პლანეტა: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შეუმოწმებელი ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
შინაარსი შეიცვალა 'პლანეტა, არის დედამიწა.'-ით |
მ 128.199.206.59-ის რედაქტირებები გაუქმდა; აღდგა Hubble-ის მიერ რედაქტირებული ვერსია |
||
ხაზი 1:
{{მრავალი სურათი |მიმართულება=vertical |ზონა=right |სიგანე=300 |ფაილი1=1e7m comparison Uranus Neptune Sirius B Earth Venus.png|ფაილი2=1e6m comparison Mars Mercury Moon Pluto Haumea - no transparency.png|წარწერა2=პლანეტარული ზომის ობიექტები შედარებისთვის:
ზედა მწკრივი: [[ურანი]] და [[ნეპტუნი]];
მეორე მწკრივი: [[დედამიწა]], [[თეთრი ჯუჯა]] [[სირიუს B]], [[ვენერა]];
ქვედა მწკრივი (გადიდებული ქვედა სურათში): [[მარსი]] და [[მერკური]];
მის ქვემოთ: [[მთვარე]], ჯუჯა პლანეტები [[პლუტონი]] და [[ჰაუმეა]].}}
'''პლანეტა''' (უძველესი ბერძნულიდან: ἀστὴρ πλανήτης (astēr planētēs), რომელიც „მოხეტიალე ვარსკვლავს“ ნიშნავს; ქართული სახელწოდებაა [[ცთომილი]]) — [[ციური სხეული]]ა, რომელიც [[ვარსკვლავი]]ს ან [[ზეახალი ვარსკვლავის ნარჩენი|ვარსკვლავური ნარჩენის]] ირგვლივ ბრუნავს და რომელიც/რომელმაც:
* საკმარისად მასიურია, რომ საკუთარი [[გრავიტაცია|გრავიტაციით]] მრგვალი ფორმა მიიღოს;
* იმდენად მასიური არაა, რომ [[ვარსკვლავი#თერმობირთვული სინთეზის გზები|თერმობირთვული სინთეზი]] შეძლოს;
* თავისი სამეზობლო გაასუფთავა [[პლანეტოშენადედი|პლანეტოშენადედებისაგან]].<ref>This [[Definition of planet|definition]] is drawn from two separate [[International Astronomical Union|IAU]] declarations; a formal definition agreed by the IAU in 2006, and an informal working definition established by the IAU in 2001/2003 for objects outside of the Solar System. The official [[2006 definition of planet|2006 definition]] applies only to the Solar System, whereas the 2003 definition applies to planets around other stars. The extrasolar planet issue was deemed too complex to resolve at the 2006 IAU conference.</ref><ref name="IAU">{{cite web |title=IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes |url=http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0603/ |publisher=International Astronomical Union |year=2006 |accessdate=2009-12-30}}</ref><ref name="WSGESP">{{cite web |year=2001 |title=Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union | work=IAU |url=http://www.dtm.ciw.edu/boss/definition.html |accessdate=2008-08-23}}</ref>
ტერმინი პლანეტა უძველესია, რომელიც [[ისტორია|ისტორიას]], [[მეცნიერება|მეცნიერებას]], [[მითოლოგია|მითოლოგიასა]] და [[რელიგია|რელიგიას]] უკავშირდება. თავდაპირველად პლანეტებს მრავალი ადრეული კულტურა ხედავდა, როგორც ღვთისმეტყველს ან ღვთაებების ემისარიებს. სამეცნიერო ცოდნის გაუმჯობესებასთან ერთად ადამიანის მიერ პლანეტების აღქმა შეიცვალა და გარკვეული რაოდეონობის განსხვავებულ ობიექტებს შეუერთეს. 2006 წელს [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი|საერთაშორისო ასტრონომიულმა კავშირმა]] ოფიციალურად მიიღო რეზოლუცია [[მზის სისტემა]]ში არსებული პლანეტების განმარტებაზე. ეს განმარტება საკამათოა, რადგან ის გამორიცხავს პლანეტარული მასის მრავალ ობიექტს, რომელიც დაფუძნებულია იმაზე, თუ სად ან რის გარშემო ბრუნავს ის. მიუხედავად იმისა, რომ 8 პლანეტარული სხეული აღმოაჩინეს 1950 წლამდე, დარჩენილი „პლანეტები“ თანამედროვე განმარტებით, ზოგი ციური სხეული, როგორიცაა [[ცერერა]], [[პალასი]], [[იუნონა (ჯუჯა პლანეტა)|იუნონა]], [[ვესტა]] (თითოეული ობიექტი [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] [[ასტეროიდთა სარტყელი|ასტეროიდულ სარტყელშია]]) და [[პლუტონი]] (პირველად აღმოჩენილი [[მზის სისტემა#ტრანს-ნეპტუნისეული რეგიონი|ტრანს-ნეპტუნისეული ობიექტი]]), რომლებიც ოდესღაც პლანეტებად იყო მიჩნეული სამეცნიერო საზოგადოებაში, ძველებურად აღარ აღიქვამენ.
[[პტოლემე]] ფიქრობდა, რომ პლანეტები დედამიწის ირგვლივ ბრუნავდა ეპიციკლური მოძრაობით. მიუხედავად იმისა, რომ ის იდეა მრავალჯერ იყო გამოთქმული, რომ პლანეტები [[მზე|მზის]] ირგვლივ ბრუნავდა, მე-17 საუკუნემდე არავინ უჭერდა მხარს და მხოლოდ მაშინ აღიარეს, როცა [[გალილეო გალილეი]]მ პირველად [[ტელესკოპი]]თ ასტრონომიული დაკვირვებები ჩაატარა და ამის მტკიცებულება მოძებნა. დაკვირვებათა მონაცემების ფრთხილი ანალიზით [[იოჰანეს კეპლერი|იოჰანეს კეპლერმა]] დაამტკიცა, რომ პლანეტების ორბიტები არა წრიული, არამედ [[ელიფსი|ელიფსური]] იყო. ტელესკოპების განვითარებასთან ერთად ასტრონომებმა დაინახეს, რომ, დედამიწის მსგავსად, პლანეტები დახრილი ღერძების ირგვლივ ბრუნავდა, ზოგს კი აღმოაჩნდა ისეთი ნიშან-თვისებები, როგორიცაა ყინულის ქუდები და სეზონები. კოსმოსური ხანის დასაწყისიდან მოყოლებული კოსმოსური ზონდების მიერ ახლო დაკვირვებებმა ჩატარებულმა კვლევებმა ცხადყო, რომ დედამიწასა და სხვა პლანეტებს ისეთი საერთო მახასიათებლები აქვს, როგორიცაა ვულკანიზმი, ქარიშხლები, ტექნონიკა და ჰიდროლოგიაც კი.
პლანეტები ძირითადად ორ მთავარი ტიპად იყოფა: დაბალი [[სიმკვრივე|სიმკვრივის]] დიდი [[გაზური გიგანტები]] და მცირე [[კლდოვანი პლანეტები]]. [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი]]ს განმარტებით, [[მზის სისტემა]]ში 8 პლანეტაა. [[მზე|მზიდან]] მანძილის ზრდის მიხედვით, ოთხი მათგანი კლდოვანია: [[მერკური]], [[ვენერა]], [[დედამიწა]] და [[მარსი]]; შემდეგი ოთხი გაზური გიგანტია: [[იუპიტერი]], [[სატურნი]], [[ურანი]] და [[ნეპტუნი]]. აქედან 6 პლანეტას ერთი ან მეტი ბუნებრივი თანამგზავრი ჰყავს.
ათასზე მეტი პლანეტა აღმოაჩინეს სხვა [[ვარსკვალვები]]ს გარშემო („ეგზოპლანეტები“) „ირმის ნახტომში“: 2014 წლის 14 აგვისტოს მონაცემებით, 1815 ეგზოპლანეტაა ცნობილი 1130 პლანეტარულ სისტემაში (აქედან 466 მრავალპლანეტარული სისტემაა), სადაც პლანეტები დედამიწის ზომიდან იუპიტერზე ბევრად დიდ ზომამდე აღწევს.<ref name="Encyclopaedia">{{cite web |title=Interactive Extra-solar Planets Catalog |work=[[The Extrasolar Planets Encyclopaedia]] |url=http://exoplanet.eu/catalog.php |last=Schneider |first=Jean |date=16 January 2013 |accessdate=2013-01-15 }}</ref> 2011 წლის 20 დეკემბერს [[კეპლერის კოსმოსური ტელესკოპი]]ს მკვლევართა ჯგუფმა განაცხადა პირველი დედამიწის ზომის ეგზოპლანეტების აღმოჩენა: [[კეპლერ-20e]]<ref name="Kepler20e-20111220">{{cite web |author=[[NASA|NASA Staff]] |title=Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20e |url=http://kepler.nasa.gov/Mission/discoveries/kepler20e/ |date=20 December 2011 |publisher=[[NASA]] |accessdate=2011-12-23 }}</ref> და [[კეპლერ-20f]],<ref name="Kepler20f-20111220">{{cite web |author=[[NASA|NASA Staff]] |title=Kepler: A Search For Habitable Planets – Kepler-20f |url=http://kepler.nasa.gov/Mission/discoveries/kepler20f/ |date=20 December 2011 |publisher=[[NASA]] |accessdate=2011-12-23 }}</ref> რომლებიც მზის მსგავსი [[ვარსკვლავი]]ს, [[კეპლერ-20]]-ის,<ref name="NASA-20111220">{{cite web|last=Johnson |first=Michele |title=NASA Discovers First Earth-size Planets Beyond Our Solar System|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/kepler/news/kepler-20-system.html|publisher=[[NASA]]|date=20 December 2011 |accessdate=2011-12-20}}</ref><ref name="Nature-20111220">{{cite journal |last=Hand |first=Eric |title=Kepler discovers first Earth-sized exoplanets |doi=10.1038/nature.2011.9688 |date=20 December 2011 |journal=[[Nature (journal)|Nature]]}}</ref><ref name="NYT-20111220">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |title=Two Earth-Size Planets Are Discovered|url=http://www.nytimes.com/2011/12/21/science/space/nasas-kepler-spacecraft-discovers-2-earth-size-planets.html|date=20 December 2011 |publisher=New York Times |accessdate=2011-12-21 }}</ref> ირგვლივ ბრუნავდა. 2012 წლის კვლევის მიხედვით, რომელიც [[გრავიტაციული ლინზირება|გრავიტაციულ მიკროლინზირებაზე]] იყო დაფუძნებული, „ირმის ნახტომში“ არსებულ თითოეულ [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავს]] 1,6 პლანეტა ჰყავს ორბიტაზე.<ref>{{cite journal |last1=Cassan |first1=Arnaud |author2=D. Kubas, J.-P. Beaulieu, M. Dominik, K. Horne, J. Greenhill, J. Wambsganss, J. Menzies, A. Williams, U. G. Jørgensen, A. Udalski, D. P. Bennett, M. D. Albrow, V. Batista, S. Brillant, J. A. R. Caldwell, A. Cole, Ch. Coutures, K. H. Cook, S. Dieters, D. Dominis Prester, J. Donatowicz, P. Fouqué, K. Hill, N. Kains et al.|title=One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations|journal=Nature|date=12 January 2012|volume=481|pages=167–169 |doi=10.1038/nature10684 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v481/n7380/full/nature10684.html|accessdate=11 January 2012|issue=7380|bibcode = 2012Natur.481..167C |pmid=22237108|arxiv = 1202.0903 |displayauthors=29}}</ref> 5 [[მზე|მზის]] მსგავსი [[ვარსკვლავი]]დან ერთს მაინც ჰყავს დედამიწის ზომის პლანეტა [[სასიცოცხლო ზონა]]ში.
==ისტორია==
[[File:Ptolemaicsystem-small.png|thumb|right|''კოსმოგრაფიიდან'' გეოცენტრული კოსმოლოგიური მოდელის პრინტირებული გამოცემა, [[ანტვერპენი]], 1539]]
წარმოდგენა პლანეტებზე ისტორიის მანძილზე ვითარდებოდა: ანტიკური ხანის საღვთო მოხეტიალე ვარსკვლავებიდან სამეცნიერო ხანის დედამიწის მსგავს ობიექტებამდე. პლანეტებზე წარმოდგენა გაფართოვდა იქამდე, რომ მასში მოთავსდა არა მხოლოდ [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] პლანეტები, არამედ ასობით სხვა ექსტრასოლარული სისტემები.
შეუიარაღებელი თვალით ხილული 5 კლასიკური პლანეტა უძველესი დროიდანაა ცნობილი, რომელთაც მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია [[მითოლოგია]]ზე, [[რელიგიური კოსმოლოგია|რელიგიურ კოსმოლოგიასა]] და უძველეს ასტრონომიაზე. ძველ დროში ასტრონომებმა შენიშნეს, გარკვეული [[სინათლე]] როგორ მოძრაობდა ცაზე სხვა [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავებთან]] მიმართებით. ძველი ბერძნები ამ ნათებებს πλάνητες ἀστέρες (planetes asteres, „მოხეტიალე ვარსკვლავები“) ან πλανῆται (planētai, „მოხეტიალეები“) უწოდებნენ,<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0058%3Aentry%3Dplanh%2Fths πλανήτης], H. G. Liddell and R. Scott, ''A Greek–English Lexicon'', ninth edition, (Oxford: Clarendon Press, 1940).</ref> რომლისგანაც დღევანდელი სიტყვა „პლანეტა“ არის წარმოებული.<ref>{{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/planet |title=Definition of planet |publisher=Merriam-Webster OnLine |accessdate=2007-07-23}}</ref><ref name="oed">{{cite web | url= http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50180718?query_type=word&queryword=planet |publisher = Oxford English Dictionary | title = planet, n | accessdate=2008-02-07|year=2007}} ''Note: select the Etymology tab ''</ref> [[ძველი საბერძნეთი|ძველ საბერძნეთში]], [[ძველი ჩინეთი|ჩინეთში]], [[ბაბილონი|ბაბილონსა]] და ყველა პრემოდერნისტულ ცივილიზაციაში<ref>{{cite journal |first=Otto E. |last=Neugebauer |year=1945 |title=The History of Ancient Astronomy Problems and Methods |journal=Journal of Near Eastern Studies |volume=4 |issue=1 |pages=1–38 |doi=10.1086/370729}}</ref><ref>{{cite book |first=Colin |last=Ronan |title=Astronomy in China, Korea and Japan |edition=Walker |chapter=Astronomy Before the Telescope |pages=264–265}}</ref> საყოველთაოდ მიჩენული იყო, რომ [[დედამიწა]] [[სამყარო]]ს ცენტრი იყო და ყველა „პლანეტა“ დედამიწას უვლიდა გარშემო. ამ შეხედულების ერთ-ერთი ის იყო, რომ [[ვარსკვლავები]] და პლანეტები ისე ჩანდა, თითქოს ყოველდღე დედამიწას გარს უვლიან.<ref>{{cite book |first=Thomas S. |last=Kuhn |title=The Copernican Revolution |pages=5–20 |publisher=Harvard University Press |year=1957 |isbn=0-674-17103-9}}</ref>
===ბაბილონი===
პირველი ცივილიზაცია, რომელიც პლანეტების ფუნქციურ თეორიას ფლობდა, იყვნენ [[ბაბილონი|ბაბილონელები]], რომლები [[მესოპოტამია]]ში ცხოვრობდნენ პირველ და მეორე ათასწლეულში (ძვ.წ.). უძველესი პლანეტარული ასტრონომიული ტექსტი არის ამისადუქას ბაბილონური ვენერას ფირფიტა - პლანეტა ვენერას მოძრაობების დაკვირვების სიის ძვ.წ. მე-7 საუკუნის ასლი, რომელიც მეორე ათასწლეულით თარიღდება.<ref name="practice">{{cite book |title=The History and Practice of Ancient Astronomy |first=James |last=Evans |publisher=Oxford University Press |year=1998 |pages=296–7 |url=http://books.google.com/?id=nS51_7qbEWsC&pg=PA17
|accessdate=2008-02-04 |isbn=978-0-19-509539-5}}</ref> „[[MUL.APIN]]“ არის [[ლურსმული დამწერლობა|ლურსმული დამწერლობის]] ფირფიტების წყვილი და თარიღდება ძვ.წ. მე-7 საუკუნით, რომელზეც ასახულია [[მზე|მზის]], [[მთვარე|მთვარისა]] და პლანეტების მოძრაობა წლის განმავლობაში.<ref>{{cite book|author= Francesca Rochberg|chapter=Astronomy and Calendars in Ancient Mesopotamia|title= Civilizations of the Ancient Near East|volume= III|editor=Jack Sasson|year=2000|page=1930}}</ref> ბაბილონელმა ასტროლოგებმა ასევე საფუძველი დაუდეს იმას, რაც საბოლოოდ გახდა [[დასავლური ასტროლოგია]].<ref name="book">{{cite book |last=Holden |first=James Herschel |title=A History of Horoscopic Astrology |year=1996 |publisher=AFA |isbn=978-0-86690-463-6 |page=1}}</ref> „[[Enuma anu enlil]]“, დაწერილი ნეოასირიულ პერიოდში ძვ.წ. მე-7 საუკუნეში,<ref>{{cite book | volume=8 |series=State Archives of Assyria |title=Astrological reports to Assyrian kings |editor=Hermann Hunger |year=1992 |publisher=Helsinki University Press |isbn=951-570-130-9}}</ref> შეიცავს ნიშანთა და სხვადასხვა ციურ მოვლენებთან, მათ შორის პლანეტების მოძრაობასთან, მათ ურთიერთობათა სიას.<ref>{{cite journal |title=Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa |first=W. G. |last=Lambert |year=1987 |journal=Journal of the American Oriental Society |doi=10.2307/602955 |volume=107 |issue=1 |last2=Reiner |first2=Erica |jstor=602955 |pages=93–96}}</ref><ref name="ancientmes">{{cite journal | url=http://www.folklore.ee/Folklore/vol16/planets.pdf |format=PDF | author = Kasak, Enn; Veede, Raul |title=Understanding Planets in Ancient Mesopotamia (PDF) | journal = Electronic Journal of Folklore |accessdate=2008-02-06 | volume=16 |year = 2001 |pages = 7–35 |publisher = Estonian Literary Museum |editor=Mare Kõiva and Andres Kuperjanov | doi=10.7592/fejf2001.16.planets}}</ref> [[ვენერა]], [[მერკური]] და გარე პლანეტები: [[მარსი]], [[იუპიტერი]] და [[სატურნი]] ბაბილონელმა ასტრონომებმა აღმოაჩინეს. ეს პლანეტები დარჩებოდა აღმოჩენილთა შორის, რომ არა [[ტელესკოპი]]ს გამოგონება ადრეულ თანამედროვე ხანაში.<ref>{{cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author=A. Sachs |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 [45 & 48–9] |publisher=[[Royal Society of London]] |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S}}</ref>
===ბერძნულ-რომაული ასტრონომია===
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; float:right; margin:10px"
|+ პტოლემეს 7 პლანეტარული სფერო
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br> [[მთვარე]] <br> [[File:Moon symbol decrescent.svg|14px|{{unicode|☾}}]] || 2 <br> [[მერკური]] <br> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || 3 <br> [[ვენერა]] <br> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || 4 <br> [[მზე]] <br> [[File:Sun symbol.svg|14px|{{unicode|☉}}]] || 5 <br> [[მარსი]] <br> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || 6 <br> [[იუპიტერი]] <br> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || 7 <br> [[სატურნი]] <br> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]]
|}
თავდაპირველად [[ძველი ბერძნები]] ისეთ დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ პლანეტებს, როგორც [[ბაბილონი|ბაბილონელები]]. ძვ.წ. მეხუთე და მეექვსე საუკუნეებში [[პითაგორიანელები|პითაგორიანელებმა]] განავითარეს თავიანთი საკუთარი დამოუკიდებელი პლანეტარული თეორია, რომელიც მოიცავდა [[დედამიწა]]ს, [[მზე]]ს, [[მთვარე]]სა და პლანეტებს, რომლებიც „ცენტრალური ცეცხლის“ ირგვლივ ბრუნავდა [[სამყარო]]ს ცენტრში. [[პითაგორა]] და [[პარმენიდე]] პირველები იყვნენ, რომლებმაც შენიშნეს საღამოს ვარსკვლავი ([[ჰესპერო]]) და დილის ვარსკვლავი ([[ფოსფორო]]), როგორც ერთი და იგივე (აფროდიტე - ლათინური ვენერას შესაბამისი სახელი).<ref name="burnet">{{cite book | first=John |last=Burnet |title= Greek philosophy: Thales to Plato |year=1950 |publisher=Macmillan and Co. |pages=7–11 |url=http://books.google.com/?id=7yUAmmqHHEgC&pg=PR4 |accessdate=2008-02-07 |isbn=978-1-4067-6601-1}}</ref> ძვ.წ. მესამე საუკუნეში არისტარქემ წამოაყენა ჰელიოცენტრული სისტემის იდეა, რომლის თანახმადაც დედამიწა და პლანეტები მზის გარშემო ბრუნავდა. თუმცა, გეოცენტრული სისტემა დომინანტად დარჩებოდა, რომ არა მეცნიერული რევოლუცია.
