ვიკიპედია

ჩუქჩები: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შემოწმებული ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
No edit summary
No edit summary
ხაზი 1:
{{ვიკი}}
[[სურათი:Choris, Tschuktschen.jpg|thumb|250px|ჩუქჩების ოჯახი. ლუის ჩორისის ნახატი. (1816)]]
'''ჩუქჩები''' ({{lang-ru|''чукчи''}}) — [[ჩუკოტკის ნახევარკუნძული]]ს მკვიდრი მოსახლეობა, ჩრდილო-აღმოსავლეთის პალეოაზიატების ჯგუფის, რომელსაც აგერთვე მიეკუთვნეიბან კორიაკები და იტელმენები, ყველაზე მრავალრიცხოვანი ხალხები. [[2002|2002 წლის]] მონაცემებით, მათი რაოდენობა შეადგენს 15,767. ძირითადად მოსახლეობენ [[ჩრდილო ყინულოვანი ოკეანე|ჩრდილო ყინულოვანი ოკეანის]] და [[ბერინგის ზღვა|ბერინგის ზღვის]] ნაპირებზე: [[ჩუკოტკის ავტონომიური ოკრუგი|ჩუკოტკის ავტონომიური ოკრუგის]] ტერიტორიაზე (12.6 ათასი), [[კამჩატკის მხარე|კამჩატკის მხარის]] ჩრდილოეთ ნაწილში( (1.4 ათასი) და [[სახა (იაკუტია)|იაკუტიაში]] (0.6.ათასი).<ref name=":0">М. Г. Левин, Л. П. Потапов, ''Народы Сибири, 1956''</ref>
 
ძირითადად ლაპარაკობენ [[ჩუკოტკური ენა|ჩუკოტკურ ენაზე]], რომელიც ენათა ჩუკოტურ -— კამჩატკურ ოჯახს მიეკუთვნება დამწერლობა აქვთ 1936 წლიდან, იგი შექმნილია [[კირილური დამწერლობა|კირილიური]] გრაფიკის საფუძველზე.<ref name=":0" /> რელიგია – [[შამანიზმი]]. [[XIX საუკუნე]]მდე ფაქტობრივად შეინარჩუნეს დამოუკიდებლობა მეფის ადმინისტრაციისგან. ჩუქჩები ორ ჯგუფად იყოფიან: ზღვისპირა ჩუქჩებად და მეირმე ჩუქჩებად. ზღვისპირა ჩუქჩები თავიანთ თავს უწოდებენ ანკალინს (მრ. რ. ანკალიტ) – „ზღვის მკვიდრი“, ხოლო ტუნდრის მეირმე ჩუქჩები -— ჩავჩუ (მრ. რ. ჩავჩუვატ).  ამის გარდა, როგორც ზღვისპირა, ისევე მეირმე ჩუქჩები თავს უწოდებენ  ლიგორავეტლიან (მრ. რ. ლიგორავეტლიატ), რუსულში ტრანსფორმირებული როგორც „ლუორავეტლანი“,  რაც „ნამდვილ ადამიანს“ ნიშნავს.<ref name=":0" /> ჩუქჩი–მომთაბარე მეირმეები და ჩუქჩი–ბინადარი ზღვის ცხოველებზე მონადირეები ერთმანეთში აწარმოებდნენ ნატურალურ გაცვლას.
 
ჩუქჩებს ემეზობლებიან: ბერინგის ზღვის სანაპიროზე -—  <nowiki/>[[ესკიმოსები]], სამხრეთით -— კორიაკები, მდ. კოლიმის დასავლეთით -— [[იაკუტები]] და იუკაგირების რამდენიმე ოჯახი. მათ მეზობლად აგრეთვე ცხოვრობენ ჩუვანცები, რომლებიც წარსულში იუკაგირების შტოს მიეკუთვნებიდნენ<ref name=":0" />.
 
== ეთნოგენეზი ==
ხაზი 12:
ჩუქჩების კულტურაში, პირველ რიგში ზღვისპირაში, ჩვენ ვპოულობთ  [[ესკიმოსები|ესკიმოსებისთვის]] დამახასიათებელ ბევრ ელემენტს. ჩუქჩებისა და კორიაკების სიახლოვის გათვალისწინებით, როგორც კულტურაში, ასევე ენაშიც, შეიძლება იმის ვარაუდი, რომ ჩუკოტურ-კორიანული ფორმირების რეგიონი განთვსებული იყო მათი დღევადნელი  გავრცელების ადგილის სამხრეთით. აქედან ჩუქჩების წინაპრები გავრცელდნენ ჩრდილოეთში, მოახდინეს ესკიმოსების ასიმილაცია და თავადაც განიცადეს ესკიმოსთა ენისა და კულტურის გავლენა.
 
