ოქსიდი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შეუმოწმებელი ვერსია] | [შეუმოწმებელი ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
a, გასწორდა თხრობის სტილი |
მ Abfever25-ის რედაქტირებები გაუქმდა; აღდგა 146.255.232.254-ის მიერ რედაქტირებული ვერსია |
||
ხაზი 1:
{{ვიკი}}'''ოქსიდი''' (''ჟანგი'') — [[ქიმიური ელემენტი|ქიმიური ელემენტისა]] და [[ჟანგბადი]]ს ნაერთი, სადაც ჟანგბადი უერეთდება მხოლოდ ნაკლებად ელექტროუარყოფით ელემენტებს. ქიმიური [[ელემენტი]] - ჟანგბადი (O), ელექტროუარყოფითობით მეორეა [[ფტორი]]ს შემდეგ, ამიტომაც ოქსიდებს ქმნიან თითქმის ყველა [[ელემენტი]]. გამონაკლისს წარმოადგენს [[ჟანგბადის დიფტორიდი]] OF<sub>2</sub>.
ოქსიდები მეტად გავრცელებული ნაერთია დედამიწის ქერქში და [[სამყარო]]ში საერთოდ. ასეთი შენაერთების მაგალთს წარმოადგენს: [[ჟანგი]], [[წყალი]], [[ქვიშა]], [[ნახშირორჟანგი]], მთელი რიგი საღებავები. ოქსიდებად იწოდება მთელი რიგი [[მინერალები]]სა, სადაც ჟანგბადთან უმთავრესად ლითოენიბია შეერთებული.
შენაერთები რომლებიც შეიცას [[ჟანგბადი]]ს ერთმანეთთან შეერთებულ ატომებს, ეწოდება [[პეროქსიდი|პეროქსიდები]] (ზეჟანგი) და [[სუპეროქსიდი|სუპეროქსიდები]]. ისინი ოქსიდების კატეგორიას არ მიეკუთვნებიან.
[[ფაილი:Chromium(III)-oxide pigment.jpg|thumb|ქრომის ოქსიდი(III)]][[ფაილი:Red_lead.jpg|thumb|ტყვიის ოქსიდი (სურიკი) Pb<sub>3</sub>O<sub>4</sub>)]]
== კლასიფიკაცია ==
ქიმიური თვისებების მიხედვით განასხვავებენ:
* ''[[მარილ წარმომქმნელი ოქსიდები]]'':
** ''[[ფუძე ოქსიდი|ფუძე ოქსიდები]]'' (მაგ. [[ნატრიუმის ოქსიდი]] Na<sub>2</sub>O, [[სპილენძის ოქსიდი (II)]] CuO): ლითონების ოქსიდები, რომლის [[დაჟანგვის ხარისხი]]ა I—II;
** ''[[მჟავა ოქსიდები]]'' (მაგ., [[გოგირდის ოქსიდი(VI)]] SO<sub>3</sub>, [[აზოტის ოქსიდი (IV)]] NO<sub>2</sub>): [[ლითონი]]ს ოქსიდები [[დაჟანგვის ხარისხი]]თ V—VII ''[[ამფოტერული ოქსიდები]] (მაგ., [[თუთიის ოქსიდი]] ZnO, [[ალუმინის ოქსიდი] Al<sub>2</sub>О<sub>3</sub>): ლითონთა ოქსიდები დაჟანგვის ხარისხით III—IV და გამონაკლისი (ZnO, BeO, SnO, PbO);
* ''[[მარილ არ წარმომქმნელი ოქსიდები]]'': [[ნახშირბადის ოქსიდი (II)]] СО, [[აზოტის ოქსიდი(I)]] N<sub>2</sub>O, [[აზოტის ოქსიდი(II)]] NO, [[სილიციუმის (კაჟის) ოქსიდი(II)]] SiO.
არამეტალები, [[ჰალოგენი|ჰალოგენების]] გამორიცხვით, მეტნაკლებად უერთდებიან ჟანგბადს და წარმოქმნიან ოქსიდებს. ჰალოგენების ოქსიდები არაპირდაპირი გზით მიიღება. როგორც ცნობილია, არა მეტალების უმეტესობას ცვლადი [[ვალენტობა]] ახასიათებს. თითოეულ არამეტალს ერთი კი არა რამდნეიმე ოქსიდი აქვს. მაგ. ნახშირბადს ორი ( CO და CO2 ) გოგირდს ორი (SO2, SO3,), აზოტს ხუთი (N2O, NO, N2O3 NO2, N205) და ა.შ. ოქსიდებში მკაფიოდ იჩენს თავს არამეტალების თვისებები და მათი პერიოდულობა. მაგალითისათვის ავიღოთ მესამე პერიოდის არამეტალების უმაღლესი ოქსიდები: SiO2j P2O5, SO3, QL2O7
დაბალვალენტიანი ოქსიდები თითქმის არ ურთიერთქმედებენ წყალთან, ამიტომაც უწოდებენ მათ განურჩეველს ანუ მარილარწარმომქმნელებს: CO, N2O, NO, H2O.