ძვ.წ. პირველ საუკუნეში, [[ელინიზმი|ელინისტურ პერიოდში]], ბერძნებმა საკუთარი მათემატიკური სქემების განვითარება დაიწყეს, რათა ეწინასწარმეტყველათ პლანეტების მდებარეობები. ამ სქემებმა, რომლებიც [[გეომეტრია]]ზე უფრო იყო დაფუძნებული, ვიდრე ბაბილონელების [[არითმეტიკა]]ზე, საბოლოოდ დაჩრდილა ბაბილონელების თეორია სირთულესა და აზრიანობაში და ითვლის დედამიწიდან შეუიარაღებელი თვალით შესწავლილ ასტრონომიული მოძრაობების უმეტესობას. ამ თეორიებმა თავიანთ უსრულეს სახეს „[[ალმაგესტი|ალმაგესტში]]“ მიაღწიეს, რომელიც [[პტოლემე]]მ მეორე საუკუნეში დაწერა. პტოლემეს მოდელის დომინანტობა იმდენად სრული იყო, რომ მან შეცვალა ყველა წინა თეორია [[ასტრონომია]]ზე და დარჩა საბოლოო ასტრონომიული ტექსტი დასავლურ სამყაროში 13 საუკუნის მანძილზე.<ref name="practice" /><ref name="almagest" /> ბერძნებისა და რომაელებისთვის ცნობილი იყო 7 პლანეტა, თითოეული ბრუნავდა დედამიწის გარშემო პტოლემეს მიერ დადგენილი რთული კანონების თანახმად. დედამიწიდან ზრდადობის მიხედვით, ესენი იყო: [[მთვარე]], [[მერკური]], [[ვენერა]], [[მზე]], [[მარსი]], [[იუპიტერი]] და [[სატურნი]].<ref name="oed">{{cite web | url= http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50180718?query_type=word&queryword=planet |publisher = Oxford English Dictionary | title = planet, n | accessdate=2008-02-07|year=2007}} ''Note: select the Etymology tab ''</ref><ref name="almagest">{{cite journal |first=Bernard R. |last=Goldstein |title=Saving the phenomena: the background to Ptolemy's planetary theory | journal=Journal for the History of Astronomy |volume=28 |issue=1 |year=1997 |pages=1–12 |location=Cambridge (UK) |bibcode=1997JHA....28....1G}}</ref><ref>{{cite book |title=Ptolemy's Almagest |author1= Ptolemy |authorlink=Ptolemy |author2=[[G. J. Toomer|Toomer, G. J.]] |publisher=Princeton University Press |year=1998 |isbn=978-0-691-00260-6}}</ref>
===ინდოეთი===
ახ.წ. 499 წელს ინდოელმა ასტრონომმა [[არიაბჰატა]]მ წამოაყენა პლანეტარული მოდელი, რომელიც პირდაპირ აერთიანებდა დედამიწის ბრუნვას მის ღერძთან. მისი ახსნით, ეს არის [[ვარსკვლავები]]ს დასავლეთის მიმართულებით მოძრაობის გამომწვევი მიზეზი. მას ასევე სჯეროდა, რომ პლანეტების ორბიტები [[ელიფსი|ელიფსური]] იყო.<ref>J. J. O'Connor and E. F. Robertson, [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Aryabhata_I.html Aryabhata the Elder], [[MacTutor History of Mathematics archive]]''</ref> არიაბჰატას მიმდევრები განსაკუთრებით ძლიერები სამხრეთ ინდოეთში იყვნენ, სადაც დედამიწის სადღეღამისო ბრუნვის მის პრინციპებს, სხვა მრავალთა შორის, ბევრი მიმდევარი ჰყავდა და რამდენიმე მეორადი ნაშრომი მათზე იყო დაფუძნებული.<ref>[[K. V. Sarma|Sarma, K. V.]] (1997) "Astronomy in India" in [[Helaine Selin|Selin, Helaine]] (editor) ''Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures'', Kluwer Academic Publishers, ISBN 0-7923-4066-3, p. 116</ref>
1500 წელს [[ნილაკანთა სომაიაჯი]]მ, [[კერალას ასტრონომიისა და მათემატიკის სკოლა|კერალას ასტრონომიისა და მათემატიკის სკოლიდან]], თავის ''„[[ტანტრასანგრაჰა]]ში“'' გადააკეთა არიაბჰატას მოდელი.<ref name="MOPM">{{cite journal |title=Model of planetary motion in the works of Kerala astronomers |last=Ramasubramanian |first=K. |journal=Bulletin of the Astronomical Society of India |volume=26 |pages=11–31 [23–4] |year=1998 |bibcode=1998BASI...26...11R}}</ref> თავის არიაბჰატიაბჰასაიაში (არიაბჰატას არიაბჰატიიას კომენტარი) მან განავითარა პლანეტარული მოდელი, სადაც [[მერკური]], [[ვენერა]], [[მარსი]], [[იუპიტერი]] და [[სატურნი]] [[მზე|მზის]] ირგვლივ ბრუნავდა, რომელიც, თავის მხრივ, დედამიწის ირგვლივ ბრუნავდა. ეს მსგავსი იყო ტიხოსეული სისტემისა, რომელიც მოგვიანებით წამოაყენა [[ტიხო ბრაჰე]]მ მე-16 საუკუნის მიწურულს. კერალას სკოლის ასტრონომთა უმეტესობა, რომლებიც მისდევდნენ მას, დაეთანხმა მის პლანეტარულ მოდელს.<ref name="MOPM" /><ref>Ramasubramanian etc. (1994)</ref>
===შუა საუკუნეების ისლამური ასტრონომია===
მე-11 საუკუნეში [[ვენერას ტრანზიტი]] დააფიქსირა [[ავიჩენა]]მ, რომელმაც დაადგინა, რომ [[ვენერა]] ზოგჯერ [[მზე|მზის]] დაბლა იყო.<ref>{{cite encyclopedia |title=Ibn Sīnā: Abū ʿAlī al‐Ḥusayn ibn ʿAbdallāh ibn Sīnā |author=Sally P. Ragep |editor=Thomas Hockey |encyclopedia=The Biographical Encyclopedia of Astronomers |publisher=[[Springer Science+Business Media]] |year=2007 |pages=570–572 |doi=10.1888/0333750888/3736 |bibcode=2000eaa..bookE3736. |isbn=0-333-75088-8}}</ref> მე-12 საუკუნეში [[იბნ ბაჯაჰი|იბნ ბაჯაჰმა]] აღმოაჩინა „ორი პლანეტა, როგორც მზის სახეზე შავი ლაქები“, რომელიც მოგვიანებით, მე-13 საუკუნეში, მარაგელმა ასტრონომმა [[ქობთ ალ-დინ შირაზი]]მ დაადგინა, რომ ეს ორი „ლაქა“ [[მერკური]]სა და [[ვენერას ტრანზიტი]] იყო.<ref>{{cite book |title=History of oriental astronomy: proceedings of the joint discussion-17 at the 23rd General Assembly of the International Astronomical Union, organised by the Commission 41 (History of Astronomy), held in Kyoto, August 25–26, 1997 |author=S. M. Razaullah Ansari |publisher=Springer |year=2002 |isbn=1-4020-0657-8 |page=137}}</ref> თუმცა, იბნ ბაჯაჰს არ შეეძლო დაკვირვებოდა ვენერას ტრანზიტს, რადგან მის სიცოცხლეში ეს მოვლენა არ მომხდარა.<ref name="transit catalog">{{cite web|url=http://eclipse.gsfc.nasa.gov/transit/catalog/VenusCatalog.html|author=Fred Espenak|publisher= NASA/GSFC|title=Six millennium catalog of Venus transits: 2000 BCE to 4000 CE|accessdate=11 February 2012}}</ref>
===ევროპული რენესანსი===
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; float:right; margin:10px"
|- style="background:#ccf; font-size:smaller;"
|+ რენესანსის ხანის პლანეტები, <br>{{nowrap|დაახ. 1543-დან 1610-მდე და დაახ. 1680-დან 1781-მდე}}
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br /> [[მერკური]] <br /> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || 2 <br /> [[ვენერა]] <br /> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || 3 <br /> [[დედამიწა]] <br /> [[File:Earth symbol.svg|10px|{{unicode|⊕}}]] || 4 <br /> [[მარსი]] <br /> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || 5 <br /> [[იუპიტერი]] <br /> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || 6 <br /> [[სატურნი]] <br /> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]]
|}
მეცნიერული რევოლუციის გამოჩენასთან ერთად ტერმინი პლანეტის გაგებაც შეიცვალა: იყო რაღაც, რაც მოძრაობდა ცაზე (ვარსკვლავური ველის მიმართ) და გახდა სხეული, რომელიც დედამიწის ირგვლივ ბრუნავდა. მე-18 საუკუნისთვის კი პლანეტა იყო ის, რაც პირდაპირ ბრუნავდა [[მზე|მზის]] გარშემო, როცა [[კოპერნიკი, ნიკოლოზ|კოპერნიკის]], [[გალილეო გალილეი|გალილეოს]] და [[კეპლერი|კეპლერის]] [[ჰელიოცენტრიზმი|ჰელიოცენტრულმა მოდელმა]] ბატონობა მოიპოვა.
აქედან გამომდინარე, [[დედამიწა]] პლანეტების სიაში შევიდა,<ref name="galileo_project">{{cite web | last=Van Helden |first=Al |year=1995 |url=http://galileo.rice.edu/sci/theories/copernican_system.html |title=Copernican System |publisher=The Galileo Project |accessdate=2008-01-28}}</ref> ხოლო [[მზე]] და [[მთვარე]] გამოირიცხა. თავდაპირველად, როცა [[იუპიტერი]]სა და [[სატურნი]]ს პირველი თანამგზავრები აღმოაჩინეს მე-17 საუკუნეში, ტერმინები „პლანეტა“ და „თანამგზავრი“ ურთიერთმონაცვლეობით გამოიყენებოდა. თუმცა, ეს უკანასკნელი მომდევნო საუკუნეში უფრო ფართოდ გავრცელებული გახდა.<ref>See primary citations in [[Timeline of discovery of Solar System planets and their moons#References|Timeline of discovery of Solar System planets and their moons]]</ref> მე-19 საუკუნის შუა ხანებამდე „პლანეტების“ რიცხვი სწრაფად იზრდებიდა, რადგან ნებისმიერი ახლად აღმოჩენილი ობიექტი, რომელიც პირდაპირ მზის გარშემო ბრუნავდა, პლანეტების სიაში ხვდებოდა სამეცნიერო საზოგადოების მიერ.
===XIX საუკუნე===
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; float:right; margin:10px"
|+ ახალი პლანეტები, 1807–1845
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br /> [[მერკური]] <br /> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || 2 <br /> [[ვენერა]] <br /> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || 3 <br /> [[დედამიწა]] <br /> [[File:Earth symbol.svg|10px|{{unicode|⊕}}]] || 4 <br /> [[მარსი]] <br /> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || 5 <br /> [[ვესტა]] <br /> [[File:Vesta symbol.svg|14px|{{unicode|⚶}}]] || 6 <br /> [[იუნონა (ასტეროიდი)|იუნონა]]<br /> [[File:Juno symbol.svg|14px|{{unicode|⚵}}]] || 7 <br /> [[ცერერა]] <br /> [[File:Ceres symbol.svg|14px|{{unicode|⚳}}]] || 8 <br /> [[პალასი]] <br /> [[File:Pallas symbol.svg|14px|{{unicode|⚴}}]] || 9 <br /> [[იუპიტერი]] <br /> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || 10 <br /> [[სატურნი]] <br /> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] || 11 <br /> [[ურანი]] <br /> [[File:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]]
|}
მე-19 საუკუნეში ასტრონომებმა იმის გაანალიზება დაიწყეს, რომ ბოლო ხანებში აღმოჩენილი სხეულები, რომლებიც პლანეტებად იყო ცნობილი თითქმის ნახევარი საუკუნე (როგორებიცაა [[ცერერა]], [[პალასი]] და [[ვესტა]]), სრულიან განსხვავდებოდა ტრადიციული პლანეტებისაგან. ეს სხეულები სივრცის იმავე რეგიონს იზიარებდა [[მარსი|მარსსა]] და [[იუპიტერი|იუპიტერს]] შორის ([[ასტეროიდთა სარტყელი|ასტეროიდული სარტყელი]]) და ბევრად მცირე [[მასა]] ჰქონდა. შედეგად ისინი რეკლასიფიცირდა, როგორც „[[ასტეროიდები]]“. ფორმალური განმარტების არქონის გამო „პლანეტა“ გახდა ნებისმიერი „დიდი“ სხეული, რომელიც მზის გარშემო ბრუნავდა. რადგანაც ასტეროიდებისა და პლანეტების ზომებს შორის დრამატული სხვაობა იყო, არ იყო ფორმალური განმარტების საჭიროება.<ref>{{cite web | last =Hilton |first =James L. |date = 2001-09-17 |url =http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |title =When Did the Asteroids Become Minor Planets? |publisher =U.S. Naval Observatory |accessdate = 2007-04-08 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070921162818/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |archivedate = 2007-09-21}}</ref>
===XX საუკუნე===
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; clear:right; float:right; margin:10px"
|- style="background:#ccf; font-size:smaller;"
|+ პლანეტები 1854–1930, [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] პლანეტები 2006–დღემდე
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br /> [[მერკური]] <br /> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || 2 <br /> [[ვენერა]] <br /> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || 3 <br /> [[დედამიწა]] <br /> [[File:Earth symbol.svg|10px|{{unicode|⊕}}]] || 4 <br /> [[მარსი]] <br /> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || 5 <br /> [[იუპიტერი]] <br /> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || 6 <br /> [[სატურნი]] <br /> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] || 7 <br /> [[ურანი]] <br /> [[File:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]] || 8 <br /> [[ნეპტუნი]] <br /> [[File:Neptune symbol.svg|14px|{{unicode|♆}}]]
|}
მე-20 საუკუნეში ასტრონომებმა [[პლუტონი]] აღმოაჩინეს. თავდაპირველი დაკვირვებების შემდეგ, რომელმაც აფიქრებინა მეცნიერებს, რომ იგი [[დედამიწა]]ზე დიდი იყო,<ref>{{cite book | title = Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems |first = K. |last=Croswell |publisher = The Free Press |year = 1997 |page = 57 |isbn = 978-0-684-83252-4}}</ref> ეს ობიექტი დაუყოვნებლივ მეცხრე პლანეტად აღიარეს. შემდგომმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ეს სხეული სინამდვილეში ბევრად მცირე იყო: 1936 წელს რეიმონდ ლაიტლეტონმა ივარაუდა, რომ პლუტონი შეიძლება [[ნეპტუნი]]ს გაქცეული თანამგზავრია,<ref>{{cite journal | last=Lyttleton |first=Raymond A. |year=1936 |journal=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] |volume=97 |page=108 |title= On the possible results of an encounter of Pluto with the Neptunian system |bibcode=1936MNRAS..97..108L}}</ref> ხოლო 1964 წელს ფრედ უიფლმა ივარაუდა, რომ პლუტონი [[კომეტა]] იყო.<ref>{{cite journal | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=52 |pages=565–594 |last=Whipple |first=Fred |year=1964 |bibcode=1964PNAS...52..565W |title= The History of the Solar System |doi= 10.1073/pnas.52.2.565 | pmid=16591209 | issue=2 | pmc=300311}}</ref> თუმცა, რადგანაც ის ყველა აღმოჩენილ ასტეროიდზე დიდი იყო და გარეგნულად არ არსებობდა უფრო დიდ დასახლებაში, მან პლანეტის სტატუსი 2006 წლამდე შეინარჩუნა.<ref>{{cite journal | journal=Scientific American |year=1996 |pages=46–52 |last1=Luu |first1=Jane X. |author2=Jewitt, David C. |title=The Kuiper Belt |volume=274 |issue=5 |doi=10.1038/scientificamerican0596-46}}</ref>
{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; clear:right; float:right; margin:10px"
|- style="background:#ccf; font-size:smaller;"
|+ ([[მზის სისტემა|მზის სისტემის]]) პლანეტები 1930–2006
|- style="font-size:smaller; text-align:center;"
| 1 <br /> [[მერკური]] <br /> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || 2 <br /> [[ვენერა]] <br /> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || 3 <br /> [[დედამიწა]] <br /> [[File:Earth symbol.svg|10px|{{unicode|⊕}}]] || 4 <br /> [[მარსი]] <br /> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || 5 <br /> [[იუპიტერი]] <br /> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || 6 <br /> [[სატურნი]] <br /> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] || 7 <br /> [[ურანი]] <br /> [[File:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]] || 8 <br /> [[ნეპტუნი]] <br /> [[File:Neptune symbol.svg|14px|{{unicode|♆}}]] || 9 <br /> [[პლუტონი]] <br /> [[File:Pluto symbol.svg|14px|{{unicode|♇}}]]
|}
1992 წელს ასტრონომებმა [[ალექსანდრე ვოლსჩანი|ალექსანდრე ვოლსჩანმა]] და დეილ ფრეილმა გამოაცხადეს პირველი პლანეტის აღმოჩენა პულსარის, [[PSR B1257+12]]-ის,<ref name="Wolszczan">{{cite doi|10.1038/355145a0}}</ref> გარშემო. ეს აღმოჩენა მიჩნეულია სხვა [[ვარსკვლავი]]ს გარშემო პლანეტის პირველ სრულყოფილ აღმოჩენად. შემდგომში, 1995 წლის 6 ოქტომბერს, მაიკლ მეიორმა და დიდიე ქიულოზმა. ჟენევის უნივერსიტეტიდან, გამოაცხადეს, რომ მათ აღმოაჩინეს [[ეგზოპლანეტა]], რომელიც ჩვეულებრივი მთავარი მიმდევრობის ([[51 Pegasi]]) [[ვარსკვლავი]]ს გარშემო ბრუნავდა.<ref name="Mayor">{{cite journal | last1=Mayor |first1=Michel |author2=Queloz, Didier | title=A Jupiter-mass companion to a solar-type star | journal=Nature | year=1995 | volume=378 | issue=6356 | pages=355–359 | doi= 10.1038/378355a0 | bibcode=1995Natur.378..355M}}</ref>
ეგზოპლანეტების აღმოჩენამ პლანეტების განმარტება სხვა ორაზროვნება წარმოშვა: წერტილი, რომელზეც პლანეტა [[ვარსკვლავი]] ხდება. მრავალი ეგზოპლანეტა [[იუპიტერი|იუპიტერს]] ბევრჯერ აღემატება მასით და უახლოვდება ვარსკვლავურ ობიექტებს, რომელთაც „[[ყავისფერი ჯუჯა|ყავისფერი ჯუჯები]]“ ეწოდება.<ref>{{cite web | year=2006 |title=IAU General Assembly: Definition of Planet debate | url=http://astro2006.meta.mediastream.cz/Astro2006-060822-01.asx |format=.wmv |publisher=MediaStream.cz |accessdate=2008-08-23}}</ref> ყავისფერი ჯუჯები ვარსკვლავებადაა მიჩნეული, რადგან მათ შეუძლიათ [[დეითერიუმი|დეითერიუმის]] ([[წყალბადი]]ს მძიმე [[იზოტოპი]]) სინთეზი. მიუხედავად იმისა, რომ წყალბადის სინთეზი იუპიტერზე 75-ჯერ მასიურ სხეულებს შეუძლია, დეითერიუმის სინთეზი მხოლოდ 13 იუპიტერის მასის ობიექტებს ძალუძს. თუმცა, დეითერიუმი საკმაოდ იშვიათია და ყავისფერ ჯუჯათა უმეტესობა შეწყვეტდა მის სინთეზს აღმოჩენამდე დიდი ხნით ადრე, რაც მათ ხდის თითქმის განურჩეველს ზემასიური პლანეტებისაგან.<ref>{{cite journal | last=Basri |first=Gibor |title= Observations of Brown Dwarfs |journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics |year=2000 |volume=38 | issue=1 |page=485 |doi=10.1146/annurev.astro.38.1.485 |bibcode=2000ARA&A..38..485B}}</ref>
===XXI საუკუნე===
მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში, როცა [[მზის სისტემა|მზის სისტემაში]] უფრო მეტი ობიექტი და სხვა [[ვარსკვლავები]]ს ირგვლის დიდი სხეულები აღმოაჩინეს, დიდი დავა წარმოიშვა იმის შესახებ, თუ როგორი უნდა ყოფილიყო პლანეტა. განსაკუთრებით დიდი უთანხმოება იყო იმაზე, უნდა აღქმულიყო თუ არა ობიექტი პლანეტად, თუ ის გარკვეული დასახლების (როგორიცაა სარტყელი) წევრი იყო, ან თუ ის საკმარისად დიდი იყო, რომ წარმოექმნა ენერგია დეითერიუმის<nowiki/>[[ვარსკვლავი#თერმობირთვული სინთეზის გზები| თერმობირთვული სინთეზით]].