ჩუქჩების ფოლკლორში  ნათლად ჩანს მათი აზიელი [[ესკიმოსები|ესკომოსებს]]<nowiki/>ა და კორიაკებთან შეჯახება. იმის მიუხედავად, რომ ჩუქჩების თქმულებების მიახლოებითი დატირებაც კი შეუძლებელია, ვ. ბოგორაზი თქმულებებს ჩუკოტურ-ესკიმოსებს შორის დაპირისპირების შესახებ უფრო ადრეულად მიიჩნევს, ვიდრე კორიაკებთან. პირველი თქმულებები უფრო ნაკლებადაა შემონახული. აქ ჩუქჩები უმეტესწილად გამოდიან როგორც მეირმეები. ამ თქმულებებში ისინი თავს ესხმიან ეკსიმოსებს, ართმევენ ნადავლს - ზღვის ცხოველებს და ტყვეებს, რომლებსაც აიძულებენ ირრების მწყემსვას. როგორც ჩანს, მიმდინარეობდა ორი ჯგუფის შეერთების პროცესი, რასაც თან ახლდა ჩუკოტური ენის გამარჯვება ესკიმოსურზე. ამის შედეგად, ჩამოყალიბდნენ თანამედროვე ზღვისპირა ჩუქჩები, რომლეთა ეკონომიკა, კულტურა და ყოფა-ცხოვრება ატარებს ესკიმოსების გავლენის კვალს<ref name=":0" />.
[[ფაილი:PSM V67 D100 Reindeer chukchhe and eskimo girl.png|მინი|მეირმე ჩუქჩა და ესკიმოსი გოგონა]]
ჩუქჩების [[ეთნოგენეზი|ეთნოგენეზის]] საკითხს და მის კავშირს ესკომისების უძველეს ისტორიასთან ერთ-ერთმა პირვლემა მიმართა ა. ზოლოტარევმა, რომელიც ესკიმოსებს ჩუქჩების და კორიაკების უშუალო წინაპრებად მიიჩნევს. მისი აზრით, ჩრდილო-აღმოსავლეთ [[აზია|აზიაში]] თანმიმდევრობით ერთმანეთს ჩაენაცვლა მატერიალური წარმოებისა და აბორიგიენების კულტურული განვითარების ორი საფეხური. პირველი საფეხური -— ზღვის მონადირეების ბინადარი კულტურა. მისი მატარებელი იყვნენ ძველი ესკომოსები. მეორე საფეხური -— კომპლექსური მეურნეობა, რომელიც ითავსებდა  ზღვის ცხოელების ნადირობასა და მცირე მეირმეობას. ამ საფეხურზე გაჩნდნენ ჩუქჩები და კორიაკები, რომელთა კულტურაც გაჩნდა მეირმეობის საფუძველზე, თვითონ ჩუქჩები კი  ძველი ესკიმოსების მეირმეებად გადაქცეული  შთაომავლები არიან. თუმცა ავტორი არანაირ ახსნას არ იძლევა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მომხდარიყო ესკიმოსური ენის ტრანსფორმაცია, რომლისგანაც წარმოიშვა მისგან ტიპოლოგიურად და მატერიალურად სრულიად განსხვვებული ჩუკოტური ენა. <ref>1.     А. И. Крушанов, ''История и культура чукчей, 1987''</ref>
 
== მეურნეობა ==
ჩუქჩების შესახებ პირველი ცნობების ავტორები XVII-XVIII ს. საქმიანობის მიხედვით მათ ყოფენ  „მეირმე“,  „მსხდომარე“ და „მოსიარულე“ ტომებად. მეირმე ჩუქჩებს, თავისთავად, ჰყავდათ ირმები, ეწეოდნენ მომთაბარე ცხოვრების წესს. „მსხდომარე“ ჩუქჩებს უწოდებდნენ იმათ, ვინც  ბინადარ ცხვორებას ეწეოდა და ირმებს მხოლოდ გადაადგილებისთვის იყენებდა. „მოსიარულე“ ჩუქჩები კი იყვნენ ბინადარი ზღვის ცხვოველებზე მონადირეები, რომელთაც არ გაანჩნდათ ირმები და არც ძაღლებს იყენებდნნე გადაადგილებისთვის. თუმცა ირმების მწყემსობის განვითარებასთან ერთად მათზე ნადირობის მნიშვნელობა ამ საზოგადოებაში ნელ-ნელა ეცემა.
 
ორი საუკუნის განმავლობაში, დაწყებული XVII საუკუნიდან XIX საუკუნის შუა ხანბამდე, არსებობისთვის საჭირო სახსრების წარმოებამ ჩუქჩებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა, რაც, თავის მხრივ, აისახა მათი მატერიალური და სულიერი ცხოვრების სხვა მხარეებზე.
ხაზი 23:
ჩუქჩების შესახებ უკვე პირველივე ცნობები ადასატურებს იმას, რომ მათი მატერიალური წარმოება XVII საუკუნის დასაწყისში სამეურნეო კომპლექსის დაშლის პროცესში იყო. ეს ყველაფერი ხასიათდებოდა სახმელეთო ნადირობის ზღვის ცხოვლებზე ნადირობასთან შეთავსებით, აგრეთვე მეირმეობის და მეთევზეობის განვითარებით.
[[ფაილი:Chukchi family old.jpg|მინი|ჩუქჩების ოჯახი. 1900-1910]]
რუსებისა და მათი შედარებით მაღალი კულტურის გამოჩენამ უკიდურეს ჩრდილო- აღმოავლეთში ხელი შეუწყო  ჩუქჩების სამეურნეო კომპლექსის ძირითადი კომპონენტების დიფერენციაციას. ხდება ძველი მეურნეობის ახალი, უფრო სრულყოფილი ფორსმებით ჩანაცვლება, რაც ეფუძნებდა ჩუქჩების სპეციალიზაციას ორ საქმიანობაზე - მეირმეობასა და ნადრობაზე. ამ ორ სექტორს შორის ხშირი იყო გაცვლა, რითაც ჩუქჩების მოთხოვნილებებში გარკვეული წონასწორობა ნარჩუნდებოდა.  ჩუქჩების მნიშვნელოვანი ნაწილი ბუნებაში უკვე მზა პროდუქტების მითვისებითი მეურენობიდან გადადის მწარმოებლურ მერუნეობაზე.
 
