ქვეყანას „რკინის დედას“ უწოდებს. ქართველთა წინაპრები ფლობენ უჟანგავი რკინისა და მაღალი ღირსების [[ფოლადი]]ს მიღების თავისებურ ხერხებსა და საიდუმლოებას, რის გამოც მათი ნახელავი დიდად გამოირჩეოდა და შორს ჰქონდა სახელი გავარდნილი. ჯერ კიდევ [[ჰომეროსი]] ძველი ქართველი ტომების ალიბების (იგივე ხალიბების), [[ჭანები]]ს ქვეყანას იცნობდა, როგორც ლეგენდარულ „ვერცხლის ქვეყანას“ (თანამედროვე გიუმიშხანე). ხალიბები გვევლინებიან რკინის დამუშავების საუკეთესო ოსტატებად. ამ დროს წინა აზიისთვის [[კავკასია]] იყო [[ლითონი]]ს ნედლეულის მიმწოდებელი. ასურეთში ხალიბების [[რკინა]]ს „ხაბალკინუ“ რქმევია. სპეციალური კვლევით დადგენილია, რომ [[ქრისტეშობა]]მდე, IX-VII საუკუნეებში, ამ ხალხთა მეტალურგიულმა ოსტატობამ მანამდე არნახულ სიმაღლეებს მიაღწია. ამ ვითარებას კარგად ესადაგება ბერძნული მითიც, რომლის მიხედვითაც მჭედლობის ღვთაების - [[ჰეფესტო]]ს - სამოქმედო არე კავკასიაა. საქართველოს მიწა-წყალზე მიმობნეული მრავალრიცხოვანი ნაშთი: დაგროვილი რკინაწიდა, რკინის საბადოები და სხვ. მოწმობენ, რომ რკინის წარმოებას ძველი საქართველოს სახალხო მეურნეობაში ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი ეჭირა. საქართველოს ეთნოგრაფიულმა სინამდვილემ შემოინახა ძველი მელითონეების საწარმოო გამოცდილება და რწმენა-წარმოდგენები, რაც ხალხური მჭედლობის სიძველეზე მიუთითებს. ამ მიმართებით, ქართული მეტალურგიის ტრადიციების მატარებლად და ტიპიურ სახედ წარმოგვიდგა რაჭის [[სარკინეთი]] (ზემო რაჭა), რომელთა მცხოვრებთ „რკინის კაცებს“ ეძახდნენ. დადგენილია საუკეთესო ფოლადის მიღების საიდუმლოც, რკინის მადანში სადუღარი მიწის „ფაშას“//[[პიროლუზიტი]]ს შერევის წესი, რომელიც ძველი ქართველი ტომების ([[ხალიბები]]სა და [[მოსინიკები]]ს) რკინის დამზადების წესის ანალოგიურია.

მელითონეობის ძველი კულტურის კვალი ატყვია არა მხოლოდ მატერიალურ წარმოებას, იგი ხალხის ცნობიერებამაც აღბეჭდა როგორც მაგიური ძალის შემცველი. [[მჭედლობა]]ს ჰყავდა თავისი მფარველი ღვთაება: სოლანი - სვანეთში, სოლომი -— სამეგრელოში, შაშა -— აფხაზეთში. ამასვე ადასტურებს რაჭული თქმულება „სირა მჭედელზე“, რომელიც ახლოს დგას მჭედლობის მფარველ ღვთაებებთან. თვითონ სამჭედლო წმიდა ადგილად იყო მიჩნეული, ხოლო [[მჭედელი]] -— ზეკაცური ბუნების მქონე არსებად. საქართველოში დღემდე დადასტურებული მელითონეობის მდიდარი და მრავალფეროვანი ტერმინოლოგია, ამ ტერმინთა ქართული წარმოშობა, ძველი ქართული მელითონეობის განვითარების მაღალ დონეზე მიუთითებს.

მზა საქონელი შემოჰქონდათ ირან-[[ოსმალეთი]]დან, ხოლო ევროპიდან -— ფრანგული საქონელი. კავშირი იყო დამყარებული მსოფლიო მნიშვნელობის სავაჭრო-ეკონომიკურ ცენტრებთან: [[ტრაპიზონი|ტრაპეზუნტთან]], [[კონსტანტინეპოლი|კონსტანტინოპოლთან]], [[ბაღდადი|ბაღდადთან]], [[ალექსანდრია]]სთან და სხვ.

საქართველოში საუკუნეების განმავლობაში ჩაცმულობის სხვადასხვა ვარიანტი ყალიბდება, ხოლო მისი ძირითადი ტიპები -— ქართული კაბა და ქართული [[ჩოხა]] -— დაიხვეწა და თავისი საბოლოო სახე ბოლო საუკუნეებში მიიღო. ქართული ეროვნული კოსტიუმის ძირითადი მახასიათებელი ელემენტებია: ფორმის დახვეწილობა და სინატიფე, წელზე გაწყობა, ასაკთან, პირისახის, კანისა და თვალის გუგის ფერებთან სამოსლის ფერთა შეხამება, ტარების მანერა. ქართულ კაბას ესადაგება ქართული თავდახურვაც: [[ჩიხტი-კოპი]], [[მანდილი]], [[ლეჩაქი]] და [[ბაღდადი (თავსაბურავი)|ბაღდადი]].