მრავალმა ასტრონომმა მოიყვანა არგუმენტი იმაზე, რომ [[პლუტონი]] აღარ უნდა ყოფილიყო პლანეტად აღქმული, რადგან მისი მსგავსი მრავალი ობიექტი, რომლებიც მის ზომას უახლოვდებოდა, ნაპოვნი იქნა [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] იმავე რეგიონში 1900-იანებსა და ადრეულ 2000-იანებში.
ზოგიერთი მათგანი, [[ქუაოარი|ქუაოარის]], [[მზის სისტემა#სედნა|სედნასა]] და [[ერისი]]ს ჩათვლით, პოპულარულ პრესაში მეათე პლანეტად აღიარეს, თუმცა ფართო სამეცნიერო აღიარება ვერ ჰპოვეს. ერისის აღმოჩენამ 2005 წელს საზოგადოებრივი მოთხოვნილება და საჭიროება დაბადა, რომ შექმნილიყო პლანეტის ოფიციალური განმარტება, რადგან ერისი 27%-ით მასიური იყო პლუტონზე.
პრობლემის გაცნობის შემდეგ [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი|საერთაშორისო ასტრონომიულმა კავშირმა]] შექმნა პლანეტის განმარტება 2006 წლის აგვისტოში. პლანეტების რიცხვი 8-მდე შემცირდა, რომლებიც შესამჩნევად დიდი ზომისა იყო და რომელთაც გასუფთავებული ჰქონდა თავიანთი ორბიტა ([[მერკური]], [[ვენერა]], [[დედამიწა]], [[მარსი]], [[იუპიტერი]], [[სატურნი]], [[ურანი]] და [[ნეპტუნი]]. ასევე, შეიქმნა ჯუჯა პლანეტების ახალი კლასი, რომლებიც თავდაპირველად სამ ობიექტს მოიცავდა: [[ცერერა]], [[პლუტონი]] და [[ერისი]].<ref>{{cite journal | last=Green |first=D. W. E. |version=Circular No. 8747 |publisher=Central Bureau for Astronomical Telegrams, International Astronomical Union |date=2006-09-13 |title=(134340) Pluto, (136199) Eris, and (136199) Eris I (Dysnomia) |url=http://www.cbat.eps.harvard.edu/iauc/08700/08747.html |accessdate=2011-07-05 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080624225029/http://www.cfa.harvard.edu/iau/special/08747.pdf |archivedate = June 24, 2008 |deadurl=yes}}</ref>
====ეგზოპლანეტის განმარტება====
2003 წელს [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი]]ს ეგზოპლანეტებზე მომუშავე ჯგუფმა გააკეთა განცხადება პლანეტის განმარტებაზე, რომელიც აერთიანებდა მომდევნო მომუშავე განმარტებას, ძირითადად ფოკუსირებული იყო პლანეტებსა და ყავისფერ ჯუჯებს შორის საზღვარზე<ref name="WSGESP">{{cite web |year=2001 |title=Working Group on Extrasolar Planets (WGESP) of the International Astronomical Union | work=IAU |url=http://www.dtm.ciw.edu/boss/definition.html |accessdate=2008-08-23}}</ref>:
* ობიექტები იმ ნამდვილი მასით, რომელიც იმდენად დიდი არაა, რომ [[დეითერიუმი]]ს [[თერმობირთვული სინთეზი]] დაიწყოს (ახლანდელი გამოთვლებით, ეს არის 13 [[იუპიტერის მასა]] დეითერიუმის იმ მარაგით, რომელიც [[მზე]]ზეა<ref>{{cite journal | last1=Saumon |first1=D. |author2=Hubbard, W. B.; Burrows, A.; Guillot, T.; Lunine, J. I.; Chabrier, G. |title=A Theory of Extrasolar Giant Planets |journal=Astrophysical Journal |year=1996 |volume=460 |pages=993–1018 |bibcode=1996ApJ...460..993S |doi=10.1086/177027|arxiv = astro-ph/9510046 }}</ref>) და რომელიც [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავებს]] ან ვარსკვლავურ ნარჩენებს უვლის გარშემო, არის „პლანეტები“ (არ აქვს მნიშვნელობა, როგორ წარმოიქმნა). მინიმალური [[მასა]]და ზომა ექსტრასოლარული ობიექტისთვის, რომ პლანეტად ჩაითვალოს, იგივე მოთხოვნილებები უნდა დააკმაყოფილოს, რომლებიც [[მზის სისტემა]]ში გამოიყენება.
* სუბვარსკვლავური ობიექტები იმ ნამდვილი მასით, რომელიც იმდენად დიდია, რომ დეითერიუმის თერმობირთვული სინთეზი წამოიწყოს, „ყავისფერი ჯუჯებია“, არ აქვს მნიშვნელობა, როგორ წარმოიქმნა ან სად არის მოთავსებული.
* თავისუფლად მოტივტივე ობიექტები ახალგაზრდა ვარსკვლავთგროვებში იმ მასით, რომელიც იმდენად დიდი არაა, რომ დეითერიუმის თერმობირთვული რეაქციები დაიწყოს, არ არის „პლანეტები“, არამედ „სუბ-ყავისფერი ჯუჯებია“.
ამ განმარტებას ასტრონომები ფართოდ იყენებენ, როცა ისინი ეგზოპლანეტათა აღმოჩენებს აქვეყნებენ აკადემიურ ჟურნალებში.<ref>See for example the list of references for: {{cite web | author=Butler, R. P. ''et al.'' |year=2006 |url=http://exoplanets.org/ |title=Catalog of Nearby Exoplanets |publisher =University of California and the Carnegie Institution |accessdate = 2008-08-23}}</ref> თუმცა დროებითია, ის მაინც ეფექტურად მომუშავე განმარტება რჩება და დარჩება მანამდე, სანამ უფრო მტკიცე არ შეიქმნება. ეს განმარტება არანაირ კომენტარს არ აკეთებს იმ პლანეტარული ობიექტების სტატუსზე, რომლებიც ყავისფერი ჯუჯების გარშემო ბრუნავს, როგორიცაა [[2M1207b]].
სუბ-ყავისფერი ჯუჯების ერთი განმარტება არის პლანეტის მასის ობიექტი, რომელიც წარმოიქმნა ღრუბლის კოლაფსით და არა აკრეციით. ამ წარმოქმნის განსხვავება სუბ-ყავისფერ ჯუჯებსა და პლანეტებს შორის არ არის უნივერსალურად შეთანხმებული: ასტრონომთა შორის ორი აზრი არსებობს იმის შესახებ, უნდა განიხილებოდეს თუ არა პლანეტის ფორმირების პროცესი თავისივე დაყოფის კლასიფიკაციად.<ref name="Cha110913">{{cite web
|date=2005-11-29
|title=A Planet With Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball
|publisher=NASA
|author=Whitney Clavin
|url=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzerf-20051129.html
|accessdate=2006-03-26}}</ref> უთანხმოების ერთი მიზეზი ხშირად შეიძლება იყოს ის, რომ შეუძლებელია განსაზღვრო ფორმირების პროცესი. მაგალითად, პლანეტა, რომელიც წარმოიქმნა აკრეციით [[ვარსკვლავი]]ს გარშემო, შეიძლება გაიტყორცნოს სისტემიდან და გახდეს თავისუფლად მოტივტივე, როგორც შესაძლებელია, რომ, სუბ-ყავისფერი ჯუჯა, რომელიც წარმოიქმნა თავისით ვარსკვლავთგროვაში ღრუბლის კოლაფსით, [[ვარსკვლავი]]ს გარშემო ორბიტაზე დაჭერილ იქნეს.
13 იუპიტერის მასის ჩამონაჭერი დამახინჯებული წესი უფროა, ვიდრე ზუსტი ფიზიკური მნიშვნელობა. იბადება კითხვა: რა იგულისხმება დეითერიუმის წვაში? ეს კითხვა იმიტომ იბადება, რომ დიდი ობიექტები დეითერიუმის უმეტეს ნაწილს მოიხმარს, ხოლო პატარა ობიექტები მხოლოდ მცირე რაოდენობას დაწვავს და 13 იუპიტერის მასა სადღაც შუაშია. დამწვარი დეითერიუმის რაოდენობა დამოკიდებულია არა მხოლოდ [[მასა]]ზე, არამედ პლანეტის შედგენილობაზე: [[ჰელიუმი]]ს რაოდენობაზე და დეითერიუმის არსებობაზე.<ref>{{cite arXiv |eprint=1008.5150 |author1=Spiegel |author2=Adam Burrows |author3=Milsom |title=The Deuterium-Burning Mass Limit for Brown Dwarfs and Giant Planets |class=astro-ph.EP |year=2010}}</ref> [[ექსტრასოლარული პლანეტების ენციკლოპედია]] მოიცავს ობიექტებს 25 იუპიტერის მასამდე, რომელიც ამბობს: „ის ფაქტი, რომ არ არის განსაკუთრებული ნიშანთვისება 13 იუპიტერის მასის ობიექტების სპექტრი, აძლიერებს არჩევანს, რომ დავივიწყოთ ეს მასის ზღვარი“.<ref>{{cite journal|last1=Schneider |first1=J. |last2=Dedieu |first2=C. |last3=Le Sidaner |first3=P. |last4=Savalle |first4=R. |last5=Zolotukhin |first5=I. |title=Defining and cataloging exoplanets: The exoplanet.eu database|year=2011|volume=532|issue=79|journal=[[Astronomy & Astrophysics]] |arxiv=1106.0586|doi=10.1051/0004-6361/201116713|pages=A79|bibcode=2011A&A...532A..79S}}</ref> [[ეგზოპლანეტების მონაცემთა მკვლევარი]] მოიცავს ობიექტებს 24 იუპიტერის მასით და ამბობს: „13 იუპიტერის მასის სხვაობა [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი|საკ-ის]] მომუშავე ჯგუფის მიერ რეალურად არამოტივირებულია პლანეტებისთვის, რომელთაც კლდოვანი ბირთვი აქვს და დასაკვირვებლად პრობლემატურია“.<ref name=eod>{{cite arXiv|eprint=1012.5676|last1=Wright |first11=J. T. |author2=''et al.''|title=The Exoplanet Orbit Database|class=astro-ph.SR|year=2010}}</ref> [[ნასა]]ს ეგზოპლანეტების არქივი მოიცავს ობიექტებს 30 იუპიტერის მასით ან მასზე ნაკლებს.<ref>[http://exoplanetarchive.ipac.caltech.edu/docs/exoplanet_criteria.html Exoplanet Criteria for Inclusion in the Archive], NASA Exoplanet Archive</ref>
პლანეტებისა და ყავისფერი ჯუჯების განცალკევების სხვა კრიტერიუმი, გარდა დეითერიუმის წვის, ფორმირების პროცესისა თუ ადგილმდებარეობის, არის ბირთვის წნევა დომინირებულია თუ არა [[კულონის წნევა|კულონის წნევით]] ან ელექტრონის გადაგვარების წნევით.<ref>{{cite journal |doi=10.1146/annurev.earth.34.031405.125058 |journal=Ann. Rev. Earth Planet. Sci. |volume=34 |title=Planetesimals To Brown Dwarfs: What is a Planet? |pages=193–216 |year=2006 |arxiv=astro-ph/0608417 |bibcode=2006AREPS..34..193B}}</ref><ref>{{cite journal |author1=Boss, Alan P. |author2=Basri, Gibor |author3=Kumar, Shiv S. |author4=Liebert, James |author5=Martín, Eduardo L. |author6=Reipurth, Bo |author7=Zinnecker, Hans |title=Nomenclature: Brown Dwarfs, Gas Giant Planets, and ? |journal=Brown Dwarfs |volume=211 |page=529 |year=2003 |bibcode=2003IAUS..211..529B }}</ref>
====2006 წლის განმარტება====
2006 წელს [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი]]ს მთავარი ასამბლეა გაიმართა. დიდი დებატებისა და ერთი წარუმატებელი წინადადების შემდეგ ასამბლეამ ხმა მისცა რეზოლუციის შემოღებას, რომელიც განმარტავდა პლანეტებს [[მზის სისტემა|მზის სისტემაში]], როგორც:<ref name="IAU2">{{cite web | author=Staff |year=2006 |url =http://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0603/ |title =IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU resolution votes |publisher =IAU |accessdate = 2007-05-11}}</ref>
{{ციტატა|ციური სხეული, რომელიც მზის გარშემო ბრუნავს (ა), აქვს საკმარისი მასა, რომ მიიღი მრგვალი ფორმა (ბ) და გასუფთავებული აქვს სამეზობლო (გ) თავისი ორბიტის გარშემო.}}
ამ განმარტების თანახმად, [[მზის სისტემა]]ში 8 პლანეტა შედის. სხეულები, რომლებიც პირველ ორ მოთხოვნას ასრულებს, მაგრამ არა მესამეს (როგორც [[ცერერა]], [[პლუტონი]] და [[ერისი]]), ჯუჯა პლანეტებად კლასიფიცირდება, ოღონდ იმ პირობით, თუ ისინი არ არიან სხვა პლანეტების ბუნებრივი თანამგზავრები. თავდაპირველად [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი]]ს კომიტეტმა შემოიტანა განმარტება, რომლის მიხედვითაც პლანეტათა რიცხვი ძალიან დიდი გახდებოდა, თუ (გ) კრიტერიუმი არ იქნებოდა.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/4795755.stm |title=Planets plan boosts tally 12 |publisher=BBC |date=2006-08-16 |accessdate=2008-08-23 |first=Paul |last=Rincon}}</ref> დიდი კამათის შემდეგ კენჭისყრის საშუალებით გადაწყდა, რომ ასეთი სხეულები ჯუჯა პლანეტებად უნდა კლასიფიცირებულიყო.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/5282440.stm |publisher=BBC |title=Pluto loses status as a planet |date=2006-08-24 |accessdate=2008-08-23}}</ref>
ეს განმარტება დაფუძნებულია პლანეტარული ფორმირების თეორიებზე, რომელშიც პლანეტარული ემბრიონი თავდაპირველად თავის ორბიტალურ სამეზობლოს სხვა მცირე ობიექტებისაგან ასუფთავებს. ასტრონომერ [[სტივენ სოტერი]]ს აღწერის მიხედვით:<ref>{{cite journal | last = Soter |first = Steven |title = What is a Planet |journal = Astronomical Journal |volume = 132 |issue = 6 |pages = 2513–19 |year = 2006 |doi=10.1086/508861 |arxiv=astro-ph/0608359 |bibcode=2006AJ....132.2513S}}</ref>
{{ციტატა|მეორადი აკრეციული დისკოს საბოლოო პროდუქტი არის შედარებით დიდი სხეულების (პლანეტების) მცირე რიცხვი ან არგადაკვეთად ან რეზონანსიან ორბიტებში, რომელიც მათ შორის შეჯახებას უშლის ხელს. უმცროსი პლანეტები და კომეტები, კოიპერის სარტყლის ობიექტების ჩათვლით, განსხვავდება პლანეტებისაგან იმით, რომ მათ შეუძლიათ შეეჯახონ ერთმანეთსა და პლანეტებს.}}
სამეცნიერო საზოგადოების გაღმა პლუტონს ძლიერი კულტურული მნიშვნელობა ჰქონდა მრავალი საზოგადოებისათვის 1930 წლიდან, რათა ისევ პლანეტის სტატუსი ჰქონოდა. [[ერისი]]ს აღმოჩენა მედიაში ფართოდ გავრცელდა, როგორც [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] მეათე პლანეტა და, აქედან გამომდინარე, ამ სამის ჯუჯა პლანეტებად რეკლასიფიკაციამ მრავალი მედია საშუალება მოიზიდა და საზოგადოების უდიდესი ყურადღება მიიქცია.<ref>{{cite news | first=Clara |last=Moskowitz |title=Scientist who found '10th planet' discusses downgrading of Pluto |publisher=Stanford news |date=2006-10-18 |url=http://news-service.stanford.edu/news/2006/october18/mbrown-101806.html |accessdate=2008-08-23}}</ref>
===ობიექტები, რომელთაც პლანეტებად აღიქვამდნენ===
ქვემოთ მოცემულ ცხრილში ნაჩვენებია [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] სხეულები, რომლებსაც ოდესღაც პლანეტებად აღიქვამდნენ.
{| class="wikitable"
|-
! |სხეული
! |დღევანდელი კლასიფიკაცია
! |შენიშვნები
|-
| [[მზე]], [[მთვარე]]
| [[ვარსკვლავი]], თანამგზავრი
| style="font-size:90%;"| პლანეტებად კლასიფიცირდა ანტიკურ ხანაში ამჟამად უარყოფილი [[გეოცენტრული მოდელი]]ს თანახმად.
|-
| [[იო (თანამგზავრი)|იო]], [[ევროპა (თანამგზავრი)|ევროპა]], [[განიმედე (თანამგზავრი)|განიმედე]] და [[კალისტო (თანამგზავრი)|კალისტო]]
| თანამგზავრები
| style="font-size:90%;"|იუპიტერის 4 უდიდესი თანამგზავრი, რომლელთაც მოიხსენიებენ გალილეისეულ მთვარეებად მათი აღმომჩენის, [[გალილეო გალილეი]]ს, შემდეგ.
|-
| [[ტიტანი (თანამგზავრი)|ტიტანი]],<ref>Referred to by Huygens as a ''Planetes novus'' ("new planet") in his [http://www.sil.si.edu/DigitalCollections/HST/Huygens/huygens-text.htm ''Systema Saturnium'']</ref> [[იაფეტი (თანამგზავრი)|იაფეტი]],<ref>Both labelled ''nouvelles planètes'' (new planets) by Cassini in his ''Découverte de deux nouvelles planetes autour de Saturne''</ref><ref>Giovanni Cassini (1673). Decouverte de deux Nouvelles Planetes autour de Saturne. Sabastien Mabre-Craniusy. pp. 6–14.</ref>[[რეა (თანამგზავრი)|რეა]], [[ტეთისი (თანამგზავრი)|ტეთისი]],<ref>Both once referred to as "planets" by Cassini in his [http://links.jstor.org/sici?sici=0260-7085%281686%2F1692%2916%3C79%3AAEOTJD%3E2.0.CO%3B2-J ''An Extract of the Journal Des Scavans...'']. The term "satellite", however, had already begun to be used to distinguish such bodies from those around which they orbited ("primary planets").</ref> და [[დიონა (თანამგზავრი)|დიონა]]
| მთვარეები
| style="font-size:90%;"| სატურნის 5 დიდი მთვარე, რომლებიც [[ქრისტიან ჰუიგენსი|ქრისტიან ჰუიგენსმა]] და [[ჟოვანი დომენიკო კასინი]]მ აღმოაჩინეს.
|-
| [[ცერერა]]
| ჯუჯა პლანეტა და [[ასტეროიდი]]
| rowspan="2" colspan="2" style="font-size:90%;"| ესენი პლანეტებად იყო აღქმული მათი აღმოჩენიდან (1801-1807 წლებში) მანამდე, სანამ მათი რეკლასიფიცირება არ მოხდა ასტეროიდებად 1850-იანებში.<ref>{{cite web | author=Hilton, James L. |title=When did the asteroids become minor planets? |work=U.S. Naval Observatory |url=http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |accessdate=2008-05-08 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20080324182332/http://aa.usno.navy.mil/faq/docs/minorplanets.php |archivedate = 2008-03-24}}</ref>
ცერერა 2006 წელს ჯუჯა პლანეტად კლასიფიცირდა.
|-
| [[2 პალასი|პალასი]], [[3 იუნონა|იუნონა]] და [[4 ვესტა|ვესტა]]
| ასტეროიდები
|-
| [[5 ასტრეა|ასტრეა]], [[6 ჰებე|ჰებე]], [[7 ირისი|ირისი]], [[8 ფლორა|ფლორა]], [[9 მეტისი|მეტისი]], [[10 ჰიგეია|ჰიგეია]], [[11 პართენოპე|პართენოპე]], [[12 ვიქტორია|ვიქტორია]], [[13 ეგერია|ეგერია]], [[14 ირინა|ირინა]], [[15 ეუნომია|ეუნომია]]
| ასტეროიდები
| style="font-size:90%;"| უფრო მეტი ასტეროიდი, რომლებიც 1845-1851 წლებში აღმოაჩინეს. სწრაფად ზრდადი სია სხეულებისა, რომლებიც მარსსა და იუპიტერს შორის იყო, უზრუნველყო მათი ასტეროიდებად რეკლასიფიკაცია, რომელიც ფართოდ აღიარებული გახდა 1854 წლისთვის.<ref>{{cite web |title=The Planet Hygea |year=1849 |work=spaceweather.com |url=http://spaceweather.com/swpod2006/13sep06/Pollock1.jpg |accessdate=2008-04-18}}</ref>
|-
| [[პლუტონი]]
| ჯუჯა პლანეტა და [[კოიპერის სარტყელი|კოიპერის სარტყლის]] ობიექტი
| style="font-size:90%;" | პირველი [[მზის სისტემა#ტრანს-ნეპტუნისეული რეგიონი|ტრანს-ნეპტუნისეული ობიექტი]] (ე.ი. უმცროსი პლანეტა, რომელსაც დიდი ნახევარღერძი ნეპტუნის გაღმა ჰქონდა). მას 1930 წლიდან (აღმოჩენიდან) პლანეტად აღიქვამდნენ. მას პლანეტის სტატუსი 2006 წელს ჩამოართვეს და ჯუჯა პლანეტის სტატუსი მიანიჭეს.
|-
| [[ერისი]]
| ჯუჯა პლანეტა და [[მზის სისტემა#მიმოფანტული დისკო|მიმოფანტული დისკოს]] ობიექტი
| style="font-size:90%;"| 2003 წელს აღმოჩენილი ეს ტრანს-ნეპტუნისეული ობიექტი თავდაპირველად პლანეტად იწოდებოდა მისი აღმომჩენების, ნასას, მიერ და ზოგიერთი დამოუკიდებელი დამკვირვებლის მიერ, მაგრამ პლუტოიდების სწრაფად ზრდადმა სიამ, რომლებიც პლუტონს წააგავდა ზომაში, ეს ობიექტი ჯუჯა პლანეტად აქცია.
|}
რამდენიმე ასტრონომი ჯუჯა პლანეტებსა და ზოგიერთ თანამგზავრს პლანეტებად აღიქვამს.
