|
[[Tatra T3R.PV]]{{მრავალმნიშვნელოვნება}}
{{ინფოდაფა დასახლება
|სტატუსი =ქალაქი
|კატეგორია ვიკისაწყობში = Kutaisi
}}
qutaisi ert erti uzhvelesi qalaqia, igi dasavlet saqartvelos shua nawilshi mdebareobs. igi mdinare rionis orive napirasaa gashenebuli.
[[ფაილი:Kutaisi W W vert 3 0 View from South.jpg|thumb|300px|ხედი სატელიტიდან]]
[[ფაილი:Kutaisi2.jpg|thumb|300px|ქუთაისის რუკა]]
100 wlis win qutaisshi 32 atasi xalxi cxovrobda xolo 50 wlis win imata xalxis raodenobam da 100 atas miaRwia[[ფაილი:Kutaisi W W vert 3 0 View from South.jpg|thumb|300px|ხედი სატელიტიდან]]{{ციტატა|ხოლო დაჯდა რა ესე ლეონ მეფედ და დაიპყრა ყოველი ეგრისი, არღარა უწოდა ეგრისი, არამედ აფხაზეთი... აღაშენა ქუთაისი ქალაქი და ციხე და ჰყო საყდარი აფხაზთა მეფისა|ვახუშტი ბატონიშვილი}} ▼
'''ქუთაისი''' — [[ქალაქი]] და [[საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა|მუნიციპალიტეტი]] [[საქართველო|საქართველოში]], [[იმერეთის მხარე|იმერეთის მხარის]] ადმინისტრაციული ცენტრი. საქართველოს საპარლამენტო დედაქალაქი. მდებარეობს მდინარე [[რიონი|რიონზე]]. ოფიციალურად ქალაქად გამოცხადდა [[1811]] წელს, თუმცა უფრო ადრინდელ პერიოდში ([[730]] წ., [[980]]-[[1072]] წწ.) იგი მოიხსენიება საქართველოს მნიშვნელოვან ქალაქთა რიცხვში. მოსახლეობა 192 500 ([[2010]] წ.). ქუთაისი მნიშვნელობით საქართველოს მეორე სამრეწველო და კულტურული ქალაქია. აქ მდებარეობდა მძიმე, მსუბუქი და კვების მრეწველობის მრავალი საწარმო, კულტურის ობიექტები, თეატრები, გალერეები. ქუთაისი განათლების ერთ–ერთი ცენტრია საქართველოში.
ქუთაისის დოკუმენტური ისტორია იწყება [[ძვ. წ. III საუკუნე|ძვ. წ. III საუკუნიდან]], თუმცა ანტიკური ავტორები მას თვლიან ძველი [[კოლხეთის სამეფო|კოლხეთის სამეფოს]] ([[ძვ. წ. VIII საუკუნე|ძვ. წ. VIII]] ს.) დედაქალაქად. ქუთაისის ძველი სახელებია: აია, ქუთაია, ქუთათისიუმი. საუკუნეების განმავლობაში, [[VIII საუკუნე|VIII]]-დან [[XIX საუკუნე|XIX]] საუკუნემდე, დასავლეთქართული სახელმწიფოს (მოგვიანებით [[იმერეთის სამეფო]]ს) ცენტრი. ბიზანტიელი ისტორიკოსი [[პროკოპი კესარიელი|პროკოპი კესარიელის]] (VI ს.) ცნობით:
{{ციტატა|მოხირისის მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე, სახელად რეონი; მის სანაპიროებთან ძველადვე კოლხებს აუგიათ ციხე... მაშინ ამ ციხეს კოტაიონს უწოდებდნენ ელინურ ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან... სხვები კი ამბობენ, ძველ დროში ამ ადგილას ქალაქი იყო და კვიტაიონი ეწოდებოდაო; აქაური იყო აიეტი, რის გამოც პოეტები მას კვიტაიელს ეძახდნენ, კოლხიდის ქვეყანას კიკვიტატიდსო}}
[[შუა საუკუნეები|შუა საუკუნეებში]] ქუთაისის სახელი უკავშირდებოდა [[დავით აღმაშენებელი|დავით აღმაშენებლის]] მოღვაწეობას, ახალ ეპოქაში — [[წერეთელი, აკაკი|აკაკი წერეთლის]], [[ზაქარია ფალიაშვილი]]ს, [[კოტე მარჯანიშვილი]]ს საქმიანობას. ქუთაისის და მისი შემოგარენის მთავარი ღირსშესანიშნაობანია: [[ბაგრატის ტაძარი|ბაგრატის ტაძრის]] ნანგრევები ([[XI საუკუნე|XI]] ს.), [[გელათის მონასტერი]] ([[XII საუკუნე|XII]] ს.), [[გეგუთის სასახლე]] (XII ს.), [[სათაფლიის სახელმწიფო ნაკრძალი|სათაფლიის მღვიმური ნაკრძალი]], ბალნეოლოგიური კურორტი [[წყალტუბო]]. ქუთაისში არის [[ქუთაის-გაენათის ეპარქია|ქუთაის-გაენათის ეპარქიის]] კათედრა და რეზიდენცია.