XVIII საუკუნეში ჩუქჩებთან მიმდინარეობდა მოშინაურებული ირმების რიცხოვნობის ზრდა და მწყემსობის განვითარება. ამ პროცესის პარალეულარდ კიდევ უფრო მცირდებოდა ველურ ირმებზე ნადირობა, რაც გამოწვეული იყო მათი რაოდენობის მკვეთრი კლებით. როგორო ცნობილია, XIX საუუნისთვის ველური ირმები ჩუკოტკაზე თითქმის გადაშენდნენ.
ხაზი 38:
== საცხოვრებელი ==
[[ფაილი:PSM V67 D101 Chukchee winter house.png|მინი|ჩუქჩების ზამთრის საცხოვრებელი.]]
ჩუქჩებს ჰქონდა ორი ტიპის საცხოვრებელი -— მუდმივი და გადასატანი ცალკე.  ბინადარ ჩუქჩებს გააჩნდათ ორი ცაცხოვრებელი -— ერთი საზამთრო, მეორე -— საზაფხულო სეზონისთვის (იარანგი). ზამთარში ისინი იყენებდნენ ნახევრადმიწისქვეშა სახლებს, რომლეთა ტიპი და კონსტრუქცია ნასესხები იყო ესკომოსებისაგან. აღწერების მიხედვით, რომლებიც XVIII საუკუნიდან შემორჩა, ჩანს, რომ ეს სახლები ხისგან, ვეშპების ყბებისა და ნეკნებისგან იყო გაკეთებული. 
 
ბინადარი ჩუქჩები XVII - XVIII საუკუნეებში დადიოდნენ შორეულ ექსპედიციებში. ამ ექსპედიციენში ისინი მიდიოდნენ თავანთ ოჯახებთან ერთად. ამ პრეიოდში  საცხოვრებლად იყენბდნენ იარანგებს. XIX საუკუნეში ნახევრადმიწისქვეშა სახლები ქრება, მათ მაგივრად იწყებენ ზამთარშიც ირმის ტყავიან იარანგების გამოყენებას. 
ხაზი 51:
ზღვისპირა ჩუქჩები ირმის ტყავთან ერთად, რომელსაც სხვა მეირმეებიგან ყიდულობდნენ,  სარგებლობდნენ სელაპების  ტყავითაც. თუმცა იგი ზამთრის ტანსაცმელისთვის არ გამოიყენებოდა, რადგან სელაპის ტყავი სიცივისაგან ცუდად იცავდა, იგი ასევე კარგი საქამრე მასალა იყო. სელაპების ტყავი და ქამრები დიდი მოთხოვნით სარგებლობდა მწყემს ჩუქჩებში, რომლებიც მას ირმების ტყვაზე ცვლიდნენ. ამგვარად, ჩუქჩების ორი მთავარი ჯგუფი ერთმანეთზე ძლიერ  დამოკიდებული იყო.<ref>Н. Ф. Прыткова, ''Одежда чукчей, коряков и ительменов, 1976''</ref>
 
აღსანიშნავია ჩუქჩების ერთ-ერთი წეს-ჩვეულება -— ირმების დაკვლის ციკლები, რომელიც შემდოგომაზე იხსნებოდა. პირველს ჰქვია „ახალგაზრდა თხელბეწვიანი ირმების კვლა“, მეორე -— „ტყავის კეთება ტანისამოსისთვის“. როგორც სახელწოდება მიანიშნებს, ორივე შემთხვევაში  პრაქტიკული მიზანია ტანსაცმლისთვის ტყავის წლიური მარაგის მიღება. პირველ კვლას მოაქვს თხელი ტყავი, რისგანაც ამზადებდნენ თხელ ტანისამოსს ახალგაზრდებისთვის, ტყავის ნაწილი კი იყიდებოდა. მეორე კვლიდან მოდიოდა სქელი ტყავი, რომელიც ზამთრის ტანსაცმლის შექმნაში გამოიყენებოდა.<ref>В. Г. Богораз, ''Чукчи, 1939''</ref>
 
== სოციალური ორგანიზაცია ==
XVII – XVIII საუკუნეების დოკუმნეტების ტერმინოლოგია ნათლად ასხავდა ჩუქჩების ფეოდალური საზოგადოების სტრუქტურას, ერთი მხრივ „კნიაზცები“ და „სტარშინები“, მეორეს მხრივ -— საზოგადოების იერარქიას, რომელიც იმ დროს იაკუტიაში არსებობდა. თუმცა მეცნიერები კონკრეტული ტერმინოლოგიით საუბარს ხშირ შემთხვევაში ერიდებოდნენ.
 