==მითოლოგია და სახელდება==
[[File:Olympians.jpg|thumb|left|upright|ოლიმპოს ღმერთები,რომელთა სახელებიც [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] პლანეტებს აქვს.]]
დასავლეთში პლანეტების სახელწოდებები რომაული მითოლოგიიდან წამოვიდა, რომლებიც, თავის მხრივ, ბერძნებისა და ბაბილონელებისგან მოდის. ანტიკურ საბერძნეთში ორ დიად მნათობს, [[მზე]]სა და [[მთვარე]]ს, უწოდებდნენ „ჰელიოსს“ და „სელენას“; ყველაზე შორს არსებულ პლანეტას ([[სატურნი]]) უწოდებდნენ „ფაინონას“, მოკაშკაშეს; მას მოჰყვებოდა „ფაეტონი“ ([[იუპიტერი]]), ნათელი; წითელი პლანეტა ([[მარსი]]) ცნობილი იყო, როგორც „პიროეისი“, ცეცხლოვანი; ყველაზე ნათელი ([[ვენერა]]) კი - როგორც „ფოსფოროსი“, სინათლის მომტანი; და უკანასკნელი, სწრაფმავალი პლანეტა ([[მერკური (პლანეტა)|მერკური]]) იწოდებოდა „სტილბონად“, მკრთალ მანათობლად. ბერძნები თითოეულ პლანეტას სწირავდნენ თავიანთი ღმერთების პანთეონიდან ერთს, ოლიმპოელს: „ჰელიოსი“ და „სელენა“ პლანეტების სახელებიც იყო და ღმერთებისაც; „ფაინონა“ [[კრონოსი]]სთვის იყო მიძღვნილი, [[ტიტანი (მითოლოგია)|ტიტანისთვის]], რომელმაც ოლიმპოელებს მამობა გაუწია; „ფაეტონი“ კი მსხვერპლად შესწირეს [[ზევსი|ზევსს]], [[კრონოსი]]ს ვაჟს, რომელმაც მამა მეფობიდან გადააყენა; „პიროეისი“ მისცეს [[არესი|არესს]], ზევსის ვაჟსა და ომის ღმერთს; „ფოსფოროსს“ [[აფროდიტე]] მართავდა, სიყვარულის ქალღმერთი; [[ჰერმესი]] კი, ღმერთების მაცნე, საზრიანობისა და მოძღვრების ღმერთი, - განაგებდა სტილბონს.<ref name="practice">{{cite book |title=The History and Practice of Ancient Astronomy |first=James |last=Evans |publisher=Oxford University Press |year=1998 |pages=296–7 |url=http://books.google.com/?id=nS51_7qbEWsC&pg=PA17
|accessdate=2008-02-04 |isbn=978-0-19-509539-5}}</ref>
თავიანთი ღმერთებისთვის სახელების შერქმევის ბერძნული პრაქტიკა თითქმის მთლიანად ბაბილონელთაგან იყო ნასესხები. ბაბილონელებმა ფოსფოროსს სიყვარულის ქალღმერთის, [[იშთარი]]ს სახელი დაარქვეს; [[პიროეისი|პიროეისს]] - ომის ღმერთის, [[ნერგალი]]ს; სტილბონს - მშვიდობის ღმერთის, [[ნაბუს]] სახელი; ფაეტონს კი თავიანთი მთავარი ღმერთის - [[მარდუქი]]ს.<ref name="nergal">{{cite web |first=Kelley L. |last=Ross |year=2005 |title=The Days of the Week |url=http://www.friesian.com/week.htm |publisher=The Friesian School |accessdate=2008-08-23}}</ref> მეტისმეტად ბევრი დამთხვევაა ბერძნულსა და ბაბილონურ სახელებს შორის იმისთვის, რომ ისინი ცალ-ცალკე წარმოშობილიყო.<ref name="practice" /> თარგმანი არ იყო სრულყოფილი. მაგალითად, ბაბილონელი ნერგალი ომის ღმერთი იყო და ბერძნები მას [[არესი|არესთან]] აიგივებდნენ. თუმცა, [[არესი]]სგან განსხვავებით, [[ნერგალი]] ეპიდემიებისა და ქვესკნელის ღმერთიც იყო.<ref>{{cite book |title=Martian Metamorphoses: The Planet Mars in Ancient Myth and Tradition |first=Ev |last=Cochrane |year=1997 |publisher=Aeon Press |url=http://books.google.com/?id=jz3eqRGuM0wC&pg=PP9&dq=ares+nergal+planet+pestilence |accessdate=2008-02-07 |isbn=0-9656229-0-8}}</ref>
დღეს დასავლეთში ხალხის უმეტესობა პლანეტებს იმ სახელწოდებებით იცნობს, რომლებიც მათ ოლიმპოს ღმერთების პანთეონიდან შეიძინეს. თუმცა, თანამედროვე ბერძნები ჯერ კიდევ იყენებენ პლანეტების ანტიკურ სახელებს. სხვა ევროპული ენები, რომაული იმპერიის და, მოგვიანებით, კათოლიკური ეკლესიის გავლენით, უმეტესად რომაულ (ლათინურ) სახელებს იყენებენ, ვიდრე ბერძნულს. რომაელებს, რომლებიც ბერძნების მსგავსად ინდო-ევროპელები იყვნენ, ჰქონდათ საერთო პანთეონი განსხვავებული სახელწოდებებით, მაგრამ მათ აკლდათ ის მდიდარი ტრადიციები, რაც ბერძნულმა კულტურამ მისცა თავიანთ ღმერთებს. რომაული რესპუბლიკის მოგვიანებით ხანაში, რომაელმა მწერლებმა ბერძნული მოთხრობების დიდი ნაწილი ისესხეს და მიაკუთვნეს საკუთარ პანთეონს. ამ მხრივ ისინი ერთმანეთისგან ნამდვილად ძნელად გასარჩევი გახდა.<ref>{{cite book |title=Greek Mythography in the Roman World |first=Alan |last=Cameron |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=0-19-517121-7}}</ref> როცა რომაელებმა ბერძენთა [[ასტრონომია]] შეისწავლეს, პლანეტებს საკუთარი ღმერთების სახელები მიანიჭეს: [[მერკური]] (ჰერმესის ნაცვლად), [[ვენერა]] (აფროდიტე), [[მარსი]] (არესი), [[იუპიტერი]] (ზევსი) და [[სატურნი]] (კრონოსი). მე-18 და მე-19 საუკუნეებში მომდევნო პლანეტების აღმოჩენისას სახელების დარქმევის პრაქტიკა შემოინახეს ნეპტუნთან (პოსეიდონი). [[ურანი (პლანეტა)|ურანი]] უნიკალურია იმ მხრივ, რომ მას ბერძნული ღვთაების სახელი დაარქვეს და არა მისი რომაელი ორეულის .
რომაელებს, რომლებიც მისდევდნენ რწმენას, რომელიც სავარაუდოდ [[მესოპოტამია]]ში წარმოიშვა, მაგრამ [[ელინისტური ეგვიპტე|ელინისტურ ეგვიპტეში]] განვითარდა,<!--<ref>{{cite web |first=Bill |last=Arnett |year=2006 |title=Appendix 5: Planetary Linguistics |url=http://www.nineplanets.org/days.html |publisher=www.nineplanets.org |accessdate=2008-02-02}}{{Verify credibility|date=February 2008}}</ref>--> სჯეროდათ, რომ ის შვიდი ღმერთი, რომელთა სახელებიც პლანეტებს დაერქვა, მორიგეობით, საათობრივად ადევნებდნენ თვალყურს იმ საქმეებს, რომლებიც [[დედამიწა]]ზე მიმდინარეობდა. მორიგეობის თანმიმდევრობა ასეთი იყო: [[სატურნი]], [[იუპიტერი]], [[მარსი]], [[მზე]], [[ვენერა]], [[მერკური]], [[მთვარე]] (უშორესიდან უახლოესი პლანეტისაკენ).<ref name="zerubavel">{{cite book | first=Eviatar |last=Zerubavel |year=1989 |publisher=University of Chicago Press |isbn=0-226-98165-7 |title= The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week |page=14 |url=http://books.google.com/?id=aGahKeojIUoC&pg=PA14 |accessdate=2008-02-07}}</ref> მაშასადამე, პირველი დღე სატურნის მიერ იწყებოდა (1-ლი საათი), მეორე დღე - მზის მიერ (25-ე საათი), მას მოჰყვებოდა მთვარე (49-ე საათი), მარსი, მერკური, იუპიტერი და ვენერა. იმის გამო, რომ ყოველ დღეს იმ ღმერთის სახელი დაერქვა, რომელიც მას იწყებდა, ეს კვირის დღეების თანმიმდევრობსაც წარმოადგენს რომაულ კალენდარში მას შემდეგ, რაც ნუნდინალური ციკლი იქნა უარყოფილი – და მაინც შემონახულია მრავალ თანამედროვე ენაში.<ref name="weekdays">{{cite journal | first=Michael |last=Falk |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the [[Royal Astronomical Society of Canada]] |year=1999 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 | last2=Koresko | first2=Christopher}}</ref> ინგლისურში შაბათი, კვირა და ორშაბათი ამ რომაული სახელების პირდაპირი თარგმანებია. დანარჩენ დღეებს გადაარქვეს სახელები Tiw-ს (სამშაბათი), Wóden (ოთხშაბათი), Thunor (ხუთშაბათი), და Fríge-ს (პარასკევი) მიხედვით. ანგლო-საქსონური ღმერთებიც მარსის, მერკურის, იუპიტერის და ვენერას მსგავსი ან ექვივალენტური იყო.
[[დედამიწა]] ერთადერთი პლანეტაა, რომლის სახელწოდებაც ინგლისურში არაა წამოსული ბერძნულ-რომაული მითოლოგიიდან. იმის გამო, რომ იგი პლანეტად მხოლოდ მე-17 საუკუნეში აღიარეს,<ref name="galileo_project">{{cite web | last=Van Helden |first=Al |year=1995 |url=http://galileo.rice.edu/sci/theories/copernican_system.html |title=Copernican System |publisher=The Galileo Project |accessdate=2008-01-28}}</ref> აქ არ გვხვდება ღმერთის სახელის დარქმევის რაიმე ტრადიცია. (ასევეა, სულ მცირე - ინგლისურში, მზესა და მთვარეზეც, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უკვე დიდი ხანია, აღარ ითვლება პლანეტებად). სახელი წარმოშობილია ანგლო-საქსონური სიტყვისგან Erda, რომელიც მიწას ან ნიადაგს ნიშნავს და პირველად დედამიწის სფეროს სახელწოდების დაწერისას გამოიყენეს, დაახლოებით, 1300 წელს.<ref>{{cite web | publisher= Oxford English Dictionary |url = http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50071589?query_type=word&queryword=earth&first=1&max_to_show=10&sort_type=alpha&result_place=1&search_id=7aas-q054tm-4631&hilite=50071589 | title = earth, n |accessdate = 2008-02-06 |year = 1989}}</ref><ref name="etymearth">{{cite web | last = Harper | first = Douglas |date = September 2001 |url = http://www.etymonline.com/index.php?term=earth |title = Earth |work= Online Etymology Dictionary |accessdate = 2008-08-23}}</ref> თავისი ექვივალენტებიანად სხვა გერმანიკულ ენებში, იგი საბოლოოდ მიიღება პროტო-გერმანიკული სიტყვისგან Ertho, “მიწა”,<ref name="etymearth"/> როგორც ამას ინგლისურ earth-ში, გერმანულ Erde-ში, ჰოლადიურ aarde-ში და სკანდინავიურ jord-ში ვხედავთ. მრავალ რომაულ ენაში შენარჩუნებულია ძველი რომაული სიტყვა terra (ან მის ზოგიერთი ვარიანტი), რომელიც გამოიყენებოდა „ხმელეთის“ მნიშვნელობით, „ზღვის“ საპირისპიროდ.<ref>{{cite web |last=Harper |first=Douglas |date=September 2001 |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=terrain |title=Etymology of "terrain" |work=Online Etymology Dictionary |accessdate=2008-01-30}}</ref> თუმცა, არა-რომაული ენები იყენებს თავიანთ მშობლიურ სიტყვებს. ბერძნები ინარჩუნებენ თავიანთ თავდაპირველ სახელწოდებას, Γή (Ge).
არა-ევროპული კულტურები იყენებდნენ განსხვავებულ სისტემებს პლანეტების სახელწოდებებისთვის. [[ინდოეთი]] იყენებს [[ნავაგრაჰა|ნავაგრაჰაზე]] დაფუძნებულ სისტემას, რომელიც აერთიანებს შვიდ ტრადიციულ პლანეტას (სურია - მზისთვის, ჩანდრა - მთვარისთვის, ხოლო ბუდა, შუკრა, მანგალა, ბრჰასპატი და შანი მერკურის, ვენერას, მარსის, იუპიტერისა და სატურნისათვის) და მთვარის აღმავალ და დაღმავალ კვანძებს - რაჰუს და კეტუს. [[ჩინეთი]] და [[სამხრეთ აზია|სამხრეთ აზიის]] ქვეყნები ისტორიულად ექვემდებარება ჩინური კულტურის ზეგავლენას (როგორიცაა [[იაპონია]], [[კორეა]] და [[ვიეტნამი]]). ისინი იყენებენ სახელდების ისეთ სისტემას, რომელიც დაფუძნებულია ხუთ ჩინურ ელემენტზე: წყალი (მერკური), ლითონი (ვენერა), ცეცხლი (მარსი), ხე (იუპიტერი) და მიწა (სატურნი).<ref name="weekdays" />
==წარმოქმნა==
[[File:Protoplanetary-disk.jpg|left|thumb|300px|პროტოპლანეტარული დისკო, მხატვრის წარმოსახვა]]
პლანეტების ფორმირების პროცესი ზუსტად არ არის შესწავლილი. ყველაზე მიღებული თეორია არის ის, რომ იგი წარმოიქმნება გაზისა და მტვრის სქელ დისკოში არსებული [[ნისლეული]]ს კოლაფსისას. ბირთვში [[ვარსკვლავი#პროტოვარსკვლავის წარმოქმნა|პროტოვარსკვლავი წარმოიქმნება]], რომელსაც გარს აკრავს მბრუნავი [[პლანეტარული დისკო]]. [[აკრეცია|აკრეციის]] პროცესისას (პროცესი, რომლის დროსაც სხეულები ერთმანეთს ეწებება შეჯახებებისას) დისკოში არსებული მტვრის ნაწილაკები განუწყვეტლივ აგროვებს [[მასა]]ს, რომ უფრო და უფრო დიდი სხეულები წარმოქმნას. წარმოიქმნება მასის ადგილობრივი კონცენტრაცია, რომელსაც [[პლანეტოშენადედი|პლანეტოშენადედები]] ეწოდება, და ეს აჩქარებს აკრეციის პროცესს [[გრავიტაცია|გრავიტაციული]] მიზიდულობის ძალით დამატებითი მატერიის შემცირებით. ეს კონცენტრაციები უფრო და უფრო მკვრივი ხდება, სანამ არ მოხდება მათი კოლაფსი თავიანთივე გრავიტაციის გავლენით და შედეგად პროტოპლანეტები წარმოიქმნება.<ref>{{cite journal | first=G. W. |last=Wetherill |title=Formation of the Terrestrial Planets |journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics |year=1980 |volume=18 | issue=1 |pages=77–113 |bibcode=1980ARA&A..18...77W |doi=10.1146/annurev.aa.18.090180.000453}}</ref> მას შემდეგ, რაც პლანეტის [[დიამეტრი]] [[მთვარე|მთვარისაზე]] დიდი გახდება, ის იწყებს გაფართოებული ატმოსფეროს შექუჩებას და მნიშვნელოვნად ზრდის პლანეტოშენადედების დაჭერის ტემპს [[ატმოსფერული წევა|ატმოსფერული წევის]] წყალობით.<ref>{{cite journal | author=Inaba, S.; Ikoma, M. |title=Enhanced Collisional Growth of a Protoplanet that has an Atmosphere |journal=Astronomy and Astrophysics |year=2003 |volume=410 | issue=2 |pages=711–723 |bibcode=2003A&A...410..711I |doi = 10.1051/0004-6361:20031248}}</ref>
[[File:PIA18469-AsteroidCollision-NearStarNGC2547-ID8-2013.jpg|thumb|right|300px|[[ასტეროიდი|ასტეროიდების]] შეჯახება - პლანეტის ფორმირების პროცესი (მხატვრის წარმოსახვა).]]
