ჩოქან ვალიხანოვი: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''ჩოქან ჩინგისის ძე ვალიხანოვი''' ({{lang-kk|Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан;}} ნამდვილი სახელი და გვარია: '''მუჰამედ ქანაფია'''; {{lang-kk|Мұхаммед Қанафия;}} დ. [[ნოემბერი]] [[1835]] — გ. [[10 აპრილი]], [[1865]]) — პირველი ყაზახი მეცნიერ-განმანათლებელი, ისტორიკოსი, ეთნოგრაფი, ფოლკლორისტი და მოგზაური. მონაწილეობდა ექსპედიციებში [[შუა აზია]]სა და [[ჩინეთი|ჩინეთში]]. 1860-1861 წლებში ცხოვრობდა [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]], სადაც დაუახლოვდა დემოკრატიულ ინტელიგენციას, მათ შორის: [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგოლ პოტანინს]], [[თედორე დოსტოევსკი]]ს, [[სერგეი დუროვი|სერგეი დუროვსა]] და სხვა. იყო პირველი ყაზახი მხატვარი, შექმნა ეთნოგრაფიულად ზუსტი მრავალი ჩანახატი, რომლებითაც აფორმებდა თავისსავე სამეცნიერო სამგზავრო დღიურებს. აქვს აგრეთვე დაზგური სურათები და აკვარელები „დიდი ურდოს ყაზახები“, „სართაი სარი ბაღიშის გვარიდან“ და სხვა. დატოვა მნიშვნელოვანი გამოკვლევები [[შუა აზია|შუა აზიის]], [[ყაზახეთი]]სა და [[ჩინეთი|დასავლეთ ჩინეთის]] ხალხების, კულტურისა და ისტორიის შესახებ: „ნარკვევები ჯუნღარიაზე“ (1861), „აბლაია“ (1861), „ჩინეთის იმპერიის დასავლეთი მხარე და ქ. კულჯა“ (გამოქვეყნდა 1858 წელს) და სხვა.

ჩოქან ჩინგისის ძე ვალიხანოვი დაიბადა 1835 წლის ნოემბერში. 1847 წლის შემოდგომაზე[[შემოდგომა]]ზე, 12 წლის ვალიხანოვმა მიატოვა მშობლიური სტეპი და მამის თანხლებით სწავლა დაიწყო ომსკის კადეტთა კორპუსში, რომლის დამთავრების შემდეგ (1853) მსახურობდა დასავლეთ ციმბირის გენერალ-საგუბერნატოროში. განსაკუთრებული ნიჭი გამოავლინა [[ისტორია|ისტორიის]], [[გეოგრაფია|გეოგრაფიისა]] და [[ფილოსოფია|აღმოსავლური ფილოსოფიის]] სწავლებაში, რითაც მეტი ყურადღება მიიქცია. მასზე დიდი გავლენა მოახდინა ლიტერატორმა და ორიენტალისტმა [[ნიკოლოზ კოსტილეცკიმკოსტილეცკი]]მ და აგრეთვე ისტორიის მასწავლებელმა გონსევსკიმ. კადეტთა კორპუსში სწავლისას ვალიხანოვი დაუმეგობრდა ცნობილ მეცნიერს [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგორ პოტანინს]]. ახალგაზრდა ვალიხანოვის ერუდიციას განსაკუთრებით აღმოსავლეთ ლიტერატურის დარგში აფასებდნენ [[სერგეი დუროვი]], [[პეტრე სემიონოვ-ტიან-შანსკი]] და [[ნიკოლოზ იადრინცევი]]. ახლოს იცნობაიცნობდა ვალიხანოვი [[თედორე დოსტოებვსკისდოსტოევსკი]]ს, რომელიც დუროვთან ერთად კატორღას ომსკის ციხეში იხდიდა.

1853 წელს 18 წლის ასაკში ვალიხანოვმა დაამთავრა კადეტთა კორპუსი, რის შემდეგად ჯარის ვაკალერიის კორნეტის ჩინი მიიღო. ჩოქან ვალიხანოვმა საზოგადოებრივი და სალიტერატურო მოღვაწეობა სწავლის დამთავრებისთანავე დაიწყო. ფორმალურად იგი იყო ციმბირის კაზაკთა ჯარის მე-6 საკავალერიო პოლკის ოფიცერი, თუმცა ფაქტობრივად დატოვეს დასავლეთ ციმბირის გენერალ-საგუბერნატოროში, ხოლო ერთი წლის შემდეგ დანიშნეს გენერალ გოსფორტის ადიუნქტად, რომელიც მაშინ [[ციმბირი|დასავლეთ ციმბირსა]] და ყაზახეთის[[ყაზახეთი]]ს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილებს მართავდა.

1854-1857 წლებში აქტიური მონაწილეობა მიიღო ყაზახთა მიერ [[უფროსი ჟუზისაჟუზი]]სა და ყირგიზული ტომების ბუგუს, სარიბაღიშისა და სოლთუს [[რუსეთი|რუსეთთან]] მშვიდობიანი მიერთების საქმეში. ერთდროულად ინტენსიურად დაიწყო [[გეოგრაფია|გეოგრაფიის]], [[ისტორია|ისტორიის]], ადათ-წესების, [[ყაზახები|ყაზახთა]] და [[ყიგიზები|[ყირგიზთა]] სახალხო პოეზიის შესწავლა.