ჩუქჩების მთავარ საზოგადოებრივი და ეკონომიკური ერთეული იყო პატრიარქალური ოჯახი. წარმოების ორგანიზაცია ბინადარსა და მეირმე ჩუქჩებში ადასტურებს დიდი პატრიარქალური ოჯახის არსებობას. მასში შედიოდა „სტარშინა“ ანუ მთავარი თავისი ნათესავებით. ასეთ ოჯახი ფლობდა საკუთრ მეურნეობას, საერთო საცხოვრებელს.<ref name=":1" />
ხაზი 64:
ჩუქჩების საზოგადოებრივ ცხოვრებაში შეიმჩნეოდა წინააღდეგობრივი პროცესები. მათთან თანაარსებობდა როგორც კერძო, ისე საერთო საკუთრებაც. ანუ კერძო საკუთრების პარალელურად არსებობას განაგრძობდა მყარად გამჯდარი თემური ცხოვრების ტრადიციები: ჯგუფური ქორწინება თავის მატერიალური და მორალური პასუხიმგებლობით, ლევირატი, სორორატი და სხვ. არსებობდა ასევე ცოლების გადაცვლის წეს-ჩვეულება.<ref name=":1" />
 
ჩუქჩებთან იყო დაწყებითი, პატრიარქალური მონობის ყველაზე პრიმიტიული ფორმა. მონებად გამოდიოდნე მხოლოდ საომარი შეტაკებების დროს დატყვევებული სხვა ტომის ხალხი ან ნაყიდი მონები. ძირითად ესენი იყვნენ ალასკის ესკიმოსები, კორიაკები და იუკაგირები. ჩუკოტრ ფოლკლორში გადმოცემულია მრავალი ეპიზოდი, როცა ჩუკოტური მეომარი არა მარტო საქონელს ართმევს დაპყრობილ ხალხებს, არამედ თავად მოზარდებსაც იმონებს, ვინც იმ საქონელს მწყემსავდა.<ref>В. Г. Богораз, ''Материалы по изучению чукотского языка и фольклора, 1900''.</ref> პატრიარქალურ ოჯახში, რომლის წევრები შეიძლება როგორც თავისუფალი, ისე არათავისუფალი წევრები შედიოდნენ, მონები სამუშაო ძალას წარმოადენენ. ამის გარდა, მონები (ჩუკოტური სახელწოდება -— პურელი) გამოდიოდნენ საქონლის როლში, იცლებოდნენ, ჩვეულებრივ, ირმებსა და არც თუ ისე დიდ გამოსასყიდზე. მონობისს პრიმიტიულობისა და განვითარებულობაზე მიუთითებს ასევე ის ფაქტი, რომ ისინი ხშირად საზოგადოების სრულუფლებიან წევრაბდ იქცეოდნენ. მონები არ გამხდარან წარმოების მთავარ ძალას, და შესაბამისად დიდი გავლენაც არ მოუხდენიათ. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში პატრიარქალური მონობა ჩუქჩებში საერთოდ ქრება.<ref name=":1" />
 
== რელიგია ==
ჩუქჩების ორივე ჯგუფის რელიგიური შეხედულებები და იდეები იმდენად ემთხვევა ერთმანეთს, რომ შესაძლებელია მათი ერთად განხილვა.
 
ჩუქჩების პირველი ჯგუფის რელიგიური იდეების შესწავლისას ჩამოყალიბდა მარტვი თეორია მათი თავდაპირველი რელიგიური ცნებების შესახებ, რომლებიც ადამიანის თავდაპირველი პრიმიტიული რელიგიური იდეების მსგავსია. მათი თავდაპირველი შეხედულებების შესახებ საუბრისას ვერ გამოვიყენებთ ტერმინს -— „ანიმიზმი“, რადგან ის ვარაუდობს ადამიანის სულის კონცეფციასაც, რაც უფრო გვიანდელ პერიოდს ეკუთვნის.
 
ჩუქჩების თავდაპირველი რელიგიური ცნებების განვითარება ხუთ ეტაპად იყოფა:
 
პირველი ეტაპზე განიხილება ადამიანებსა და საგნებს შორის ის თვისობრივი მსგავსება, რომელის რწმენის მიხედვითაც მათ თანაბრად ეკუთვნით სიცოცხლე. საგნების ფორმა და მათი ადაპტაცია ცხოვრებისეული ქმედებების მიმართ ამ ეტაპზე არ განიხილება. ქვა, ხე, ბორცვი, ღრუბელი ან ისეთი ბუნებრივი ფენომენები, როგორიც ქარი, წვიმა და ჭექა-ქუხილია ითვლება ცოცხალ არსებად მიუხედავად მისი ფორმისა. თუ საგანი მოძრაობს, ესეიგი ის ცოცხალია -— ასეთი შეხედულების თანახმად თავდაპირველი ადამიანები ცოცხლად აღიქვამდნენ ხეს, რომელიც ირხეოდა, ქარს, ტბას, მდინარეს და ა. შ. ადამაინი შეიძლება შეებძოლოს ამ საგნებს და გაანადგუროს ისინი, ასევე შეიძლება მსხვერპლი შეწიროს და სანაცვლოდ დაცვა სთხოვოს. ის ხშირად ამ საგნების მცირე ზომის გამოსახულებებს თილისმად იყენებს და თან ატარებს, იმისთვის რომ ბოროტი ძალებისგან დაცულად იგრძნოს თავი.
 
განვითარება იწყება მაშინ, როცა პირველად ჩანს საგნების ფორმებისა და ადამიანების სხეულის ნაწილების ფორმების მიმსგავსების მცდელობა. თილისმებზე მცირედი, ბუნდოვანი მსგავსებაც კი საკმარისია იმისთვის, რომ ისინი ანთროპომორფულ (ადამიანის მსგავს) არსებებად მივიჩნიოთ. პატარა ხის კავი, ან ტყავის ორი ვიწრო ზოლი, რომლებიც ფეხებს წარმოადგენს, უკვე ითვლება ადამიანის მსგავს ფიგურად. ეს განვითარების მეორე ეტაპია, რომელიც წარმოადგენს მარტივი პრიმიტიული ცნების უფრო რეალური ფორმის ობიექტად გადაქცევის პირველ მცდელობას.
 