განვიხილოთ ფტორის ნაერთი ჟანგბადთან. ამ ოქსიდის მისაღებად ფტორს ატარებენ ტუტის სუსტ ხსნარში:
2NaOH+2F2=2NaF+H2O+F2O
მხოლოდ ამ ნაერთში ავლენს ჟანგბადი დადებით დაჟანგვის ხარისხს, რადგან ელექტრონული წყვილები, რომელებიც ამყარებენ ქიმიურ ბმას ფტორსა და ჟანგბადს შორის, გადანაცვლებულია უფრო აქტიური ფტორისაკენ. ფტორს უფრო მეტი ელექტროუარყოფითობა ახასიათებს ვიდრე ჟანგბადს.
ახლა განვიხილოთ სილიციუმის ორჟანგი (ოქსიდი). სილიციუმის ოქსიდი აირადი ნახშიროჟანგისაგან განსხვავებით მყარი, მტკიცე და ძნელად ლღობადია (ლღვება 17130). მის მიზეზია სილიციუმის ოქსიდის კრისტალის განსაკუთრებული აღნაგობა.
სილიცუმის თითოეული ატომი დაკავშირებულია არა ორ ატომ ჟანგბადთან, როგორც CO2-ის მოლეკულაში, არამედ ოთხ ატომთან ვღებულობთ მტკიცე სტრუქტურას. ამ მიზეზით სილიციუმის ოქსიდი არ იხსნება წყალში, სილიციუმმჟავა კი ამ ოქსიდზე რომ რეაგირებს და არა პირდაპირდაპირი გზით ღებულობენ, შედგება არა ცალკეული H2SIO3. მოლეკულისაგან, არამედ ნაწილობრივ ინარჩუნებს სილიციუმის ოქსიდის ბადისებურ სტრუქტურას ამიტომაც სილიციუმის მჟავა სხვა მინერალური მჟავებისაგან განსხვავებით არ იხსნება წყალში, არ არის სითხე და არააქროლადია.
== ნომენკლატურა ==
ძალიან ხშირად გამოიყენება ოქსიდების სხვა სახელწოდება ჟანგბადის ატომების რაოდენობის მიხედვით. ჟანგბადის ერთი ატომის დროს - ''მონოოქსიდი'', ორი ატომის დროს — ''დიოქსიდი'' ან ''ორჟანგი'', სამი ატომის დროს — ''ტრიოქსიდი'' ან ''სამჟანგი'' და ა.შ. მაგალითად: [[ნახშირბადის მონოქსიდი]] CO, [[ნახშირბადის დიოქსიდი]] СО<sub>2</sub>, [[გოგირდის ტრიოქსიდი]] SO<sub>3</sub>.
ასევე გავრცელებულია ისტორიულად ჩამოყალიბებული ტრივიალური სახელწოდებები, მაგ. [[გოგირდის ანჰიდრიდი]] SO<sub>3</sub> და ა.შ.
== ქიმიური თვისებები: ფუძე ოქსიდები ==
1. [[ფუძე ოქსიდი]] + [[მჟავა]] = [[მარილი]] + [[წყალი]]
CuO + H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> = CuSO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>O
შენიშვნა: ორთოფოსფორის ან ძლიერი მჟავა.
2. ძლიერფუძიანი ოქსიდი + [[წყალი]] = [[ტუტე]]
CaO + H<sub>2</sub>O = Ca(OH)<sub>2</sub>
3. ძლიერფუძიანი ოქსიდი + [[მჟავა ოქსიდი]] = [[მარილი]]
CaO + Mn<sub>2</sub>O<sub>7</sub> = Ca(MnO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>
Na<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub> = Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>
4. ფუძე ოქსიდი + [[წყალბადი]] = [[ლითონი]]+ [[წყალი]]
CuO + H<sub>2</sub> = Cu + H<sub>2</sub>O
შენიშვნა: ლითონების უმეტესობა უფრო აქტიურია ვიდრე წყალბადი. [[მეტალთა აქტიურობის მწკრივი]]
== ქიმიური თვისებები: [[მჟავა ოქსიდები]] ==
1. მჟავა ოქსიდი + [[წყალი]] = [[მჟავა]]
SO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O = H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>
ზოგიერთი ოქსიდები მაგ. [[სილიციუმის დიოქსიდი|SiO<sub>2</sub>]], წყალთან საერთოდ არ რეაგირებს, ამიტომ მათ მჟავებს პირდაპირი ხერხით ვერ ღებულობენ.