როცა [[ვარსკვლავი#პროტოვარსკვლავი|პროტოვარსკვლავი]] იქამდე იზრდება, რომ შედეგად [[ვარსკვლავი]] წარმოიქმნება, გადარჩენილი დისკო ისპობა შიგნიდან გარეთ [[ფოტოაორთქლება|ფოტოაორთქლებით]], [[მზიური ქარი]]თ, [[პოინტინგ-რობერტსონის წევა|პოინტინგ-რობერტსონის წევითა]] და სხვა ეფექტებით.<ref>{{cite journal | last = Dutkevitch |first = Diane |year =1995 |url =http://www.astro.umass.edu/theses/dianne/thesis.html |archiveurl =http://web.archive.org/web/20071125124958/http://www.astro.umass.edu/theses/dianne/thesis.html |archivedate=2007-11-25 |title =The Evolution of Dust in the Terrestrial Planet Region of Circumstellar Disks Around Young Stars |publisher =PhD thesis, University of Massachusetts Amherst |accessdate = 2008-08-23 |bibcode=1995PhDT..........D}}</ref><ref>{{cite journal | author=Matsuyama, I.; Johnstone, D.; Murray, N. |title=Halting Planet Migration by Photoevaporation from the Central Source |journal=The Astrophysical Journal |year = 2005 |volume=585 |issue=2 |pages=L143–L146 |bibcode=2003astro.ph..2042M |doi = 10.1086/374406|arxiv = astro-ph/0302042 }}</ref> ამ დროიდან შეიძლება მრავალი პროტოპლანეტა კიდევ არსებობდეს, რომლებიც გარს უვლის დედავარსკვლავს ან ერთმანეთს, მაგრამ დროთა განმავლობაში მრავალი მათგანი ერთმანეთს შეეჯახება და წარმოიქმნება ერთი დიდი ობიექტი ან გამოათავისუფლებს მატერიას უფრო დიდი პროტოპლანეტებისა და პლანეტებისათვის, რომ მათ შთანთქონ.<ref>{{cite journal | last1=Kenyon |first1=Scott J. |author2=Bromley, Benjamin C. |journal=Astronomical Journal |volume=131 | issue=3 |page=1837 | year=2006 |doi=10.1086/499807 |title= Terrestrial Planet Formation. I. The Transition from Oligarchic Growth to Chaotic Growth |laysummary = http://www.cfa.harvard.edu/~kenyon/pf/terra/index.html |laysource = Kenyon, Scott J. Personal web page | bibcode=2006AJ....131.1837K|arxiv = astro-ph/0503568 }}</ref> ის ობიექტი, რომელიც საკმარისად მასიურია, შემოიკრებს მის სამეზობლოში არსებულ მატერიის უმეტეს ნაწილს, რის შემდეგაც პლანეტა გახდება. ამასობაში, ის პროტოპლანეტები, რომლებიც შეჯახებებს გადაურჩა, პლანეტების [[ბუნებრივი თანამგზავრები]] გახდება გრავიტაციული ჩაჭერის პროცესით, ან სხვა ობიექტების სარტყელში დარჩება და გახდება [[ჯუჯა პლანეტა]] ან მცირე სხეული.
შედარებით მცირე პლანეტოშენადედების ენერგეტიკული შეჯახებები (ასევე [[რადიოაქტიური დაშლა]]) ზრდად პლანეტას გაათბობს, რაც მის ნაწილობრივ (სულ მცირე) გადნობას გამოიწვევს. პლანეტის ინტერიერი მასით იცვლება და უვითარდება უფრო მკვრივი ბირთვი.<ref>{{cite journal | journal=Icarus |year=1987 |volume=69 | issue=2 |page=239 |last1=Ida |first1=Shigeru |author2=Nakagawa, Yoshitsugu; Nakazawa, Kiyoshi |title= The Earth's core formation due to the Rayleigh-Taylor instability |doi=10.1016/0019-1035(87)90103-5 |bibcode=1987Icar...69..239I}}</ref> პატარა კლდოვანმა პლანეტებმა თავიანთი ატმოსფეროს უმეტესი ნაწილი დაკარგა ამ აკრეციის გამო, მაგრამ დაკარგული გაზების ჩანაცვლება შესაძლებელია ამოფრქვევით, რომელიც ხდება მანტიიდან და [[კომეტა|კომეტების]] შეჯახებებით.<ref>{{cite journal | last=Kasting |first=James F. |title=Earth's early atmosphere |journal=Science |year=1993 |volume=259 |bibcode=1993Sci...259..920K |doi=10.1126/science.11536547 |pmid=11536547 |issue=5097 | pages=920–6}}</ref>
სხვა [[ვარსკვლავები]]ს გარშემო პლანეტარული სისტემების აღმოჩენამ და დაკვირვებამ შესაძლებლობა მისცა მეცნიერებს, რომ გამოეკვლიათ, გადაემოწმებინათ და შეეცვალათ კიდეც პლანეტარული თეორია. [[მეტალურობა|მეტალურობის]] დონით - ასტრონომიული ტერმინი, რომელიც [[ჰელიუმი|ჰელიუმზე]] მძიმე ელემენტების სიუხვეს აღწერს - შესაძლებელია განისაზღვროს იმის ალბათობა, ეყოლება თუ არა [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავს]] პლანეტები.<ref>{{cite press release |first1=David |last1=Aguilar |first2=Christine |last2=Pulliam |date=2004-01-06 |url=http://www.cfa.harvard.edu/news/archive/pr0404.html |title=Lifeless Suns Dominated The Early Universe |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |accessdate=2011-10-23}}</ref> აქედან გამომდინარე, ვარაუდობენ, რომ მეტალით მდიდარ [[I პოპულაციის ვარსკვლავი|I პოპულაციის ვარსკვლავებს]] უფრო მყარი პლანეტარული სისტემა აქვს, ვიდრე მეტალით ღარიბ, [[II პოპულაციის ვარსკვლავი|II პოპულაციის ვარსკვალვებს.]]
==მზის სისტემა==
{{მთავარი|მზის სისტემა}}
[[ფაილი:მზის სისტემა.jpeg|მინი|მარჯვნივ|400პქ|მზის სისტემის კომპიუტერული მოდელი. ინფოპლაკატზე ყველა პლანეტის მასა, დაშორება და სხვა მახასიათებლებია აღბეჭდილი]]
[[File:მზის სისტემის პლანეტები.jpg|right|400px|thumb|[[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] პლანეტები ''(ზომების მასშტაბები ემთხვევა, დაშორებებისა კი - არა)'']]
[[File:Terrestrial planets size comparison.png|thumb|400px|შიდა პლანეტები. მარცხნიდან მარჯვნივ: [[მერკური (პლანეტა)|მერკური]], [[ვენერა]], [[დედამიწა]] და [[მარსი]] ნამდვილ ფერებში. ''(ზომების მასშტაბები ემთხვევა, დაშორებებისა კი - არა)'']]
[[File:Gas giants and the Sun (1 px = 1000 km).jpg|thumb|400px|ოთხი გაზური გიგანტი მზესთან შედარებით: [[იუპიტერი]], [[სატურნი]], [[ურანი]] და [[ნეპტუნი]] ''(ზომების მასშტაბები ემთხვევა, დაშორებებისა კი - არა)'']]
საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირის თანახმად, მზის სისტემაში 8 პლანეტაა. მზიდან ზრდადი მანძილით დალაგებულნი, ეს პლანეტებია:
# [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] '''[[მერკური (პლანეტა)|მერკური]]'''
# [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] '''[[ვენერა]]'''
# [[File:Earth symbol.svg|14px|{{unicode|⊕}}]] '''[[დედამიწა]]'''
# [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] '''[[მარსი]]'''
# [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] '''[[იუპიტერი]]'''
# [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] '''[[სატურნი]]'''
# [[File:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]] '''[[ურანი]]'''
# [[File:Neptune symbol.svg|14px|{{unicode|♆}}]] '''[[ნეპტუნი]]'''
მზის სისტემაში არსებული პლანეტები კატეგორიებად იყოფა, რომელიც მათ შედგენილობაზეა დამოკიდებული:
* '''[[კლდოვანი პლანეტა|კლდოვანი პლანეტები]]''' — დედამიწის მსგავსი პლანეტები, რომლებიც უმეტესად ქვისგან შედგება: მერკური, ვენერა, დედამიწა და მარსი. მერკური 0,055 დედამიწის მასით ყველაზე პატარა კლდოვანი პლანეტაა (და ყველაზე პატარა პლანეტა) მზის სისტემაში, ხოლო დედამიწა - უდიდესი კლდოვანი პლანეტა.
* '''[[გაზური გიგანტი|გაზური გიგანტები]] (ჯოვიანები)''' — პლანეტები, რომლებიც გაზური მატერიითაა შედგენილი და ბევრად მასიურია კლდოვან პლანეტებზე: იუპიტერი, სატურნი, ურანი და ნეპტუნი. იუპიტერი 318 დედამიწის მასით ყველაზე დიდი პლანეტაა მზის სისტემაში, ხოლო სატურნი 95 დედამიწის მასით იუპიტერის სიდიდის 1/3-ია.
** '''[[ყინულოვანი გიგანტი|ყინულოვანი გიგანტები]]''' — ურანსა და ნეპტუნს მოიცავს და გაზური გიგანტების ქვეკატეგორიაა. ისინი გაზური გიგანტებისგან განსხვავდება შესამჩნევად დაბალი მასითა (სულ რაღაც 14 და 17 დედამიწის მასით) და თავიანთ ატმოსფეროში [[წყალბადი]]სა და [[ჰელიუმი]]ს მცირე რაოდენობით. თუმცა, მათ შემადგენლობაში ყინული და ქვა მაღალი რაოდენობით შედის.
მზის სისტემაში პლანეტეთა უმეტესობა მეორად სისტემებს ფლობს, რომელიც მათ გარშემო მოძრავი პლანეტარული ობიექტებია — [[ბუნებრივი თანამგზავრები]] ან მთვარეები (ორი მათგანი პლანეტა [[მერკური (პლანეტა)|მერკურიზე]] დიდია), ან გაზური გიგანტების შემთხვევაში — [[პლანეტარული რგოლები]]. ეს უკანასკნელი პაწაწინა ნაწილაკების თხელი ჯგუფია, რომელიც შეთანხმებულად მოძრაობს პლანეტის გარშემო. უდიდეს მთვარეთა უმეტესობა სინქრონულ ბრუნვაშია. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მთვარე მუდამ ერთი მხარითაა მიბრუნებული თავის დედაპლანეტასთან ([[სპინ-ორბიტალური რეზონანსი]] 1:1... ამის გამო ვხედავთ ჩვენ მთვარის მხოლოდ „ახლო მხარეს“).
ასტეროიდული სარტყლის [[ორბიტა]] [[მარსი (პლანეტა)|მარსსა]] და [[იუპიტერი (პლანეტა)|იუპიტერს]] შორისაა, რომელიც მზიდან 2,3-დან 3,3 [[ასტრონომიული ერთეული]]თაა დაშორებული. მეცნიერთა ვარაუდით, ასტეროიდული სარტყელი იმ ნარჩენებისგან შედგება, რომლებმაც [[მზის სისტემის ფორმირება|მზის სისტემის ფორმირებისას]] ერთმანეთთან შეზრდა ვერ მოახერხეს იუპიტერის [[გრავიტაცია|გრავიტაციული]] გავლენის გამო.
მზის სისტემაში ასევე არის რეგიონები, სადაც შედარებით პატარა ობიექტები ბინადრობს. [[ასტეროიდთა სარტყელი|ასტეროიდული სარტყელი]], რომელიც [[მარსი (პლანეტა)|მარსსა]] და [[იუპიტერი (პლანეტა)|იუპიტერს]] შორის მდებარეობს, კლდოვანი პლანეტების მსგავსია, რადგან მათი შედგენილობაში ძირითადად [[ქვა]] და [[მეტალი]] შედის, თუმცა ისინი ზომით ძალიან პატარებია, პლანეტებად რომ ჩაითვალონ. <ref name=Stern2012>"Today we know of more than a dozen dwarf planets in the solar system".[http://pluto.jhuapl.edu/overview/piPerspective.php?page=piPerspective_08_24_2012 The PI's Perspective]</ref> [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნის]] [[ორბიტა|ორბიტის]] გაღმა [[იუპიტერი (პლანეტა)|კოიპერის სარტყელი]] — [[მიმოფანტული დისკო]] მდებარეობს. მასში ე. წ. [[ტრანს-ნეპტუნისეული ობიექტები]] ბინადრობს, რომლებიც [[წყალი|წყლის]], [[მეთანი]]სა და [[ამიაკი]]ს ყინულებით არიან გაჯერებულები. ამ არეალში 5 ცალკეული ობიექტი გამოიყოფა: [[ცერერა (ჯუჯა პლანეტა)|ცერერა]], [[პლუტონი]] [[ჰაუმეა|ჰომეა]], [[მაკემაკე]] და [[ერისი]]. ისინი საკმარისად დიდები არიან იმისთვის, რომ თავიანთი [[გრავიტაცია|გრავიტაციით]] მრგვალი (მთლად მრგვალი არა, მომრგვალო) ფორმა მიიღონ.<ref name=Stern2012>"Today we know of more than a dozen dwarf planets in the solar system".[http://pluto.jhuapl.edu/overview/piPerspective.php?page=piPerspective_08_24_2012 The PI's Perspective]</ref> სწორედ ამიტომ მათ [[ჯუჯა პლანეტა|ჯუჯა პლანეტებად]] მოიხსენიებენ.
ჰიპოთეტური ურტის ნისლეული არის სფერული ღრუბელი, რომელიც ტრილიონამდე ყინულოვან ობიექტს შეიცავს. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ ეს რეგიონი ყველა გრძელპერიოდიანი კომეტის წყაროა და [[მზის სისტემა]]ს 50 000 [[ასტრონომიული ერთეული]]ს (დაახლოებით 1 [[სინათლის წელიწადი]]) გარშემო აკრავს, შესაძლოა უფრო შორსაც — 100 000 ა. ე. (1,87 სინათლის წელიწადი). მიჩნეულია ისიც, რომ ეს რეგიონი გაჯერებულია იმ კომეტებით, რომლებიც შიდა მზის სისტემიდან გამოძევდნენ გარე პლანეტებთან [[გრავიტაცია|გრავიტაციული ურთიერთქმედებებით]]. ურტის ნისლეულის ობიექტები ძალიან ნელა მოძრაობს.
{{clear}}
===პლანეტარული თვისებები===
{| class="wikitable sortable" style="margin: 1em auto 1em auto; text-align:center"
|-
!|ტიპი
!|სახელი
!|ეკვატ. <br> დიამეტრი
!|[[მასა]]
!|[[დიდი ნახევარღერძი|ორბიტალური რადიუსი]] ([[ასტრონომიული ერთეული|ა.ე.]])
!|[[ორბიტალური პერიოდი|ორბიტ. პერ.]] <br> (წელი)
!|[[დახრილობა|დახრილობა <br> მზის ეკვატორთან]] (°)
!|[[ექსცენტრისიტეტი|ორბიტალური <br>ექსცენტ.]]
!|[[ბრუნვის პერიოდი]] <br> (დღე)
!|[[ბუნებრივი თანამგზავრები|მთვარეები]]
!|[[პლანეტარული რგოლები|რგოლები]]
!|[[ატმოსფერო]]
|-
! rowspan="4" style="background:#def;"|[[კლდოვანი პლანეტა|კლდოვანი]]
| style="text-align:left"|[[მერკური (პლანეტა)|მერკური]]
| 0.382
| 0.06
| 0.31–0.47
| 0.24
| 3.38
| 0.206
| 58.64
| 0
| არა
| მცირე
|-
| style="text-align:left"|[[ვენერა]]
| 0.949
| 0.82
| 0.72
| 0.62
| 3.86
| 0.007
| 243.02
| 0
| არა
| [[ნახშირორჟანგი|CO<sub>2</sub>]], [[აზოტი|N<sub>2</sub>]]
|-
| style="text-align:left"|[[დედამიწა]]<ref>დეტალური ინფორმაციისთვის იხილეთ სტატია [[დედამიწა]]ზე.</ref>
| 1.00
| 1.00
| 1.00
| 1.00
| 7.25
| 0.017
| 1.00
| [[მთვარე|1]]
| არა
| N<sub>2</sub>, [[ჟანგბადი|O<sub>2</sub>]], [[არგონი|Ar]]
|-
| style="text-align:left"|[[მარსი]]
| 0.532
| 0.11
| 1.52
| 1.88
| 5.65
| 0.093
| 1.03
| [[მარსის მთვარეები|2]]
| არა
| CO<sub>2</sub>, N<sub>2</sub>, Ar
|-
! rowspan="4" style="background:#def;"|[[გაზური გიგანტები|გიგანტები]]
| style="text-align:left"|[[იუპიტერი (პლანეტა)|იუპიტერი]]
| 11.209
| 317.8
| 5.20
| 11.86
| 6.09
| 0.048
| 0.41
| [[იუპიტერის მთვარეები|67]]<!--50 named, 67 verified, 67 known-->
| [[იუპიტერის რგოლები|კი]]
| [[წყალბადი|H<sub>2</sub>]], [[ჰელიუმი|He]]
|-
| style="text-align:left"|[[სატურნი]]
| 9.449
| 95.2
| 9.54
| 29.46
| 5.51
| 0.054
| 0.43
| [[სატურნის მთვარეები|62]]<!--53 named, 62 verified, ~200 known-->
| [[სატურნის რგოლები|კი]]
| H<sub>2</sub>, He
|-
| style="text-align:left"|[[ურანი]]
| 4.007
| 14.6
| 19.22
| 84.01
| 6.48
| 0.047
| 0.72
| [[ურანის მთვარეები|27]]<!--all known moons are named-->
| [[ურანის რგოლები|კი]]
| H<sub>2</sub>, He
|-
| style="text-align:left"|[[ნეპტუნი]]
| 3.883
| 17.2
| 30.06
| 164.8
| 6.43
| 0.009
| 0.67
| [[ნეპტუნის მთვარეები|14]]<!--all known moons are named, with the exception of S/2004 N 1-->
| [[ნეპტუნის რგოლები|კი]]
| H<sub>2</sub>, He
|}
==ეგზოპლანეტები==
{{მთავარი|ეგზოპლანეტა}}
[[File:Exoplanet Discovery Methods Bar.png|thumb|300px|ეგზოპლანეტები აღმოჩენის წლების მიხედვით.]]
[[ეგზოპლანეტა]] [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] გარეთ მდებარე პლანეტაა. დაახლოებით 1800 ასეთი პლანეტა იქნა აღმოჩენილი<ref>[http://exoplanetarchive.ipac.caltech.edu/cgi-bin/ExoTables/nph-exotbls?dataset=planets Confirmed Planets - NASA Exoplanet Archive]</ref><ref name="kepler1700">{{cite web |last1=Johnson |first1=Michele |last2=Harrington |first2=J.D. |title=NASA's Kepler Mission Announces a Planet Bonanza, 715 New Worlds |url=http://www.nasa.gov/ames/kepler/nasas-kepler-mission-announces-a-planet-bonanza/ |date=February 26, 2014 |work=[[NASA]] |accessdate=February 26, 2014 }}</ref><ref>[http://phl.upr.edu/projects/habitable-exoplanets-catalog The Habitable Exoplanets Catalog - Planetary Habitability Laboratory @ UPR Arecibo<!-- Bot generated title -->]</ref> (1821 პლანეტა 1135 პლანეტარულ სისტემაში, რომლებიც 467 მრავალპლანეტარულ სისტემას მოიცავს. მონაცემები 2014 წლის 29 აგვისტოსია).<ref name="Encyclopaedia"/>
ადრეულ 1992-ში რადიოასტრონომებმა [[ალექსანდრე ვოლსჩანი|ალექსანდრე ვოლსჩანმა]] და [[დეილ ფრეილი|დეილ ფრეილმა]] განაცხადეს ორი პლანეტის აღმოჩენა, რომლებიც პულსარ [[PSR 1257+12]]-ის გარშემო ბრუნავდა.<ref name="Wolszczan">{{cite doi|10.1038/355145a0}}</ref> ეს აღმოჩენა დადასტურდა და ითვლება ეგზოპლანეტების პირველ სრულყოფილ აღმოჩენად. მიჩნეულია, რომ ამ პულსარის პლანეტები წარმოიქმნა [[ზეახალი ვარსკვლავის ნარჩენი|ზეახლის უჩვეულო ნარჩენებისაგან]], რომლებმაც [[ნეიტრონული ვარსკვლავი|პულსარი]] წარმოქმნა პლანეტების ფორმირების მეორე ეტაპზე, ან კლდოვანი ბირთვებია გაზური გიგანტებისა, რომლებიც [[ზეახალი ვარსკვლავი|ზეახლის ანთებას]] გადაურჩა და შემდეგ დაიშალა მათ ამჟამინდელ ორბიტებად.
[[File:ეგზოპლანეტების რაოდენობა ზომების მიხედვით.jpg|thumb|300px|right|''კეპლერის'' პლანეტობის კანდიდატთა ზომები - მონაცემები დაფუძნებულია 2740 კანდიდატზე, რომელიც 2036 ვარსკვლავს უვლის გარს. მონაცემები 2013 წლის 4 ნოემბრისაა. ''[[ნასა]]ს'' ფოტო.]]
[[ფაილი:Hd 85512b.jpg|მინი|300პქ|მარჯვნივ|ეგზოპლანეტა [[HD 85512b]]-ს ისეთი მახასიათებლები აქვს, რომ მასზე თავისუფლადაა შესაძლებელი, რომ სიცოცხლე არსებობდეს.]]