მალე ჩნდება იდეა იმისა, რომ მატერიალური ობიექტები ორი ფორმით არსებობს -— მათი ჩვეულებრივი ფორმა და სახეცვლილი ფორმა, რომელიც მეტნაკლებად ჰგავს ადამიანს. ორივე ფორმა მატერიალურია. ამასთან, ადამიანებსაც უნდა ჰქონდეთ სახეცვლილების შესაძლებლობა, ისე რომ გადაიქცნენ ცხოველებად ან უსიცოცხლო საგნებად. მათ უსიცოცხლო ფორმებში კი ისინი გაცოცხლდებიან იმისთვის, რომ ადამიანური ქმედებების განხორციელება შეძლონ. ადგილობრივებში არსებობს შეხედულება ცხოველების ორმაგი ბუნების შესახებ. ეს ბუნების პრიმიტიული ცნების განვითარების მესამე ეტაპია.
 
ბუნებრივი დედუქციის საფუძველზე, საგნების ორი სახით არსებობის აზრს მოჰყვება ვარაუდი იმის შესახებ, რომ ფორმათაგან ერთ-ერთი ვლინდება გარეგნულად, ხოლო მეორე
ხაზი 85:
მეხუთე ეტაპზე „გენიი“ თანდათანობით თავისუფლდებოდა თავისი საგნებისაგან და თავისუფალ ფორმას იძენდა, რაშიც იგულისხმება, რომ ის ნამდვილი სული ხდებოდა. ამ სულის ადამიანური სახე კი უფრო გამოყოფილი ხდებოდა და ის ახალ თვისებებს იძენდა. ასე წარმოიქმნება პირველი მითოლოგია, რომელიც მოიცავს ისტორიების მთელ სერიას სულებზე, რომლებმაც შეიძინეს უხილავობისა და ფრენის განსაკუთრებული ძალები, მაგრამ მთლიანობაში მაინც ადამიანებს გავდნენ კვების მოთხოვნილებებითა და სიკვდილის გამოცდის უნარით. სწორედ ამ, ბოლო ეტაპს ეკუთვნის იმ რწმენის საწყისი, რომ გარდაცვლილები, მათი სხეულის განადგურების შემდეგ განაგრძობენ ცხოვრებას. ამ აზრის გავრცელების შემდეგ კი ნელ-ნელა წარმოიშვა იდეა „სხვა სამყაროს“ შესახებ სადაც გარდაცვლილები განაგრძნობდნენ ცხოვრებას.<ref>Bogoraz-Tan, Waldemar), Vladimir Germanovich (Bogoras. 1909. “Chukchee: Material Culture [Part 1], Religion [Part 2], Social Organization [Part 3].” ''Memoirs''. Leiden: E. J. Brill, Ltd. ; G. E. Stechert and Co. <nowiki>http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=ry02-001</nowiki></ref><ref name=":2">American Museum of Natural History – Part II – The Chukchee – Religion by W. Bogoras - 1904</ref>
 
ჩუქჩები ყველანაირ ავადმყოფობას, თუ უბედობას ბოროტ სულებს -— კელეტებს -— მიაწერდნენ, რომლებიც მუდამ ადამიანის სულებს დასდევდნენ, იმისთვის, რომ მათი სხეული ეჭამათ. კელეტები შეიძლება დავყოთ სამ კლასად: პირველი კლასი მოიცავს ბოროტ სულებს, რომლებიც უხილავები არიან, მათ მოაქვთ დაავადებები და სიკვდილი; მეორე კატეგორიაში ერთიანდებიან სისხლის მსმელი კანიბალები, რომლებიც ცხოვრობდნენ ან დღესაც ცხოვრობენ შორეულ ნაპირებზე. ისინი მუდამ იბრძოდნენ ჩუქჩების მებრძოლების წინააღმდეგ. მესამი კლასში კი გაერთიანებულია „სულები“, რომლებიც შამანების გამოძახებით ცხადდებიან და მათ მაგიურ და სამედიცინო საქმეებში ეხმარებიან.<ref name=":3">Zhornitskaya, Maria, and V. Wanner. 1996. “Culture Summary: Chukchee.” New Haven, Conn.: HRAF. <nowiki>http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=ry02-000</nowiki>.</ref>
 
კელეტები მოდიან მიწისქვეშეთიდან ან პირიქით ზემოდან, სადაც მათ ცალკე სამყარო აქვთ. ისინი არასდრო მოდიან ზღვიდან, რადგან ჩუქჩების ძველი ანდაზის თანახმად: „ზღვიდან არ შეიძლება მოვიდეს რაიმე ბოროტი“.
 
სულს ჩუქჩების ენაზე „უვირიტ“ (“uvi’rit”) ან იშვიათად „უვეკირგინ“ (“uve’kkirgin”) ჰქვია, რომელთა წარმოშობაც საერთოა -— „უვიკ“ (“uvi’k”) –— „სხეული“. მათი რწმენით სული ცხოველებსაც და მცენარეებსაც აქვთ.
 