== ეტიმოლოგია ==
ქუთაისის დაარსების ისტორია და სახელწოდება დღემდე კამათის საგანია. ესეც, ისევე როგორც ქალაქის ისტორიასთან დაკავშირებული ბევრი სხვა საკითხი, სამეცნიერო ჰიპოთეზების საგანია. წყაროთა მონაცემები მწირია. ასევე ზოგადია ცოდნა ძველი ქუთაისის გარეგნული იერ-სახის შესახებაც. ისტორიკოსი [[დიმიტრი მეღვინეთუხუცესიშვილი]]ს (XIX ს.) ცნობით:
{{ციტატა|ამბობენ მითომ ქუთაისის სახელი შემდგარიყოს სამთა სიტყვათაგან: ქვა მთა ისი (ესე იგი ქვიან მთაზედ ქალაქი) და შემდგომ ჟამთა ცვლილებისა, უწოდებენ აწ ქუთაისი}}
აია-კოლხეთის დედაქალაქი კჳტაიისი [კოტაისი, კუტაია, კჳტაჲა] პირველად ელინისტური ხანის ბერძნულ თხზულებებში იხსენიება. მათ შორის უმთავრესია [[აპოლონიოს როდოსელი]]ს „არგონოვტიკა“ (ძვ. წ. III ს.), ოქროს საწმისის მოსაპოვებლად ბერძენთა ლაშქრობის შესახებ დაწერილი პოემა.
{{ციტატა|აქ კჳტაიისის ხმელეთსა და კირკეონის ველზე ამარანტების შორეული მთებიდან მორევიანი ფაზისი მიაგორებს ფართო ნაკადს ზღვისაკენ. როდესაც ამ მდინარის შესართავთან მიაცურებთ ხომალდს, დაინახავთ კჳტაიელი აიეტის კოშკებს და არესის ჩრდილოვან ჭალაკს, სადაც მუხის წვერზე ჩამოკიდებულ საწმისს... უთვალთვალებს საზარელი დრაკონი|არგონავტიკა, აპოლონიოს როდოსელი<ref>„ქუთაისი: საქართველოს ძველი ქალაქები“, 2006, თბილისი, გვ. 8</ref>}}
„კჳტაიისის ხმელეთი“, ანუ ქუთაისი მისი მიმდებარე მიწებით ბიზანტიელ ავტორებთან „მოხირისად“ იწოდება; ქართულ მატიანეებში XI საუკუნიდან ამ სახელწოდებას „ქუთათისის ქუეყანა“ ცვლის, XVIII საუკუნეში კი — „ვაკე“. XVIII საუკუნეში „ვაკის“ მცხოვრებნი იმერეთის მეფის ერთგულებაზე იფიცებდნენ და განსაკუთრებული უფლებებით სარგებლობდნენ, მათ „ფიცისკაცები“ ეწოდებოდათ.
== ისტორია ==
=== დაარსება ===
ქუთაისი საქართველოს ერთ-ერთი უძველესი ქალაქია. არქეოლოგიური მონაცემებით, დღევანდელი ქუთაისის ტერიტორია და შემოგარენი უკვე ასი ათასი წლის წინ იყო დასახლებული. ძვ. წ. XV-XIII საუკუნეებიდან აქ კოლხური კულტურის არსებობა დასტურდება. მდინარე რიონის მარჯვენა ნაპირზე აღმართულ ბორცვებზე ძვ. წ. VIII-VII საუკუნის ვრცელი დასახლების კვალია შემორჩენილი.
ძველი ბერძნული მითოლოგია და ისტორია ქუთაისს ე.წ. „მინოსის ხანას“ (ძვ. წ. XVII-XV სს) მიაკუთვნებს. მინოსი, ხელმწიფე [[კრეტა]]ზე, და [[აიეტი]] ძველ ბერძნებს თანადროულ, მოკავშირე და დამოყვრებულ (სიძე-ცოლის ძმა) მეფეებად მიაჩნდათ. ანტიკური დროიდან და შემდგომ ფეოდალურ ხანაშიც ქუთაისი ინტენსიურად ინარჩუნებდა დასავლეთ საქართველოს (კოლხეთი, ეგრისი, ლაზეთი, აფხაზეთი) პირველი ქალაქის მდგომარეობას.
ქუთაისი ევროპის უძველეს ქალაქებს შორის მეხუთეა.
=== ეგრისის პერიოდი ===
[[ფაილი:Kutaisi Rioni da citeli xidi (4).JPG|thumb|right|200px|უქიმერიონი]]
III-V საუკუნეებში, ეგრის-ლაზიკის სამეფოს დედაქალაქის ხანაში, ჩამოყალიბდა ქალაქის აღნაგობა, რომელიც შემდეგ საუკუნეების მანძილზე უცვლელი დარჩა. დღევანდელი არქიელის გორაზე ჯერ ციტადელი გაშენდა, შემდეგ კი მას იქვე შიდაქალაქი დაემატა, რომლის გალავანშიც დიდი სასახლე იყო აღმართული. მოგვიანებით რიონის მარცხენა ნაპირისკენ გალავანშემოვლებული ქვედაქალაქი გაიშალა.
VI საუკუნეში ქუთაისი [[ეგრისი]]ს სატახტო ქალაქი იყო. VIII საუკუნის ბოლოს იგი უკვე [[ეგრისი]]სა და [[აფხაზეთი]]ს გაერთიანებული სამეფოს დედაქალაქია. ბიზანტიის ვასალობიდან გამოსვლის შემდეგ, ლეონ აფხაზთა მთავარი „აფხაზთა მეფედ“ ეკურთხა და ანაკოფიიდან ქუთაისს გადმოვიდა.
▲{{ციტატა|ხოლო დაჯდა რა ესე ლეონ მეფედ და დაიპყრა ყოველი ეგრისი, არღარა უწოდა ეგრისი, არამედ აფხაზეთი... აღაშენა ქუთაისი ქალაქი და ციხე და ჰყო საყდარი აფხაზთა მეფისა|ვახუშტი ბატონიშვილი}}
=== შუა საუკუნეები ===
| 