იმ ეგზოპლანეტის აღმოჩენა, რომელიც ჩვეულებრივ [[ვარსკვლავი#მთავარი მიმდევრობა|მთავარი მიმდევრობის ვარსკვლავს]] უვლიდა გარშემო, პირველად 1995 წლის 6 ოქტომბერს დამტკიცდა, როცა მაიკლ მეიორმა და დიდიე ქიულოზმა (ჟენევის უნივერსიტეტიდან) გამოაცხადეს ეგზოპლანეტის აღმოჩენა [[51 Pegasi]]-ს გარშემო. მას შემდეგ, [[კეპლერის მისია]]მდე, ყველაზე ცნობილი ეგზოპლანეტები გაზური გიგანტები იყო, რომლებიც [[იუპიტერი (პლანეტა)|იუპიტერის]] ზომის ან უფრო დიდი იყო, რადგან მათი აღმოჩენა ძალიან იოლი იყო. თუმცა, კეპლერის პლანეტობის კანდიდატთა კატალოგი უმეტესად მოიცავს [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნის]] ზომის პლანეტებსა და [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] ზომისებს.
არსებობს პლანეტათა ტიპები, რომლების [[მზის სისტემა]]ში არ არსებობს: [[სუპერ-დედამიწა|სუპერ-დედამიწები]] (ან ზედედამიწა) და [[მინი-ნეპტუნი|მინი-ნეპტუნები]], რომლებიც [[დედამიწა|დედამიწის]] მსგავსად კლდოვანი ან [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნის]] მსგავსად გაზური იყოს. 1,75 დედამიწის [[რადიუსი]] არის შესაძლო გამყოფი ხაზი პლანეტათა ამ ორ ტიპს შორის.<ref>{{cite arXiv |eprint=1311.0329 |last1=Lopez |first1=E. D. |last2=Fortney |first2=J. J. |title=Understanding the Mass-Radius Relation for Sub-Neptunes: Radius as a Proxy for Composition |class=astro-ph.EP |year=2013}}</ref> არსებობს [[ცხელი იუპიტერი|ცხელი იუპიტერები]], რომლებიც თავიანთი დედავარსკვალვიდან ძალიან მცირე მანძილითაა დაშორებული და მათი აორთქლება გარდაუვალია. ამის შემდეგ ის გახდება [[ქტონისეული პლანეტა]], რომელიც ნარჩენი ბირთვია. პლანეტის სხვა შესაძლებელი კატეგორია არის [[ნახშირბადის პლანეტა]], რომელიც წარმოიქმნება იმ სისტემებში, სადაც ნახშირბადის კონცენტრაცია ბევრად მეტია, ვიდრე [[მზის სისტემა]]ში.
2012 წლის კვევის მიხედვით, რომელიც გრავიტაციულ ლინზირებაზე იყო დაფუძნებული, „[[ირმის ნახტომი|ირმის ნახტომში]]“ ყოველ [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავს]] საშუალოდ 1,6 პლანეტა ჰყავს.<ref>{{cite journal |last1=Cassan |first1=Arnaud |author2=D. Kubas, J.-P. Beaulieu, M. Dominik, K. Horne, J. Greenhill, J. Wambsganss, J. Menzies, A. Williams, U. G. Jørgensen, A. Udalski, D. P. Bennett, M. D. Albrow, V. Batista, S. Brillant, J. A. R. Caldwell, A. Cole, Ch. Coutures, K. H. Cook, S. Dieters, D. Dominis Prester, J. Donatowicz, P. Fouqué, K. Hill, N. Kains et al.|title=One or more bound planets per Milky Way star from microlensing observations|journal=Nature|date=12 January 2012|volume=481|pages=167–169 |doi=10.1038/nature10684 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v481/n7380/full/nature10684.html|accessdate=11 January 2012|issue=7380|bibcode = 2012Natur.481..167C |pmid=22237108|arxiv = 1202.0903 |displayauthors=29}}</ref>
2011 წლის 20 დეკემბერს [[კეპლერის კოსმოსური ტელესკოპი]]ს მკვლევართა გუნდმა განაცხადა პირველი დედამიწის ზომის ეგზოპლანეტების აღმოჩენა: [[კეპლერ-20e]]<ref name="Kepler20e-20111220" /> და [[კეპლერ-20f]],<ref name="Kepler20f-20111220" /> რომლებიც [[მზე|მზის]] მსგავსი [[ვარსკვლავი]]ს, [[კეპლერ-20]]-ს გარშემო ბრუნავდა.<ref name="NASA-20111220" /><ref name="Nature-20111220" /><ref name="NYT-20111220" />
მზის მსგავს 5 [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავს]]<ref>„მზის მსგავსი“ ნიშნავს G ტიპის ვარსკვლავს. მზის მსგავსი ვარსკვალვებისათვის მონაცემები მიუწვდომელი იყო, ამიტომ ეს სტატისტიკა K ტიპის ვარსკვლავების მონაცემების ექსტრაპოლაციაა.</ref> შორის ერთს მაინც ჰყავს დედამიწის ზომის პლანეტა<ref>„დედამიწის ზომისა“ ნიშნავს 1-2 დედამიწის რადიუსს</ref> [[სასიცოცხლო ზონა]]ში<ref>„სასიცოცხლო ზონა“ ნიშნავს რეგიონს, რომელიც დედავარსკვლავიდან დედამიწის დაშორების მეოთხედით ან 4-ჯერ მეტითაა დაშორებული (მზის შემთხვევაში 0,5-2 ასტრონომიული ერთეული).</ref>. ასეთი უახლოესი სისტემა 12 [[სინათლის წელიწადი|სინათლის წლის]] მოშორებითაა დედამიწიდან.<ref name ="ucb1in5">
{{cite web
|last=Sanders |first=R.
|date=4 November 2013
|title=Astronomers answer key question: How common are habitable planets?
|url=http://newscenter.berkeley.edu/2013/11/04/astronomers-answer-key-question-how-common-are-habitable-planets/
|work=newscenter.berkeley.edu
}}</ref><ref name="earthsunhzprev">
{{cite journal
|last=Petigura |first=E. A.
|last2=Howard |first2=A. W.
|last3=Marcy |first3=G. W.
|year=2013
|title=Prevalence of Earth-size planets orbiting Sun-like stars
|journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]]
|volume= |issue= |pages=
|arxiv= 1311.6806
|bibcode= 2013PNAS..11019273P
|doi=10.1073/pnas.1319909110
}}</ref> ასეთი პლანეტების არსებობის სიხშირე ერთ-ერთი ცვლადია [[დრეიკის განტოლება]]ში, რომელიც ითვლის ინტელიგენტი, კომუნიკაბელური ცივილიზაციების რიცხვს, რომლებიც „[[ირმის ნახტომი|ირმის ნახტომში]]“ არსებობენ.<ref>{{cite news | last=Drake |first=Frank |title=The Drake Equation Revisited |publisher=Astrobiology Magazine |date=2003-09-29 |url=http://www.astrobio.net/index.php?option=com_retrospection&task=detail&id=610 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20110628180502/http://www.astrobio.net/index.php?option=com_retrospection&task=detail&id=610 |archivedate=2011-06-28 |accessdate=2008-08-23}}</ref>
არსებობს ეგზოპლანეტები, რომლებიც ბევრად ახლოსაა თავიანთ დედავარსკვლავთან, ვიდრე ნებისმიერი პლანეტა [[მზე]]სთან [[მზის სისტემა]]ში, და, ასევე, არსებობს პლანეტები, რომლებიც ბევრად შორსაა თავიანთი დედავარსკვლავისგან. [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]], მზესთან ყველაზე ახლოს მდებარე პლანეტა და 0,4 [[ასტრონომიული ერთეული]]თ დაშორებული, 88 დღე სჭირდება სრული ბრუნისთვის, ხოლო უმოკლესი ორბიტა ეგზოპლანეტებში რამდენიმე საათიანია: მაგალითად, [[კეპლერ-70b]]. სისტემა [[კეპლერ-11]]-ის 5 პლანეტას მერკურიზე მცირე ორბიტა აქვს. [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნი]] 30 ასტრონომიული ერთეულითაა მზიდან დაშორებული და 165 წელიწადი სჭირდება სრული ბრუნისთვის, მაგრამ არსებობს ეგზოპლანეტები, რომლებიც ასობით ასტრონომიული ერთეულითაა დაშორებული თავიანთი დედავარსკვლავისაგან და ათასზე მეტი წელი სჭირდებათ, მაგალითად [[1RXS1609 b]].
მომავლის რამდენიმე ტელესკოპის გაშვება, რომელიც ეგზოპლანეტებს შეისწავლის, დაგეგმილია: [[CHEOPS]] 2017-ში, [[TESS]] 2017-ში და [[ჯეიმს ვების კოსმოსური ტელესკოპი]] 2018-ში.
{{clear}}
==პლანეტარული მასის ობიექტი==
'''პლანეტარული მასის ობიექტი (პმო)''', '''პლანემო''', ან '''პლანეტარული სხეული''' ციური ობიექტია, რომლის [[მასა]] პლანეტის განმარტებაში ჯდება: იმდენად მასიური, რომ [[ჰიდროსტატიკური წონასწორობა|ჰიდროსტატიკურ წონასწორობას]] მიაღწიოს (ანუ თავისივე [[გრავიტაცია|გრავიტაციით]] მიიღოს მრგვალი ფორმა), მაგრამ არა იმდენად მასიური, რომ [[ვარსკვლავი#თერმობირთვული სინთეზის გზები|თერმობირთვული სინთეზი]] დაიწყოს [[ვარსკვლავი]]ს მსგავსად. განმარტების თანახმად, ყველა პლანეტა პლანეტარული მასის ობიექტია, მაგრამ ამ ტერმინის მიზანია ახსნას ის ობიექტები, რომლებიც ტიპურ პლანეტებს არ შეესაბამება. ეს მოიცავს [[ჯუჯა პლანეტა|ჯუჯა პლანეტებს]], დიდ თანამგზავრებს და თავისუფლად მოტივტივე პლანემოებს, რომლებიც შესაძლოა სისტემიდან გამოაძევეს ([[თაღლითი პლანეტა|თაღლითი პლანეტები]]) ან ღრუბლის კოლაფსით წარმოიქმნა და არა აკრეციით (ზოგჯერ სუბ-ყავისფერ ჯუჯებსაც უწოდებენ).
===თაღლითი პლანეტები===
ვარსკვლავური და პლანეტარული სისტემების ფორმირების რამდენიმე კომპიუტერულმა მოდელმა აჩვენა, რომ ზოგიერთი პლანეტარული მასის ობიექტი გაიტყორცნება [[ვარსკვლავთშორისი სივრცე|ვარსკვლავთშორის სივრცეში]].<ref>{{cite journal | last=Lissauer | first= J. J. | title= Timescales for Planetary Accretion and the Structure of the Protoplanetary disk | journal= Icarus | volume= 69 | issue=2 | pages=249–265 | year=1987 | doi=10.1016/0019-1035(87)90104-7 | bibcode=1987Icar...69..249L}}</ref> ზოგი მეცნიერი თვლის, რომ ასეთი ობიექტები, რომლებიც ღრმა კოსმოსშია ნაპოვნი, პლანეტებად უნდა იქნეს კლასიფიცირებული, ხოლო სხვები ფიქრობენ, რომ მათ დაბალი მასის ყავისფერი ჯუჯები უნდა ვუწოდოთ.<ref name="Luhman">{{cite journal | journal=Astrophysical Journal |last1=Luhman |first1=K. L. |author2=Adame, Lucía; D'Alessio, Paola; Calvet, Nuria |title= Discovery of a Planetary-Mass Brown Dwarf with a Circumstellar Disk |volume=635 | issue=1 |pages=L93 |doi=10.1086/498868 |year= 2005 |laysummary=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzerf-20051129.html |laysource=NASA Press Release |laydate=2005-11-29 |bibcode=2005ApJ...635L..93L|arxiv = astro-ph/0511807 }}</ref><ref name="Clavin">{{cite web |url=http://www.spitzer.caltech.edu/Media/happenings/20051129/ |title=A Planet with Planets? Spitzer Finds Cosmic Oddball |last=Clavin |first=Whitney |date=November 9, 2005 |work=Spitzer Space Telescope Newsroom |accessdate=2009-11-18 | archiveurl = http://web.archive.org/web/20070711171654/http://www.spitzer.caltech.edu/Media/happenings/20051129/ | archivedate = July 11, 2007}}</ref>
===სუბ-ყავისფერი ჯუჯები===
[[ვარსკვლავი]] გაზის ღრუბლების გრავიტაციული კოლაფსით [[ვარსკვლავი#წარმოქმნა|წარმოიქმნება]], თუმცა, უფრო პატარა სხეულებიც შეიძლება წარმოიქმნას ღრუბლის კოლაფსით. პლანეტარული მასის ობიექტები, რომლებიც ასე წარმოიქმნება, ზოგჯერ სუბ-ყავისფერ ჯუჯად იწოდება. სუბ-ყავისფერი ჯუჯა შეიძლება იყოს თავისუფლად მოტივტივე, როგორიცაა [[Cha 110913-773444]].
2006 წელს ასტრონომები ცოტა ხნით დარწმუნდნენ იმაში, რომ მათ აღმოაჩინეს ასეთი ობიექტების ორმაგი სისტემა, სახელად [[Oph 162225-240515]], რომელიც აღმომჩენებმა „პლანემოებად“ აღწერეს. თუმცა, ამ ობიექტების ბოლო დროინდელმა ანალიზმა აჩვენა, რომ თითოეულის მასა 13 [[იუპიტერის მასა]]ზე დიდია, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ისინი დაწყვილებული [[ყავისფერი ჯუჯა|ყავისფერი ჯუჯებია]].<ref>{{cite journal | title=The Wide Brown Dwarf Binary Oph 1622–2405 and Discovery of A Wide, Low Mass Binary in Ophiuchus (Oph 1623–2402): A New Class of Young Evaporating Wide Binaries? |journal= Astrophysical Journal |author=Close, Laird M. ''et al.'' |volume=660 | issue=2 |page=1492 |doi=10.1086/513417 |year=2007 |arxiv=astro-ph/0608574 |bibcode=2007ApJ...660.1492C | last2=Zuckerman | first2=B. | last3=Song | first3=Inseok | last4=Barman | first4=Travis | last5=Marois | first5=Christian | last6=Rice | first6=Emily L. | last7=Siegler | first7=Nick | last8=MacIntosh | first8=Bruce | last9=Becklin | first9=E. E. |displayauthors=9}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Luhman |first1=K. L. N.; Jaffe, D. T.; Cushing, M. C. |year=2007 |journal=The Astrophysical Journal |title=Ophiuchus 1622–2405: Not a Planetary-Mass Binary |volume=659 |issue=2 |pages=1629–36 |doi=10.1086/512539 |last2=Allers |first2=K. N. |last3=Jaffe |first3=D. T. |last4=Cushing |first4=M. C. |last5=Williams |first5=K. A. |last6=Slesnick |first6=C. L. |last7=Vacca |first7=W. D. |bibcode=2007ApJ...659.1629L|arxiv = astro-ph/0701242 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.space.com/scienceastronomy/planet_photo_040910.html |title=Likely First Photo of Planet Beyond the Solar System |first=Robert Roy |last=Britt | work=Space.com |date=2004-09-10 |accessdate=2008-08-23}}</ref>
===ყოფილი ვარსკვლავები===
ორმაგ ვარსკვლავურ სისტემაში ერთი [[ვარსკვლავი]] მასას კარგავს თავისი უფრო მძიმე კომპანიონის გამო. ეს შემცირებადი [[ვარსკვლავი]] შემდეგ პლანეტარული მასის ობიექტი ხდება. ამის მაგალითი არის იუპიტერის მასის ობიექტი, რომელიც [[ნეიტრონული ვარსკვლავი|პულსარ]] [[PSR J1719-1438]]-ის გარშემო ბრუნავს.<ref>{{cite journal |arxiv=1108.5201 |bibcode=2011Sci...333.1717B |doi=10.1126/science.1208890 |title=Transformation of a Star into a Planet in a Millisecond Pulsar Binary |year=2011 |last1=Bailes |first1=M. |last2=Bates |first2=S. D. |last3=Bhalerao |first3=V. |last4=Bhat |first4=N. D. R. |last5=Burgay |first5=M. |last6=Burke-Spolaor |first6=S. |last7=d'Amico |first7=N. |last8=Johnston |first8=S. |last9=Keith |first9=M. J. |displayauthors=9 |journal=Science |volume=333 |issue=6050 |pages=1717–20 |pmid=21868629}}</ref>
===თანამგზავრული და სარტყლის პლანეტები===
ზოგიერთი დიდი თანამგზავრი [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] ზომისა ან უფრო დიდია, მაგალითად [[იუპიტერი|იუპიტერის]] [[გალილეისეული მთვარეები]] და [[ტიტანი (თანამგზავრი)|ტიტანი]]. ალან სტერნმა წამოაყენა ვარაუდი, რომ ადგილმდებარეობა არ უნდა წყვეტდეს და მხოლოდ გეოფიზიკური მახასიათებლები უნდა იქნეს გათვალისწინებული პლანეტის განმარტებაში. მისი თქმით, ასეთ ობიექტებს თანამგზავრული პლანეტა ან პლანეტის ზომის თანამგზავრი უნდა ერქვას. ამგვარად, სტერნის თანახმად, [[ასტეროიდთა სარტყელი|ასტეროიდულ სარტყელსა]] და [[კოიპერის სარტყელი|კოიპერის სარტყელში]] მდებარე [[ჯუჯა პლანეტა|ჯუჯა პლანეტები]] პლანეტებად უნდა იყოს მიჩნეული.<ref name="satelliteplanet">{{cite web |url=http://news.discovery.com/space/should-large-moons-be-called-satellite-planets.html#post-a-comment |title=Should Large Moons Be Called 'Satellite Planets'? |publisher=News.discovery.com |date=2010-05-14 |accessdate=2011-11-04}}</ref>
===ჩაჭერილი პლანეტები===
ვარსკვლავთგროვებში არსებულ თავისუფლად მოტივტივე პლანეტებს [[ვარსკვლავები]]ს მიმართ იგივე სიჩქარეები აქვს და მისი ხელახლა ჩაჭერა ორბიტაზე შესაძლებელია. ასეთი ობიექტები ჩვეულებრივ ჩაჭერილნი არიან ფართო (100-105 [[ასტრონომიული ერთეული]]) ორბიტებში. ჩაჭერის ეფექტურობა მცირდება გროვის ზომის ზრდასთან ერთად. ის პლანეტარული მასისგან თითქმის დამოუკიდებელია. ერთი და რამდენიმე პლანეტა შეიძლება იქნეს ჩაჭერილი უწესრიგო ორბიტებში - არაკომპლანური (ერთ სიბრტყეში არმდებარე) ერთმანეთის ან დედავარსკვლავის ბრუნვის მიმართ.<ref>[http://arxiv.org/abs/1202.2362 On the origin of planets at very wide orbits from the re-capture of free floating planets], Hagai B. Perets, M. B. N. Kouwenhoven, 2012</ref>
==მახასიათებლები==
მიუხედავად იმისა, რომ თითოეულ პლანეტას უნიკალური ფიზიკური მახასიათებლები აქვს, მათ შორის მრავალი საერთო თვისება არსებობს. ასეთი მახასიათებლები, როგორიცაა რგოლები, ჯერ მხოლოდ მზის სისტემაში არსებულ პლანეტებშია აღმოჩენილი. რაც შეეხება სხვა მახასიათებლებს, მრავალ ეგზოპლანეტაშია აღმოჩენილი.
===დინამიკური მახასიათებლები===
====ორბიტა====
''{{იხილეთ აგრეთვე|კეპლერის კანონები}}''
[[File:პლუტონი-ნეპტუნი.jpg|thumb|right|300px|[[ნეპტუნი (პლანეტა)|პლანეტა ნეპტუნის]] ორბიტა [[პლუტონი]]ს ორბიტასთან შედარებით. შენიშნეთ პლუტონის ორბიტის წაგრძელება ნეპტუნის [[ექსცენტრისიტეტი|ორბიტალურ ექსცენტრისიტეტთან]] შედარებით, ასევე მისი დიდი [[კუთხე]] ეკლიპტიკის [[დახრილობა]]სთან.]]