ჩუქჩების წარმოდგენით ადამიანს რამდენიმე სული აქვს, თუმცა მხოლოდ ერთი სხეული ეკუთვნის. არსებობს სპეციალურად ხელებისთვის და ფეხებისთვის განკუთვნილი „კიდური-სულები“, რომლებიც შესაძლოა დაიკარგოს, რის გამოც იწყება კიდურების ტკივილი და თანდათანობით ისინი ჭკნება.
ხაზი 97:
შამანის მთავარ მოვალეობას მკურნალობა წარმოადგენდა. ის დაირაზე დაკვრითა და სიმღერით ეკონტაქტებოდა მფარველ სულებს და გარდაცვლილ წინაპართა სულებს და ამით გავლენას ახდნენდა ხალხის ფსიქიკაზე. შამანი მონაწილეობდა თითქმის ყველა ფესტივალსა თუ ცერემონიაში. შამანებს კარგად შეეძლოთ ცხოველებისა და ფრინველების ხმების იმიტაცია, რაც მათ სულებთან კავშირში ეხმარებოდათ. ჩუქჩებში შამანებს არ ჰქონდათ სპეციალური კოსტიუმები. ითვლებოდა, რომ შამანებს, რომლებსაც სქესი ჰქონდათ შეცვლილი, განსაკუთრებით დიდი ძალა ჰქონდათ.<ref name=":3" />
 
ჩუქჩებში შამანიზმი ძირითადად საოჯახო ცერემონიებს უკავშირდება. ამ ცერემონიებზე ოჯახის რომელიმე წევრი ცდილობს „სულთან“ დაკავშირებას მას შემდეგ, რაც შამანი შეასრულებს თავის საქმეს. ამ დროს ის ხმაურითა და დოლზე დაკვრით „სული“ საკუთარ სხეულში შემოყავს. ამის დასამტკიცებლად კი ის შამანების მსგავსად იქცევა -— დახტის, გამოსცემს უცნაურ ხმებს და გაუგებარ სიტყვებს, რომლებითაც „სულებს“ ეკონტაქტება.
 
თანამედროვე პერიოდში თითქმის ყველა ტომში, ჩუქჩების გარდა ნელ-ნელა იკარგება ოჯახური შამანიზმის მნიშვნელობა. მაგრამ აქაც არსებობს ამის ტენდენცია და შესაძლებლობა იმისა, რომ ის ინდივიდუალური შამანიზმით ჩანაცვლდეს.<ref name=":2" />
 
ჯერ კიდევ უძველეს დროში ჩრდილოეთის ველურ ირმებზე ნადირობა აისახებოდა ცეკვაში, რომლებითაც ჩუქჩების უძველესი წარმომადგენლები გავლენას ახდენდნენ მცენარეულ და ცხოველურ სამყაროზე და ამით შუამდგომლობდნენ იმ კეთილმოსურნე სულებთან, რომლებიც „სახლობდნენ“ ამ ცხოველურ თუ მცენარეულ ფორმებში. ჩუქჩების ორივე ჯგუფში -— ზღვისპირა და ტუნდრის მეირმე ჩუქჩებში -— სახასიათო იყო ანიმისტური წარმოდგენები. ბუნებრივია, რომ ამ კულტის ბუნება წარმოდგენილი იყო სხვადასხვა სპეციალურ საცეკვაო რიტუალებით.
 
ეს ცეკვები ძირითადად შეიცავდა მოძრაობებს, რომლებიც საშინაოს საქმეების განსახიერებას წარმოადგენდა. ამის მიზეზი არის ის, რომ მომთაბარე ხალხი თავიანთ რიტუალურ ცეკვებს ისეთ განსაკუთრებულ დღესასწაულებზე ასრულებდნენ, რომლებზეც მნიშვნელოვანი პერიოდის დასაწყისი აღინიშნებოდა. ასეთი იყო მაგალითად, გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ჩრდილოეთის ირმების მასიური მსხვერპლშეწირვა, ზამთრის ბუნიობა, ნახირის საზაფხულო ბალახობაზე გაყვანა ან ზაფხულის ბოლოს მათი დაბრუნება და ა. შ. ამ დღესასწაულებისა და რიტუალური ცეკვების შესრულებით ჩუქჩები ცდილობდნენ იმ სულებზე გავლენის მოხდენას, რომლებიც პასუხისმგებელნი იყვნენ მათი ოჯახების კარგად ყოფნასა და მათი ირმების ჯოგის კეთილდღეობაზე. იმპროვიზებული რიტუალური ცეკვებია: „ბოროტი სულების გამოგდება“, „ ვივრელ’ე“„ვივრელ’ე“ ანუ „აკანკალებული მუხლები“, „გრიმასებთან ცეკვა“ და ასე შემდეგ.<ref name=":3" />
 
== ცვლილებები რიტუალურსა და კონფესიურ სფეროებში [[საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი|სსრკ-სა]] და პოსტ-სსრკ პერიოდებში ==
ჩუქჩების ტრადიციული შეხედულებების არსი წარმოდგენილია რიგი ავტორების კვლევებში, რომლებიც აღნიშნავენ რომ პირველყოფილი ადამიანის მსოფლმხედველობა სამყაროს მოდელის შესახებ ხელს უწყობდა მას განევითარებინა თავისი ადგილი ამ სამყაროში, სივრცესა და დროში. სიმბოლური აღწერა სამყაროს მოდელისა, წარმოდგენა მსოფლმხედველობის სხვადასხვა ელემენტების წარმოშობაზე, სპეციალისტების შეხედულებით, გადმოცემულია [[მითოლოგია]]ში. ვ. გ. ბოგორაზი გვამცნობს, რომ ბევრ ჩუკოტკურ ზღაპარში ნახსენებია ერთიანი ძლიერი არსება -— შემქმნელი, რომელიც იცავს ადამიანებს, ეხმარება მათ. ჩუქჩებთან ამ არსების ნების შემსრულებლებად წარმოგვიდგება ყვავი- კულტურული გმირი. ბუნება ჩუქჩებთან წარმოადგენს ცოცხალს, ხოლო ყველა მისი კომპონენტს (მდინარე, ზღვა, ტბა, მთები და ა. შ.) ჰყავთ თავისი ბატონები, მოცემული წარმოდგენები არის ჩადებული ჩუქჩების რიტუალებში: სულების, ოჯახისა და სახლის მფარველის "დაპურება", ყვავის თაყვანისცემა, შეწირული ცხოველის "წყლით გამასპინძლება ". ბევრი რიტუალი დაკავშირებული მეირმეობასთან, ოჯახის ცხოვრებასთან აღწერილია მკვლევარების და მისიონერების მიერ.<ref>Новая жизнь народов Севера / Отв. ред. Гурвич И.С., Васильев В.И., Симченко Ю.Б. -М.: Наука, 1967. 119 с.</ref>
 