2. [[მჟავა ოქსიდი]] + [[ფუძე ოქსიდი]] = [[მარილი]]
CO<sub>2</sub> + CaO = CaCO<sub>3</sub>
3. [[მჟავა ოქსიდი]] + [[ფუძე]] = [[მარილი]] + [[წყალი]]
SO<sub>2</sub> + 2NaOH = Na<sub>2</sub>SO<sub>3</sub> + H<sub>2</sub>O
თუ მჟავა ოქსიდი წარმოადგენს მრავალფუძიანი მჟავის [[ანჰიდრიდი|ანჰიდრიდს]], შესაძლებელია მჟავე ან საშუალო მარილების წარმოქმნა:
Ca(OH)<sub>2</sub> + CO<sub>2</sub> = CaCO<sub>3</sub>↓ + H<sub>2</sub>O
CaCO<sub>3</sub> + CO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O = Ca(HCO<sub>3</sub>)<sub>2</sub>
4. არა აირადი ოქსიდი + [[მარილი|მარილი 1]] = [[მარილი|მარილი 2]] + აირადი ოქსიდი
SiO<sub>2</sub> + Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> = Na<sub>2</sub>SiO<sub>3</sub> + CO<sub>2</sub>↑
== ქიმიური თვისებები: ამფოტერული ოქსიდები ==
ძლიერ მჟავეებთან ან მჟავე ოქსიდებთან ურთირთქმედების დროს ამჟღავნებენ ''ფუძე თვისებებს'':
ZnO + 2HCl = ZnCl<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O
ძლიერ [[ფუძე|ფუძეებთან]] ან ფუძე ოქაიდებთან ურთიერთქმედების დროს ამჟღავნებს ''მჟავა თვისებებს'':
ZnO + 2KOH + H<sub>2</sub>O = K<sub>2</sub>[Zn(OH)<sub>4</sub>] (წყლის ხსნარში)
ZnO + CaO = CaZnO<sub>2</sub> (შედნობის დროს)
== ოქსიდების მიღება ==
1. ელემენტარული ნივთიერებების ([[ინერტული აირები]]ს, [[ოქრო]]ს და [[პლატინა]]ს გარდა) [[ჟანგბადი|ჟანგბადთან]] ურთიერთქმედებით:
2H<sub>2</sub> + O<sub>2</sub> = 2H<sub>2</sub>O
2Cu + O<sub>2</sub> = 2CuO
[[ტუტე ლითონები]]ს ჟანგბადში წვის დროს (გარდა [[ლითიუმი]]სა, ასევე [[სტრონციუმი]]სა და [[ბარიუმი]]სა რადგან წარმოიქმნება [[პეროქსიდი|პეროქსიდები]] და [[ზეპეროქსიდი|ზეპეროქსიდები]] ):
2Na + O<sub>2</sub> = Na<sub>2</sub>O<sub>2</sub>
K + O<sub>2</sub> = KO<sub>2</sub>
2. [[ბინარული ნაერთები]]ს მოწვა ან წვა ჟანგბადში:
4FeS<sub>2</sub> + 11O<sub>2</sub> = 2Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 8SO<sub>2</sub>↑
CS<sub>2</sub> + 3O<sub>2</sub> = CO<sub>2</sub> + 2SO<sub>2</sub>
2PH<sub>3</sub> + 4O<sub>2</sub> = P<sub>2</sub>O<sub>5</sub> + 3H<sub>2</sub>O
3. [[მარილი|მარილების]] თერმული დაშლა:
CaCO<sub>3</sub> = CaO + CO<sub>2</sub>↑
2FeSO<sub>4</sub> = Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + SO<sub>2</sub>↑ + SO<sub>3</sub>↑
4. [[ფუძე|ფუძეების]] ან [[მჟავა|მჟავეების]] თერმული დაშლა:
2Al(OH)<sub>3</sub> = Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>O↑
4HNO<sub>3</sub> = 4NO<sub>2</sub>↑ + O<sub>2</sub>↑ + 2H<sub>2</sub>O
5. დაბალი ოქსიდების დაჟანგვა მაღალში და მაღალი ოქსიდების აღდგენა დაბალით:
4FeO + O<sub>2</sub> = 2Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + CO = 2FeO + CO<sub>2</sub>↑
6. ზოგიერთი ლითონების ურთიერთქმედება წყალთან მაღალი ტემპერატურის პირობებში:
Zn + H<sub>2</sub>O = ZnO + GIORGI
7. მარილების ურთიერთქმედება მჟავა ოქსიდებთან გახურებით და CO2 გამოყოფით:
Ca<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> + 3SiO<sub>2</sub> = 3CaSiO<sub>3</sub> + P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>↑
8. ლითონების ურთიერთქმედება მჟავეებთან:
Zn + 4HNO<sub>3</sub><sub>(конц.)</sub> = Zn(NO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> + 2NO<sub>2</sub>↑ + 2H<sub>2</sub>O
9. წყალწამრთმევი ნივთიერებების მოქმედება მჟავეებთან და მარილთან:
2KClO<sub>4</sub> + H<sub>2</sub>SO<sub>4(конц)</sub> = K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + Cl<sub>2</sub>O<sub>7</sub> + H<sub>2</sub>O
10. სუსტი არამდგრადი მჟავათა მარილებზე უფრო ძლიერი მჟავების მოქმედებით:
NaHCO<sub>3</sub> + HCl = NaCl + H<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub>↑
== ინტერნეტში ==
* [http://www.alhimikov.net/neorg/Page-1.html ოქსიდთა კლასიფიკაციის ტაბულა]
== ლიტერატურა ==
ნ. ხმალაძე, ქიმია
{{ქიმია}}
[[კატეგორია:ქიმია]]
| |||