დღევანდელი განმარტებების თანახმად, ყველა პლანეტა უნდა ბრუნავდეს [[ვარსკვლავი]]ს გარშემო; აქედან გამომდინარე, „თაღლითი პლანეტები“ არაა განხილული. [[მზის სისტემა]]ში ყველა პლანეტა [[მზე|მზის]] ირგვლივ მზის მიმართულებით ბრუნავს (მზის ჩრდილოეთ პოლუსიდან თუ დავაკვირდებით, საათის ისრის საწინააღმდეგოდ). ერთი ეგზოპლანეტა, სახელად [[WASP-17b]], თავისი დედავარსკვლავის ბრუნვის საწინააღმდეგოდ ბრუნავს.<ref>{{cite arXiv | author = D. R. Anderson ''et al.'' | title = WASP-17b: an ultra-low density planet in a probable retrograde orbit | eprint = 0908.1553 | class = astro-ph.EP | year = 2009 | last2 = Hellier | first2 = C. | last3 = Gillon | first3 = M. | last4 = Triaud | first4 = A. H. M. J. | last5 = Smalley | first5 = B. | last6 = Hebb | first6 = L. | last7 = Collier Cameron | first7 = A. | last8 = Maxted | first8 = P. F. L. | last9 = Queloz | first9 = D.| last10 = West | first10 = R. G. | last11 = Bentley | first11 = S. J. | last12 = Enoch | first12 = B. | last13 = Horne | first13 = K. | last14 = Lister | first14 = T. A. | last15 = Mayor | first15 = M. | last16 = Parley | first16 = N. R. | last17 = Pepe | first17 = F. | last18 = Pollacco | first18 = D. | last19 = Ségransan | first19 = D. | last20 = Udry | first20 = S. | last21 = Wilson | first21 = D. M. }}</ref> დედავარსკვლავის გარშემო პლანეტის ერთ სრულ ბრუნს [[სიდერული პერიოდი]] ან ''[[წელიწადი]]'' ეწოდება.<ref name="young">{{cite book | first=Charles Augustus |last=Young |year=1902 |title=Manual of Astronomy: A Text Book |publisher=Ginn & company |pages=324–7}}</ref> პლანეტის სიდერული პერიოდი დამოკიდებულია დედავარსკვლავიდან დაშორებაზე: რაც უფრო შორსაა იგი [[ვარსკვლავი]]დან, არა მხოლოდ უფრო გრძელია მისი ორბიტა, არამედ მისი [[სიჩქარე]]ც უფრო ნაკლებია, რადგან ის ვარსკვლავის [[გრავიტაცია|გრავიტაციის]] გავლენაში ნაკლებად ექცევა. იმის გამო, რომ არც ერთი პლანეტის ორბიტა იდეალურად მრგვალი არ არის, თითოეული მათგანის მანძილი წელიწადის განმავლობაში იცვლება. პლანეტის უახლოეს წერტილს დედავარსკვლავთან „პერიასტრონი“ ეწოდება, ხოლო უშორეს წერტილს — „აპასტრონი“. [[მზის სისტემა]]ში კი ამ წერტილებს [[პერიჰელიუმი]] და [[აფელიუმი]] ეწოდება, შესაბამისად. როცა პლანეტა პერიასტრონს უახლოვდება, მისი სიჩქარე იზრდება, რადგან ის გრავიტაციულ ენერგიას [[კინეტიკური ენერგია|კინეტიკურში]] ცვლის ისე, როგორც ვარდნადი სხეული დედამიწაზე ჩქარდება, როცა მას გარკვეული სიმაღლიდან ვაგდებთ; ხოლო როცა პლანეტა აპასტრონს აღწევს, მისი სიჩქარე მცირდება ისე, როგორც დედამიწაზე ზემოთ აგდებული სხეული ნელდება, როცა ის აღწევს თავისი ტრაექტორიის მწვერვალს.<ref>{{cite book | author=Dvorak, R.; Kurths, J.; Freistetter, F. |year=2005 |title=Chaos And Stability in Planetary Systems |publisher=Springer |location=New York |isbn=3-540-28208-4}}</ref>
თითოეული პლანეტის ორბიტა რამდენიმე ელემენტის მიხედვითაა აღწერილი:
* ''[[ექსცენტრისიტეტი]]'' — აღწერს, თუ როგორაა პლანეტის ორბიტა წაგრძელებული. იმ პლანეტის ორბიტა, რომელსაც დაბალი ექსცენტრისიტეტი აქვს, უფრო წრიული ორბიტა აქვს, ხოლო მაღალ ექსცენტრისიტეტიანებს - ბევრად ელიფსური. მზის სისტემაში არსებულ პლანეტებს ძალიან დაბალი ექსცენტრისიტეტი აქვს და, აქედან გამომდინარე, თითქმის წრიული ორბიტები.<ref name="young"/> კომეტებსა და კოიპერის სარტყლის ობიექტებს (ისევე, როგორც რამდენიმე ეგზოპლანეტას) ძალიან მაღალი ექსცენტრისიტეტი აქვს, ამიტომ მათი ორბიტები უკიდურესად ელიფსურია.<ref>{{cite journal |title=Eccentricity evolution of giant planet orbits due to circumstellar disk torques |author=Moorhead, Althea V.; Adams, Fred C. |journal=Icarus |year=2008 |volume=193 |issue=2 |page=475 |doi=10.1016/j.icarus.2007.07.009 |arxiv=0708.0335 |bibcode=2008Icar..193..475M|last2=Adams }}</ref><ref>{{cite web |title=Planets – Kuiper Belt Objects |work=The Astrophysics Spectator |date=2004-12-15 | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/KuiperBelt.html |accessdate=2008-08-23}}</ref>
[[File:Semimajoraxis.png|thumb|დიდი ნახევარღერძის ილუსტრაცია]]
* ''[[დიდი ნახევარღერძი]]'' — მანძილი პლანეტიდან მისი ელიფსური ორბიტის დიამეტრის ნახევრამდე (იხ. სურათი). ეს მანძილი აპასტრონის მსგავსი არაა, რადგან არც ერთი პლანეტის დედავარსკვლავი არაა სისტემაში ზუსტად ცენტრში.<ref name="young" />
* ''[[დახრილობა]]'' - პლანეტის დახრილობა გვეუბნება, რამდენად შორსაა (მაღლა ან დაბლა) მისი ორბიტა [[ათვლის სიბრტყე|ათვლის სიბრტყიდან]]. [[მზის სისტემა]]ში ათვლის სიბრტყე [[დედამიწა|დედამიწის]] ორბიტის სიბრტყეა, რომელსაც [[ეკლიპტიკა]] ეწოდება. ეგზოპლანეტებისთვის სიბრტყე, რომელსაც ცის სიბრტყე ეწოდება, დედამიწაზე მდგარი დამკვირვებლის ხედვის ხაზია.<ref>{{cite book | url=http://astrowww.phys.uvic.ca/~tatum/celmechs.html |title=Celestial Mechanics |year=2007 |chapter=17. Visual binary stars |first=J. B. |last=Tatum |accessdate=2008-02-02 |publisher=Personal web page}}</ref> მზის სისტემის რვავე პლანეტა ეკლიპტიკასთან ძალიან ახლოს მდებარეობს, ხოლო [[კომეტა|კომეტები]] და [[კოიპერის სარტყელი|კოიპერის სარტყლის]] ობიექტები, როგორიცაა [[პლუტონი]] უკიდურესად დიდ კუთხეს ქმნიან ეკლიპტიკასთან.<ref>{{cite journal |title=A Correlation between Inclination and Color in the Classical Kuiper Belt | last1=Trujillo |first1=Chadwick A. |author2=Brown, Michael E. |journal=Astrophysical Journal |year=2002 |bibcode=2002ApJ...566L.125T | volume=566 |issue=2 | pages=L125 |doi=10.1086/339437|arxiv = astro-ph/0201040 }}</ref> წერტილებს, რომლებსაც პლანეტა გადაკვეთს ათვლის სიბრტყიდან მაღლა ან დაბლა, აღმავალი და [[ორბიტალური კვანძი|დაღმავალი კვანძები]] ეწოდება.<ref name="young" /> აღმავალი კვანძის გრძედი არის კუთხე ათვლის სიბრტყის 0 გრძედთან და პლანეტის აღმავალ კვანძს შორის. პერიაფსისის ([[პერიჰელიუმი]] [[მზის სისტემა]]ში) არგუმენტი არის კუთხე პლანეტის აღმავალ კვანძსა და [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავთან]] მის უახლოეს მდებარეობას შორის.<ref name="young" />
====ღერძული დახრა====
[[File:ღერძული დახრა.png|thumb|right|დედამიწის ღერძული დახრა დაახლოებით 23°-ია.]]
პლანეტებს ღერძული დახრილობის ცვალებადი ხარისხი აქვს; პლანეტები თავიანთი დედავარსკვლავის ეკვატორის სიბრტყესთან გარკვეულ კუთხეს ადგენენ. ეს იწვევს თითოეული ნახევარსფეროს მიერ მიღებული [[სინათლე|სინათლის]] გარკვეული რაოდენობის ცვლილებას წელიწადის განმავლობაში; როცა ჩრდილოეთ ნახევარსფერო [[ვარსკვლავი]]სგან მოფარებულშია, სამხრეთ ნახევარსფერო მნათობისკენაა მიბრუნებული, და პირიქით. აქედან გამომდინარე, თითოეულ პლანეტას აქვს სეზონები: კლიმატის ცვლილება [[წელიწადი]]ს განმავლობაში. პერიოდს, რომლის დროსაც თითოეული ნახევარსფერო უახლოეს ან უშორეს წერტილშია მისი [[ვარსკვლავიდან]], [[ნაბუინობა]] ეწოდება. თითოეულ პლანეტას აქვს ორბიტის ორი მიმართულება: როცა ერთ ნახევარსფეროს ზაფხულის ნაბუინობა აქვს (ამ დროს დღე უგრძესია) და როცა აქვს ზამთრის ნაბუინობა, როდესაც მისი დღე უმოკლესია. თითოეული ნახევარსფეროს მიერ მიღებული [[სითბო]]სა და სინათლის ცვალებადი რაოდენობა ქმნის წლიურ ცვლილებებს ამინდში პლანეტის თითოეული ნახევრისთვის. [[იუპიტერი]]ს ღერძული დახრა ძალიან მცირეა, ამიტომ მისი სეზონური ცვლილებები მინიმალურია. ამის საპირისპიროდ, [[ურანი (პლანეტა)|ურანის]] ღერძული [[დახრილობა|დახრა]] იმდენად უკიდურესია, რომ ის ფაქტობრივად მხარზეა წამოწოლილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ნახევარსფეროები ან მუდმივად [[მზე|მზის]] სინათლეშია ან მუდმივად სიბნელეში მისი ნაბუინოების დროს.<ref name="Weather">{{cite web | last=Harvey |first=Samantha |date=2006-05-01 |url=http://solarsystem.nasa.gov/scitech/display.cfm?ST_ID=725 |title=Weather, Weather, Everywhere? |publisher=NASA |accessdate=2008-08-23}}</ref> ეგზოპლანეტების ღერძული დახრა გარკვევით არაა ცნობილი, თუმცა, მიჩნეულია, რომ უმეტეს [[ცხელი იუპიტერი|ცხელ იუპიტერს]] უმნიშვნელო ან საერთოდ არ აქვს დახრა, რადგან ასეთი ტიპის პლანეტები ძალიან ახლოს მდებარეობს დედავარსკვლავთან.<ref>{{cite journal |title=Obliquity Tides on Hot Jupiters |author=Winn, Joshua N.; Holman, Matthew J. |journal=The Astrophysical Journal |year=2005 | doi=10.1086/432834 | volume=628 |issue=2 |pages=L159 |bibcode=2005ApJ...628L.159W|arxiv = astro-ph/0506468 |last2=Holman }}</ref>
====ბრუნვა====
პლანეტა საკუთარი უხილავი ღერძის გარშემო ცენტრით ბრუნავს. პლანეტის ბრუნვის პერიოდს ვარსკვლავური დღე ეწოდება. [[მზის სისტემა]]ში არსებული პლანეტების უმეტესობა [[მზე|მზის]] მიმართულებით ბრუნავს, რომელიც, თავის მხრივ, საათის ისრის საწინააღმდეგოდ ბრუნავს, თუ მზის ჩრდილოეთ პოლუსის ზემოდან დავაკვირდებით. გამონაკლისებია [[ვენერა (პლანეტა)|ვენერა]]<ref>{{cite journal |title=Rotation of Venus: Period Estimated from Radar Measurements |author=Goldstein, R. M.; Carpenter, R. L. |year=1963 |journal =Science |volume=139 |doi=10.1126/science.139.3558.910 |pmid=17743054 |issue=3558 |bibcode=1963Sci...139..910G |pages=910–1}}</ref> და [[ურანი (პლანეტა)|ურანი]],<ref>{{cite journal |contribution=Rotational properties of Uranus and Neptune |first1=M. J. S. |last1=Belton |author2=Terrile R. J. |title=Uranus and Neptune |year=1984 |journal=In its Uranus and Neptune pp. 327–347 (SEE N85-11927 02-91) |bibcode=1984urnp.nasa..327B |volume=2330 |page=327 |editor=Bergstralh, J. T.}}</ref> რომლებიც საათის ისრის მიმართულებით ბრუნავს. თუმცა, ურანის უკიდურესი ღერძული დახრა ნიშნავს, რომ არსებობს ცვალებადი საერთო შეთანხმებები, თუ რომელი პოლუსებია „ჩრდილოეთი“ და, აქედან გამომდიანრე, მისი ბრუნვა საათის ისრის საწინააღმდეგოა და საათის ისრის მიმართულებით.<ref>{{cite book |title=The Outer Worlds; Uranus, Neptune, Pluto, and Beyond |pages=195–206 |year=2006 |first=Michael P. |last=Borgia |publisher=Springer New York}}</ref> მიუხედავად იმისა, თუ რომელი შეთანხმებაა გამოყენებული, ურანს მაინც რეტროგრედული ბრუნვა აქვს თავის ორბიტასთან მიმართებით.
პლანეტის მოძრაობა ფორმირებისას რამდენიმე ფაქტორითაა გამოწვეული. ჯამური კუთხური მომენტი შეიძლება გამოწვეულ იქნეს აკრეცირებული ობიექტების ცალკეული კუთხური მომენტის დახმარებით. გაზური გიგანტების მიერ წარმოქმნილმა აკრეციამ ასევე შეიძლება კუთხურ მომენტს შეუწყოს ხელი. საბოლოოდ, პლანეტის წარმოქმნის უკანასკნელ საფეხურზე პროტოპლანეტარული აკრეციის სტოქასტურმა პროცესებმა შესაძლოა შემთხვევით შეცვალოს პლანეტის ბრუნვის ღერძი.<ref name="araa31">{{cite journal | title=Planet formation |last=Lissauer | series=31 |first=Jack J. |journal=Annual review of astronomy and astrophysics |volume=(A94-12726 02–90) | issue=1 |pages=129–174 |year=1993 |doi=10.1146/annurev.aa.31.090193.001021 |bibcode=1993ARA&A..31..129L}}</ref> პლანეტების დღეების ხანგრძლივობაში უზარმაზარი ცვალებადობაა: [[ვენერა (პლანეტა)|ვენერას]] 243 დღე სჭირდება საკუთარი ღერძის გარშემო ერთი სრული ბრუნისთვის, ხოლო [[გაზურ გიგანტი|გაზურ გიგანტებს]] - რამდენიმე საათი.<ref>{{cite web |title=Planet tables |url=http://www.astronomynotes.com/tables/tablesb.htm |first=Nick |last=Strobel |publisher=astronomynotes.com |accessdate=2008-02-01}}</ref> ეგზოპლანეტების ბრუნვის პერიოდები ცნობილი არაა, თუმცა, დედავარსკვლავთან მათი ახლოს მდებარეობა ნიშნავს, რომ [[ცხელი იუპიტერი|ცხელი იუპიტერები]] [[გრავიტაცია|გრავიტაციულად]] ჩაჭერილია (მათი ორბიტები მათ ბრუნვის პერიოდთან სინქრონულია). ეს კი ნიშნავს, რომ მათი [[სპინ-ორბიტალური რეზონანსი]] 1:1-ია, ანუ ისინი ერთი მხრითაა შებრუნებული, როგორც მთვარე დედამიწასთან.<ref>{{cite journal |title=Magnetically-Driven Planetary Radio Emissions and Application to Extrasolar Planets | last1=Zarka |first1=Philippe |author2=Treumann, Rudolf A.; Ryabov, Boris P.; Ryabov, Vladimir B. |year=2001 |journal=Astrophysics & Space Science |volume=277 |issue=1/2 |page=293 |doi = 10.1023/A:1012221527425|bibcode = 2001Ap&SS.277..293Z }}</ref>
====ორბიტალური გაწმენდა====
პლანეტის დინამიკური მახასიათებლის განმარტება არის ის, რომ მას გასუფთავებული აქვს თავისი სამეზობლო. პლანეტამ, რომელმაც საკუთარი სამეზობლო გაასუფთავა, მოაგროვა საკმარისი [[მასა]] იმისათვის, რომ შემოიერთოს ან მოიშოროს ყველა [[პლანეტოშენადედი]] თავის ორბიტაზე. შედეგად, ის თავისი დედა[[ვარსკვლავი]]ს გარშემო იზოლირებულ რეგიონში ბრუნავს, მსგავსი ზომის ობიექტების გროვასთან საზიარო ორბიტაზე ბრუნვის ნაცვლად. ეს მახასიათებელი განაწესში მიიღეს 2006 წლის აგვისტოში, როგორც [[საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირი]]ს პლანეტის ოფიციალური განმარტება. ეს კრიტერიუმი ართმევს ისეთ ობიექტებს პლანეტების სტატუსს, როგორებიცაა [[პლუტონი]], [[ერისი]] და [[ცერერა]], და მათ ხდის [[ჯუჯა პლანეტა|ჯუჯა პლანეტებად]].<ref name="IAU" /> მიუხედავად იმისა, რომ ეს კრიტერიუმი მხოლოდ [[მზის სისტემა]]ში გამოიყენება, რამდენიმე აღმოჩენილ ახალგაზრდა ექსტრასოლარული სისტემაში მტკიცებულება მეტყველებს იმაზე, რომ ორბიტალური გაწმენდა ხდება მათ ცირკუმსტელარულ დისკოებში.<ref>{{cite arXiv |title=The Total Number of Giant Planets in Debris Disks with Central Clearings |date=2007-07-12 |author=Faber, Peter; Quillen, Alice C. |eprint=0706.1684 |class=astro-ph}}</ref>
===ფიზიკური მახასიათებლები===
====მასა====
პლანეტის განსმაზღვრელი ფიზიკური მახასიათებელი ისაა, რომ ის საკმარისად მასიური უნდა იყოს, საკუთარი გრავიტაციით იბატონოს ელექტრომაგნიტურ ძალებზე, რომელიც მის ფიზიკურ სტრუქტურას კრავს და ხელს უწყობს ჰიდროსტატიკური წონასწორობის მდგომარეობას. ეს, ფაქტობრივად, ნიშნავს, რომ ყველა პლანეტა [[სფერო (მათემატიკა)|სფერული]] ან [[სფეროიდი|სფეროიდულია]]. გარკვეულ [[მასა]]მდე ობიექტი უსწორ-მასწოროა, მაგრამ ამ ზღვარს იქეთ, რომლის ცვალებადობა ობიექტის ქიმიურ შედგენილობაზეა დამოკიდებული, [[გრავიტაცია]] იწყებს ობიექტის მიზიდვას მისივე მასის ცენტრისაკენ მანამდე, სანამ ობიექტი არ კოლაფსირდება სფეროდ.<ref>{{cite web |title=The Dwarf Planets |url=http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/dwarfplanets/ |authorlink=Michael E. Brown |last=Brown |first=Michael E. |work=California Institute of Technology |year=2006 |accessdate=2008-02-01}}</ref>
მასა ერთ-ერთი ძირითადი ატრიბუტია, რომლის საშუალებითაც პლანეტა [[ვარსკვლავი]]სგან განირჩევა. პლანეტების მასის ზედა ზღვარი არის, უხეშად რომ ვთქვათ, 13 [[იუპიტერის მასა]], რომლის ზემოთაც ის აღწევს მდგომარეობას, რომელიც საჭიროა [[ვარსკვლავი#თერმობირთვული სინთეზის გზები|თერმობირთვული სინთეზის]] დასაწყებად. [[მზე|მზის]] გარდა ამ მასის ან მეტის მქონე ობიექტი არ არსებობს, თუმცა, არსებობს ამ ზომის ეგზოპლანეტები. 13 იუპიტერის მასის ზღვარი უნივერსალურად არ არის შეთანხმებული და „ეგზოპლანეტების ენციკლოპედია“ მოიცავს 20 იუპიტერის მასის მქონე ობიექტებს,<ref>[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=exoplanet-catalogue How One Astronomer Became the Unofficial Exoplanet Record-Keeper], www.scientificamerican.com</ref> ხოლო „ეგზოპლანეტის მონაცემთა მკვლევარი“ - 24 იუპიტერის მასამდე ობიექტებს.<ref>{{cite arXiv |eprint=1012.5676 |author1=Jason T Wright |author2=Onsi Fakhouri |author3=Marcy |author4=Eunkyu Han |author5=Ying Feng |author6=John Asher Johnson |author7=Howard |author8=Fischer |author9=Valenti |title=The Exoplanet Orbit Database |class=astro-ph.SR |year=2010|last10=Anderson |first10=Jay |last11=Piskunov |first11=Nikolai }}</ref>
ყველაზე პატარა პლანეტა (აღმოჩენილთა შორის) არის [[PSR B1257+12A]], რომელიც ერთ-ერთი პირველი აღმოჩენილი ეგზოპლანეტაა. ის 1992 წელს [[ნეიტრონული ვარსკვლავი|პულსარის]] გარშემო აღმოაჩინეს. მისი მასა [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] მასის თითქმის ნახევარია.<ref name="Encyclopaedia" /> ყველაზე პატარა პლანეტა, რომელიც [[ვარსკვლავი#მთავარი მიმდევრობა|მთავარი მიმდევრობის ვარსკვლავის]] ([[მზე|მზის]] გარდა) ბრუნავს, არის [[კეპლერ-37ბ]], რომლის [[მასა]] და [[რადიუსი]] [[მთვარე|მთვარისას]] ოდნავ აღემატება.