ჩვეულებრივ რიტუალებში გამოიყენებული იყო მსხვერპლშეწირვის საგნები, მაგალითად სპეციალურად  ხისგან გაკეთებული ჩამჩა ან საცხოვრებლის სულის გამოსახულება. მოსახლეობის ჯგუფი რომელიც მისდევდა მეორმეობას, ბავშვის დაბადების, ქორწილის ან პატრონის სიკვდილის დროს კლავდნენ ირემს. გარდაცვლილის დაწვის შემდეგ, ისინი ასრულებდნენ  მომდევნო რიტუალებს: წყლით იბანდნენ ხელებს, მათ უნდა გადაებიჯათ კოცონზე. ამგვარი დასაფლავების რიტუალები თვითმხილველების მოწმობით ტარდებოდა ჩუკოტკის სამხრეთით 1990 წლების ბოლომდე.
ხაზი 116:
ოჯახური რიტუალები, რომლებიც ჩუქჩებთან სრულდებოდა, დაბადების, ქორწილის დროს დაკავშირებული იყვნენ ოჯახურ [[კერა]]სთან.
 
ადამიანების წარმოდგენებმა ბუნების ძლიერ ძალაზე, მის სულებთან და ადამიანების სესაძლებლობაზე იმოქმედოს რეალობაზე, ხელი შეუწყო შამანობის განვითარებას. ზღვის სანაპიროზე [[შამანიზმი|შამანურ]] უნარებს ხშირად წარმატებული ნადირობისთვის ცხოველების ლოკაციისთვის იყენებდნენ.  ძლიერი შამანები სარგებლობდნენ ავტორიტეტით. უკანასკნელი შამანი, რომელიც დიდ არაბუნებრივ ძალას ფლობდა 2000 წელს გარდაიცვალა, ის იყო ცნობილი იმით რომ მას ცხოველების პოვნის გარდა მოვლენების წინასწარმეტყველება და ცალკეული დაავადებებისგან განკურნებაც შეეძლო.<ref>Krenova, J. (1936). Chuckchee Children. ''Indians At Work''. Washington, D.C.: Office of Indian Affairs. Retrieved from http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=ry02-015
</ref>
 
საბჭოთა პერიოდში, ათეიზმის ზემოქმედებით, მიდიოდა მიზანმიმართული ტრადიციული შეხედულებებისა და რიტუალების მსხვრევა. დევნა განიცადეს არამარტო მდიდარმა ჯგუფებმა არამედ შამანებმაც, რომლებიც ან გაანადგურეს ან გადაასახლეს. სარიტუალო სახლები  საბჭოთა ხელისუფლების დროს გაქრა, რიტუალების ჩატარებასთან ერთად აიკრძალა ჩუქჩების ენაც.<ref>Козлов В. И. К вопросу об изучении этнических процессов у народов СССР // СЭ. 1961. № 4. - С. 58-73.</ref>
 
ტრადიციების გაქრობას ხელი შეუწყო [[კომუნისტური განათლება|კომუნისტური პარტიის განათლების პოლიტიკამ]], რადგან ოჯახებს მოწყვეტილი ახალგაზრდები ინტერნატებში იზრდებოდნენ, ამის გამო კი ოჯახები ეთნიკური ინფორმაციის ახალი თაობისთვის გადაცემას, რომელიც მათ ენასა და ტრადიციულ მსოფლმხედველობაში იყო, ვეღარ ახერხებდნენ. ამგვარი საგანმანათლებლო პოლიტიკის საშუალებით ახალი თაობის ტრადიციებში  გათვითცნობიერებადობა  შემცირდა.
 
საზოგადოების დემოკრატიზაციამ 1980-იანი წლების მეორე ნახევარსა და 1990-იანი წლების დასაწყისში, ხელი შეუწყო ტრადიციების აღდგენას ჩუკოტკის მოსახლეობაში, ამაზე მეტყველებენ საგაზეთო მომოხილვები და სატელევიზიო გადაცემები. აღდგა ბევრი სარიტუალო ტრადიცია. ყველაზე მასიური ზეიმი ჩუკოტკის ზღვისპირა სოფლებისათვის გახდა "ვეშაპის ზეიმი", რომელიც აღდგა 1988 წელს, აღდგა "ირმებზე რბოლებიც", "ძაღლებზე რბოლები ", შეჯიბრებები ნაციონალური ანსამბლების მონაწილეობით.<ref name=":2:1">Научно-теоретический журнал «Научные проблемы гуманитарных исследований» Выпуск 2 - 2011 г. 29 УДК 94. 39 ИЗМЕНЕНИЯ В ОБРЯДОВОЙ И КОНФЕССИОНАЛЬНОЙ СФЕРАХ У ЧУКЧЕЙ В СОВЕТСКИЙ И ПОСТСОВЕТСКИЙ ПЕРИОДЫ Г. С. Дьячкова</ref>
 