1855 წელს თან გაჰყვა გენერალ გოსფორტს მოგზაურობაში და შეასრულა დიდი მოგზაურობა [[ყაზახეთი|ცენტრალურ ყაზახეთში]], [[შვიდმდინარეთი|შვიდმდინარეთსა]] და თარბაღათაიში[[თარბაღათაი]]ში. მისი მარშრუტი გადაჭიმული იყო ომსკიდან[[ომსკი]]დან [[სემიპალატინსკი|სემიპალატინსკამდე]], აქედან აიაღუდიდან და კაპალიდან [[იმიერილის ალათაუმდეალათაუ]]მდე, სადაც იმ პერიოდში მიმდინარეობდა ვერნის გამაგრება. ამ მოგზაურობამ სათავე დაუდო ყაზახი ხალხისა და მისი ადათების სიღრმისეულ შესწავლას. იგი აგროვებდა მასალებს სტატისტიკის, ჩვეულებრივი სამართლისა და ყაზახთა ძველი რელიგიის შესახებ.

1856-1857 წლებში მონაწილეობა მიიღო დიდ სამხედრო-სამეცნიერო ექსპედიციაში, რომელიც ორგანიზებული იყო პოლკოვნიკ ხომენტოვსკის მიერ. ექსპედიციის მიზანი იყო ყირგიზელი ხალხის გაცნობა და [[ისიქ-ქოლისქოლი]]ს აუზის აგეგმვა. ამ მოგზაურობისას ვალიხანოვმა შეაგროვა [[ორნითოლოგია|ორნითოლოგიური]] და [[ენტომოლოგია|ენტომოლოგიური]] კოლექცია, შეადგინა ჰერბარიუმი, შეისწავლა შვიდმდინარეთის[[შვიდმდინარეთი]]ს [[ფლორა]] და [[ფაუნა]], მონაწილეობა მიიღო [[ისიქ-ქოლისქოლი]]ს აგეგმვაში, რომლის შედეგადაც ახალ რუკაზე შეიცვალა მისი სანაპიროების ფორმა და კონტურები. ამ ექსპედიციისას ახალგაზრდა მკვლევარმა პირველმა მიაქცია ყურადღება ყირგიზელი ხალხის ცნობილ პოემას — მანასს, შეასრულა მისი პირველი სამეცნიერო ჩანაწერი და ნაწილობრივ გადათარგმნა იგი [[რუსული ენა|რუსულ ენაზე]]. პირველმა მოახდინა პოემის ისტორიულ-ლიტერატურული ანალიზი და გაარჩია მისი ლეგენდარული გმირის იერი.

1959 წლის ბოლოდან 1961 წლის გაზაფხულამდე ვალიხნაოვი პეტერბურგში იმყოფებოდა. მისი პეტერბურგში მოღვაწეობა მრავალმხრივი აღმოჩნდა. სამხედრო-სასწავლო კომიტეტის დავალებით შეადგინა შუა აზიისა და აღმოსავლეთ თურქესტანის რუკა. გეოგრაფიულ საზოგადოებაში მონაწილეობა მიიღო კარლ რიტერის შრომების გამოცემის მომზადებაში, შეადგინა მასალები ყაზახეთისა და შუა აზიის გეოგრაფისას და ეთNოგრაფიაში, კითხულობდა ლექციებს. ზოგჯერ მისი ლექციები გაზეთებშიც იბეჭდებოდა. 1860-1861 წლებში ცხოვრობდა [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]], სადაც დაუახლოვდა დემოკრატიულ ინტელიგენციას, მათ შორის: [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგოლ პოტანინს]], [[თედორე დოსტოევსკი]]ს, [[სერგეი დუროვი|სერგეი დუროვსა]] და სხვა. იყო პირველი ყაზახი მხატვარი, შექმნა ეთნოგრაფიულად ზუსტი მრავალი ჩანახატი, რომლებითაც აფორმებდა თავისსავე სამეცნიერო სამგზავრო დღიურებს. აქვს აგრეთვე დაზგური სურათები და აკვარელები „დიდი ურდოს ყაზახები“, „სართაი სარი ბაღიშის გვარიდან“ და სხვა. დატოვა მნიშვნელოვანი გამოკვლევები [[შუა აზია|შუა აზიის]], [[ყაზახეთი]]სა და [[ჩინეთი|დასავლეთ ჩინეთის]] ხალხების, კულტურისა და ისტორიის შესახებ: „ნარკვევები ჯუნღარიაზე“ (1861), „აბლაია“ (1861), „ჩინეთის იმპერიის დასავლეთი მხარე და ქ. კულჯა“ (გამოქვეყნდა 1858 წელს) და სხვა. 1861 წლის გაზაფხულზე მძიმე ავადმყოფობამ აიძულა იგი პეტერბურგი დაეტოვებინა. ექიმების რჩევით მშობლურ სტეპში გაემგზავრა. მალე იგი ომსკში გაემგზავრა, ხოლო 1864 წლის ივლისში დაბრუნდა ვერნიში.