====შინაგანი განსხვავება====
[[File:Jupiter interior.png|upright|thumb|[[იუპიტერი]]ს შინაგანი სტრუქტურის ილუსტრაცია, სადაც კლდოვანი ბირთვი გადახურულია მეტალური წყალბადის ღრმა ფენით.]]
ყველა პლანეტამ თავისი სიცოცხლე მთლიანად თხევად მდგომარეობაში დაიწყო. ადრეული ფორმირებისას უფრო [[სიმკვრივე|მკვრივი]], მძიმე მატერია ცენტრისკენ ჩაიძირა და უფრო მსუბუქი მატერია ზედაპირთან ახლოს დარჩა. აქედან გამომდინარე, თითოეულ პლანეტას განსხვავებული შინაგანი სტრუქტურა აქვს, რომელიც მოიცავს [[მანტია|მანტიით]] გარშემორტყმულ პლანეტარულ ბირთვს, რომელიც იყო ან არის თხევადი. [[კლდოვანი პლანეტა|კლდოვანი პლანეტები]] მყარი ქერქებითაა დაფარული,<ref name="terrestrial">{{cite web |title=Planetary Interiors |work=Department of Physics, University of Oregon |url=http://abyss.uoregon.edu/~js/ast121/lectures/lec16.html |accessdate=2008-08-23}}</ref> მაგრამ [[გაზური გიგანტი|გაზურ გიგანტებში]] მანტია ადვილად იხსნება ღრუბლის ზედა ფენებში. კლდოვანი პლანეტების ბირთვში შედის [[რკინა]] და [[ნიკელი]], ხოლო მანტია სილიკატებითაა გაჯერებული. მიჩნეულია, რომ [[იუპიტერი|იუპიტერსა]] და [[სატურნი|სატურნს]] აქვს ქვისა და მეტალის ბირთვი, რომლებიც გარშემორტყმულია მეტალური [[წყალბადი]]ს მანტიით.<ref>{{cite book | first=Linda T. |last=Elkins-Tanton |year=2006 |title=Jupiter and Saturn |publisher=Chelsea House |location=New York |isbn=0-8160-5196-8}}</ref> [[ურანი (პლანეტა)|ურანისა]] და [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნის]], რომლებიც უფრო პატარებია, ქვის ბირთვი კი გარშემორტყმულია წყლის, [[ამიაკი]]ს, [[მეთანი]]სა და სხვა ყინულებისაგან გაჯერებული მანტიით.<ref>{{cite doi|10.1016/0032-0633(95)00061-5}}</ref> ამ პლანეტების ბირთვებში სითხის მოქმედება წარმოქმნის გეოდინამოს, რომლის წყალობითაც [[მაგნიტური ველი]] წარმოიქმნება.<ref name="terrestrial" />
====ატმოსფერო====
{{მთავარი|ატმოსფერო}}
[[File:Top of Atmosphere.jpg|thumb|left|[[დედამიწის ატმოსფერო]]]]
[[მზის სისტემა]]ში არსებულ ყველა პლანეტას, [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] გამოკლებით,<ref>Hunten D. M., Shemansky D. E., Morgan T. H. (1988), ''The Mercury atmosphere'', In: Mercury (A89-43751 19–91). University of Arizona Press, pp. 562–612</ref> შესამჩნევი ატმოსფერო აქვს, რადგან მათი დიდი [[მასა]] ნიშნავს, რომ [[გრავიტაცია]] იმდენად ძლიერია, რომ გაზებს ზედაპირთან ახლოს ინარჩუნებს. დიდი გაზური გიგანტები იმდენად მასიურებია, რომ მსუბუქი გაზების, [[წყალბადი]]სა და [[ჰელიუმი]]ს დიდ რაოდენობას ინარჩუნებს, ხოლო უფრო პატარა პლანეტები თავიანთ გაზებს კოსმოსში კარგავს.<ref>{{cite doi |10.1086/426329 }}</ref> [[დედამიწის ატმოსფერო]]ს შედგენილობა სხვა პლანეტებისაგან განსხვავებულია, რადგან სიცოცხლის სხვადასხვა პროცესებმა, რომლებიც პლანეტაზე აორთქლდა, შემოიტანა თავისუფალი მოლეკულური [[ჟანგბადი]].<ref name="zeilik">{{cite book | last1=Zeilik |first1=Michael A. |author2=Gregory, Stephan A. |title=Introductory Astronomy & Astrophysics |edition=4th |year=1998 |publisher=Saunders College Publishing |isbn=0-03-006228-4 |page=67}}</ref>
პლანეტარულ ატმოსფეროებზე გავლენას ახდენს ცვალებადი ინსოლაცია ([[მზე|მზის]] სხივების ზემოქმედება) ან შინაგანი ენერგია, რომლებიც იწვევს დინამიკური ამინდის სისტემების ფორმირებას, როგორებიცაა [[ქარიშხალი]] ([[დედამიწა]]ზე), პლანეტის სიგანე [[მტვრის შტორმი]] ([[მარსი (პლანეტა)|მარსზე]]), დედამიწის ზომის ანტიციკლონი [[იუპიტერი|იუპიტერზე]] („[[დიდი წითელი ლაქა]]“) და ხვრელებს ატმოსფეროში ([[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნზე]]).<ref name="Weather" /> მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ ეგზოპლანეტა [[HD 189733 b]]-ს აქვს ამინდის სისტემა, რომელიც „დიდი წითელი ლაქის“ მსგავსია, თუმცა ზომით ორჯერ აღემატება.<ref name="knutson">{{cite journal | last1=Knutson |first1=Heather A. |author2=Charbonneau, David; Allen, Lori E.; Fortney, Jonathan J. |title=A map of the day-night contrast of the extrasolar planet HD 189733 b |journal=Nature |year=2007 |volume=447 |doi=10.1038/nature05782 |laysummary=http://www.cfa.harvard.edu/news/2007/pr200713.html |laysource=Center for Astrophysics press release |laydate=2007-05-09 |pmid=17495920 |issue=7141 |bibcode=2007Natur.447..183K | pages=183–6|arxiv = 0705.0993}}</ref>
რადგანაც „ცხელი იუპიტერებს“ თავიანთ დედავარსკვლავთან ძალიან ახლო მდებარეობა აქვს, ისინი თავიანთ ატმოსფეროებს სწრაფად კარგავენ [[ვარსკვლავი#გამოსხივება|ვარსკვლავური გამოსხივების]] გამო, რომელიც [[კომეტა|კომეტის]] კუდს ძალიან წააგავს.<ref>{{cite press release |first1=Donna |last1=Weaver |first2=Ray |last2=Villard |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2007/07/full/ |title=Hubble Probes Layer-cake Structure of Alien World's Atmosphere |publisher=Space Telescope Science Institute |date=2007-01-31 |accessdate=2011-10-23}}</ref><ref>{{cite journal | journal=Nature |last1=Ballester |first1=Gilda E. |author2=Sing, David K.; Herbert, Floyd |title=The signature of hot hydrogen in the atmosphere of the extrasolar planet HD 209458b |volume=445 |year=2007 |doi=10.1038/nature05525 |pmid=17268463 |issue=7127 |bibcode=2007Natur.445..511B | pages=511–4}}</ref> შესაძლოა, ამ პლანეტებს აქვს უზარმაზარი განსხვავება [[ტემპერატურა|ტემპერატურებში]] დღესა და ღამეს შორის, რომელიც წარმოქმნის ზებგერით ქარებს,<ref>{{cite journal | last1=Harrington |first1=Jason |author2=Hansen, Brad M.; Luszcz, Statia H.; Seager, Sara |title=The phase-dependent infrared brightness of the extrasolar planet Andromeda b |journal=Science |volume=314 |year=2006 |doi=10.1126/science.1133904 |laysummary=http://www.nasa.gov/vision/universe/starsgalaxies/spitzer-20061012.html |laysource=NASA press release |laydate=2006-10-12 |pmid=17038587 |issue=5799 |bibcode=2006Sci...314..623H | pages=623–6|arxiv = astro-ph/0610491 }}</ref> თუმცა HD 189733 b-ს დღისა და ღამის მხარეს ძალიან მსგავსი ტემპერატურები აქვს, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ პლანეტის ატმოსფერო ეფექტურად ანაწილებს [[ვარსკვლავი]]ს ენერგიას პლანეტის გარშემო.<ref name="knutson" />
====მაგნეტოსფერო====
[[File:მაგნეტოსფერო.jpg|thumb|right|300px|[[დედამიწის მაგნიტური ველი|დედამიწის მაგნეტოსფეროს]] სქემა.]]
პლანეტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი არის [[მაგნიტური მომენტი]], რომელიც წარმოქმნის [[მაგნეტოსფერო]]ს. [[მაგნიტური ველი]]ს არსებობა მიუთითებს იმაზე, რომ პლანეტა [[გეოლოგია|გეოლოგიურად]] კვლავ ცოცხალია. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მაგნიტიზირებულ პლანეტას აქვს თავის შინაგან სტრუქტურაში აქვს ელექტრულად გამტარი მატერიის ნაკადი, რომელიც მაგნიტურ ველს წარმოქმნის. ეს ველი მნიშვნელოვნად ცვლის პლანეტისა და [[მზიური ქარი]]ს ურთიერთქმედებას. მაგნიტიზირებული პლანეტა მზიურ ქარში ქმნის ღრუს თავის გარშემო, რომელსაც მაგნეტოსფერო ეწოდება, რომელშიც შეუძლებელია მზიური ქარის შეჭრა. მაგნეტოსფერო პლანეტაზე ბევრად დიდი შეიძლება იყოს. ამის საპირისპიროდ, არამაგნეტიზირებულ პლანეტას მხოლოდ მცირე მაგნეტოსფერო აქვს, რომელიც გამოწვეულია [[იონოსფერო]]ს მზიურ ქართან ურთიერთქმედებით. მას არ შეუძლია პლანეტის ეფექტურად დაცვა.<ref name="Kivelson2007" />
[[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] 8 პლანეტიდან მხოლოდ [[ვენერა (პლანეტა)|ვენერასა]] და [[მარსი (პლანეტა)|მარსს]] არ აქვს ასეთი მაგნიტური ველი.<ref name="Kivelson2007" /> გარდა ამისა, [[იუპიტერი|იუპიტერის]] მთვარე [[განიმედე]]საც აქვს [[ატმოსფერო]]. მაგნეტიზირებულ პლანეტებს შორის [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] მაგნიტური ველი ყველაზე სუსტია და თითქმის არ შეუძლია მზიური ქარისგან პლანეტის დაცვა. განიმედეს მაგნიტური ველი რამდენიმეჯერ აღემატება, ხოლო იუპიტერისა კი [[მზის სისტემა]]ში ყველაზე ძლიერია (იმდენად ძლიერი, რომ სერიოზული რისკი არსებობს მის მთვარეებზე ადამიანებით დაკომპლექტებული მომავალი მისიისას). სხვა გიგანტი პლანეტების მაგნიტური ველი სიძლიერით თითქმის დედამიწის ტოლია, მაგრამ მათი მაგნიტური მომენტი შესამჩნევად დიდია. [[ურანი (პლანეტა)|ურანისა]] და [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნის]] მაგნიტური ველები ძალზე დახრილია მათი ბრუნვის ღერძებთან მიმართ და პლანეტების ცენტრებიდან გადაადგილებულია.<ref name="Kivelson2007">{{cite book | last1=Kivelson |first1=Margaret Galland |author2=Bagenal, Fran |chapter=Planetary Magnetospheres |title=Encyclopedia of the Solar System |year=2007 |publisher=Academic Press |editor= Lucyann Mcfadden, Paul Weissman, Torrence Johnson |isbn=978-0-12-088589-3 |page=519}}</ref>
2004 წელს ასტრონომთა ჯგუფმა ჰავაიდან აღმოაჩინა [[ეგზოპლანეტა]] [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავ]] [[HD 179949]]-ის გარშემო, რომელიც ისე ჩანდა, რომ ქმნიდა [[მზის ლაქა]]ს თავისი დედავარსკვლავის ზედაპირზე. გუნდმა წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ პლანეტის მაგნეტოსფერო გადასცემდა [[ენერგია]]ს [[ვარსკვლავი]]ს ზედაპირზე, შედეგად იზრდებოდა მისი ისედაც მაღალი, 7,760 [[ცელსიუსის სკალა|°C-იანი]] [[ტემპერატურა]] 400 °C-ით.<ref>{{cite web | title=Magnetic planet |first=Amanda | last=Gefter | work=Astronomy |date=2004-01-17 |url=http://www.astronomy.com/asy/default.aspx?c=a&id=2090 |accessdate=2008-01-29}}</ref>
===მეორეული მახასიათებლები===
{{მთავარი|ბუნებრივი თანამგზავრები}}
[[File:Voyager ring spokes.jpg|thumb|left|upright|[[სატურნის რგოლები]]]]
[[მზის სისტემა]]ში არსებულ რამდენიმე პლანეტას ან [[ჯუჯა პლანეტა]]ს (მაგალითად, [[პლუტონი (ჯუჯა პლანეტა)|პლუტონსა]] და [[ნეპტუნი (პლანეტა)|ნეპტუნს]]) ისეთი ორბიტალური პერიოდები აქვს, რომლებიც ერთმანეთთან ან უფრო პატარა სხეულებთან (ეს ასევე გავრცელებულია თანამგზავრულ სისტემებში) რეზონანსშია. [[მერკური (პლანეტა)|მერკურისა]] და [[ვენერა (პლანეტა)|ვენერას]] გარდა ყველა პლანეტას ჰყავს ბუნებრივი თანამგზავრი, რომელსაც ხშირად „მთვარესაც“ უწოდებენ. [[დედამიწა]]ს [[მთვარე|ერთი]] ჰყავს, [[მარსი (პლანეტა)|მარსს]] - ორი, ხოლო გაზურ გიგანტებს რთულ პლანეტარული ტიპის სისტემებში მრავლად ჰყავს. გაზური გიგანტების უამრავ მთვარეს კლდოვანი პლანეტებისა და ჯუჯა პლანეტების დამახასიათებელი თვისებები აქვს, ხოლო ზოგიერთზე კი მეცნიერები სიცოცხლის არსებობასაც ეჭვობენ (განსაკუთრებით [[ევროპა (თანამგზავრი)|ევროპაზე]]).<ref name="Grasset2000">{{cite journal | last1=Grasset |first1=O. |author2=Sotin C.; Deschamps F. |title = On the internal structure and dynamic of Titan |year = 2000 |journal = Planetary and Space Science |volume = 48 | issue= 7–8 | pages = 617–636 |doi=10.1016/S0032-0633(00)00039-8 | bibcode=2000P&SS...48..617G}}</ref><ref name="Fortes2000">{{cite journal | journal = Icarus |volume= 146 |issue = 2 |pages = 444–452 |year= 2000 |doi = 10.1006/icar.2000.6400 |title = Exobiological implications of a possible ammonia-water ocean inside Titan |author = Fortes, A. D. |bibcode=2000Icar..146..444F}}</ref><ref>{{cite news |first=Nicola |last=Jones |date=2001-12-11 |work=New Scientist Print Edition |url=http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn1647 |title=Bacterial explanation for Europa's rosy glow |accessdate=2008-08-23}}</ref>
ოთხი გაზური გიგანტის გარშემო ასევე ბრუნავს ცვალებადი ზომისა და კომპლექსურობის პლანეტარული რგოლები. რგოლები ძირითადად შედგება მტვრისგან ან კორპუსკულარული მატერიისგან, თუმცა, შეიძლება შეგვხვდეს პაწაწინა „მთვარუკები“, რომელთა [[გრავიტაცია]] ფორმას აძლევს და ინარჩუნებს მათ სტრუქტურას. მიუხედავად იმისა, რომ [[პლანეტარული რგოლები|პლანეტარული რგოლების]] წარმომავლობა ზუსტად არაა ცნობილი, მიჩნეულია, რომ ისინი ბუნებრივი თანამგზავრების შედეგია, რომლებიც დედაპლანეტას შეეჯახა და გრავიტაციის ძალით გაიხლიჩა შუაზე.<ref>{{cite journal | author=Molnar, L. A.; Dunn, D. E. |title=On the Formation of Planetary Rings |journal=Bulletin of the American Astronomical Society |year=1996 |volume=28 |pages=77–115 |bibcode=1996DPS....28.1815M | last2=Dunn}}</ref><ref>{{cite book | first=Encrenaz |last=Thérèse |year=2004 |title=The Solar System |edition=Third |pages=388–390 |publisher=Springer |isbn=3-540-00241-3}}</ref>
ეგზოპლანეტების გარშემო არანაირი მეორეული მახასიათებელი არ აღმოჩენილა. თუმცა, სუბ-ყავისფერი ჯუჯის, [[Cha 110913-773444]]-ის გარშემო, რომელიც აღწერილია „თაღლით პლანეტად“, ბრუნავს პატარა [[პროტოპლანეტარული დისკო]].<ref name="Luhman" /> მეცნიერებმა აღმაჩინეს, რომ სუბ-ყავისფერ ჯუჯა [[OTS 44]]-ს გარს აკრავს პროტოპლანეტარული დისკო, რომელიც [[დედამიწა]]ზე 10-ჯერ მასიურია.<ref name=joergens2013_AA558>{{cite journal|last1=Joergens|first1=V.|last2=Bonnefoy|first2=M.|last3=Liu|first3=Y.|last4=Bayo|first4=A.|last5=Wolf|first5=S.|last6=Chauvin|first6=G.|last7=Rojo|first7=P.|title=OTS 44: Disk and accretion at the planetary border|journal=Astronomy & Astrophysics|volume=558|number=7|date=2013|doi=10.1051/0004-6361/201322432}}</ref>
{{clear}}
==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.iau.org/ საერთაშორისო ასტრონომიული კავშირის ვებ-გვერდი]
* [http://photojournal.jpl.nasa.gov/ ნასას ფოტოჟურნალი]
* [http://planetquest.jpl.nasa.gov/ NASA Planet Quest – ეგზოპლანეტების კვლევა]
* [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html ილუსტრაცია რომელიც პლანეტების ზომებს ადარებს ერთმანეთს, მზესა და სხვა ვარსკვლავებს]
* [http://www.psrd.hawaii.edu/ ''პლანეტარული მეცნიერების აღმოჩენები'' (შემეცნებითი საიტი ილუსტრირებული სტატიებით)]
== სქოლიო ==
{{სქოლიო|3}}
[[კატეგორია:პლანეტები|*]]
[[კატეგორია:მზის სისტემა]]
{{Link FA|el}}
{{Link FA|en}}
{{Link FA|no}}
{{Link FA|scn}}
{{Link FA|vi}}
| |||