ჩუკოტკის ხალხის კონფესიურ ცხოვრებაზე სასაუბროდ უნდა დავეყრდნოთ მოსახლეობის აღწერიდა შემოსულ მონაცემებს: 1897 წელს ქრისტიანურ რწმენას სრულად მიყვებოდნენ ენისეის ოსტიაკები, იუკაგირები, ალეუტები, კამჩატელები; სხვა ხალხთა ჯგუფებიდან კი მხოლოდ ნაწილი: 68 % - გოლიაკები, 43,5 % -— კორიაკები, 6 % -— ჩუქჩები, 2 % -— აინოვები, დარჩენილნი კი კერპთაყვანისმცემლებად რჩებოდნენ.
 
ბევრი მკვლევარი და მისიონერი ხაზს უსვამდა ჩუქჩების ქრისტიანულ რელიგიაში მოქცევის საკითხს. რუსეთის იმპერიის პერიოდში ჩუქჩებმა  არ მიიღეს ქრისტიანობაცხოვრების მომთაბარე წესის გამო, საბჭოთა პერიოდში კი რელიგია სრულად იყო აკრძალული.<ref>Znamenski A. Shamanism and Christianity: Native Encounters with Russian Orthodox Missions in Siberia and Alaska, 1820-1917. Greenwood Press. Westport, Connecticut-London, 1999. - 306 pp.</ref>
ხაზი 145:
ყველაზე მძიმე დანაშაულად ითვლებოდა მკვლელობა და სასჯელი იყო შურისძიება. მკვლელობები იყოფოდა 2 ჯგუფად, ოჯახს შიგნით და მის გარეთ ჩადენილებად. მხოლოდ მეორე კატეგორიის ჩამდენები არიან ვალდებულნი "სისხლის აღებაში", პირველი კატეგორიისანი კი სრულებით გათავისუფლებულნი იყვნენ სასჯელისგან.
 
<blockquote>" One day, Leivite'hin, while on some journey, happened to kill one of his</blockquote><blockquote>reindeer by a misdirected blow. After that his kinsmen resolved to take his</blockquote><blockquote>life. They said, "Otherwise he will be killed by somebody else, and we shall</blockquote><blockquote>have a feud on our hands.". So his own brother came to his camp, and at</blockquote><blockquote>a favorable moment stabbed him in the back with a knife. This act was</blockquote><blockquote>approved by the common consent of all neighbors, because he was a "bad</blockquote><blockquote>one, a source of torment to the others" (e"'tqi tawemInn-I'Irgin), as they</blockquote><blockquote>expressed it.'" <ref name=":4" />.</blockquote>
 
=== მკვლელობა და შურისძიება ოჯახს გარეთ ===
ხაზი 160:
 
==== ქურდობა ====
<blockquote>მისაგები მსგავსი დანაშაულისა იყო ან ფიზიკური შეჯიბრი ან ფულადი ანაზღაურება. გადასახადის ოდენობა უნდა ყოფილიყო მოპარული ნივთისა და გარკვეული ნამატის ოდენობის შესაბამისი. თუ დამნაშავე დაჟინებით უარყოფდა დანაშაულს მისგან ძნელი ხდებოდა ანაზღაურების ან თვით მოპარული დივთის მიღება, და საქმეები მონაწილე მხარეების განძლეობაზე ხდებოდა დამოკიდებული. ცნობილია ასეთი შემთხვევა :</blockquote><blockquote>" One reindeer-breeder, a man of peaceful temper, lost a group of reindeer,</blockquote><blockquote>nine in number, which strayed away from the herd, as reindeer often do, and</blockquote><blockquote>could not be found. It appeared afterwards that they had gone to the herd</blockquote><blockquote>of one of the neighboring camps, and had been appropriated by the master.</blockquote><blockquote>His own camp assistant gave information of the fact; but the offender was</blockquote><blockquote>obstinate, and denied it till the end. Then the wronged man became angry,</blockquote><blockquote>and sent his people to seek retribution. His son and one of his neighbors</blockquote><blockquote>visited the herd of the offender in the latter's absence, and took from it two</blockquote><blockquote>strong driving-reindeer, one young buck well broken, and three reindeer of</blockquote><blockquote>the average sort. They said to the herdsmen, "Go and tell the master that</blockquote><blockquote>we did this.". Still this was not enough. The next day they visited the camp</blockquote><blockquote>of the unfortunate thief. The nephew was of a quarrelsome disposition, and</blockquote><blockquote>said before departing, "Maybe he will show his anger. Then we will give</blockquote><blockquote>him a thrashing'.". They came to the camp, and spent some time there talking</blockquote><blockquote>with the house-mates of the offender. He, however, sat quite silent and</blockquote><blockquote>looked at the ground. 'He had not the courage to pick a quarrel. The quarrelsome nephew belonged- to a strong family, and</blockquote><blockquote>the number of his brothers was six. After the visit, they went home and</blockquote><blockquote>divided the spoil. The young buck was given to the nephew. The son took</blockquote><blockquote>the team, and the father the remainder. The neighbors said, "It is enough</blockquote><blockquote>for him, because he lost something dear to his heart, the driving-reindeer."<ref name=":4" />.</blockquote>
 
=== ქონებასთან დაკავშირებული კანონები ===
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/ჩუქჩები“-დან