ვიკიპედია

რნმ ვაქცინა

რიბონუკლეიდის მჟავაზე (რნმ-ზე) დაფუძნებული ვაქცინის წარმოების ტექნოლოგია ორგანიზმში დამცავი იმუნური რეაქციის აღსაძვრელად ინფორმაციული ანუ მესენჯერული რნმ-ის (მ-რნმ) მოლეკულას იყენებს.[1] რნმ გენეტიკური კოდის ჯაჭვია, რომელიც  ქრომოსომების დნმ-სა და ცილების წარმოქმნის/სინთეზის მანქანის, რიბოსომებს შორის შუამავლის ფუნქციას ასრულებს. მ-რნმ ქრომოსომის დნმ-დან ინფორმაციას ამოიკითხავს და რიბოსომებს ერთგვარ ,,ინსტრუქციას” აწვდის, რაც ცილის წარმოსაქმნელად არის აუცილებელი. რნმ ვაქცინა განსხვავდება  ტრადიციული ინაქტივირებული/დასუსტებული ან ცოცხალი ვირუსის შემცველი ვაქცინისგან და ვირუსის ნაცვლად ხელოვნურად სინთეზირებულ ვირუსულ მ-რნმ-ს შეიცავს. მას შემდეგ რაც ინფორმაციული რნმ ჩვენს იმუნურ უჯრედში მოხვდება, ორგანიზმში ვირუსული ცილა წარმოიქმნება, რომელიც ვირუსის შეჭრის შემთხვევაშიც წარმოქმნებოდა. ჩვენი იმუნური სისტემა ამ ცილას უცხო ცილად, ანტიგენად აღიქვამს, დროულად ამოიცნობს და ანტისხეულების წარმოქმნით სათანადო იმუნურ რეაქციასაც აღძრავს. შედეგად, იმუნური სისტემა ამ ანტიგენის ამოცნობით ვირუსთან ბრძოლას სწავლობს და ვირუსს შეჭრის/ინფიცირების შემთხვევაში სრულ მზადყოფნაში ხვდება და 95-98%-ში დაავადების განვითარებისგან იცავს. ამ მეთოდით დამზადებულია პფაიზერ-ბიონტექის (Pfizer-BioNTech) და მოდერნას (Moderna) ვაქცინები.[2][3]

მ-რნმ-ის ინ ვიტრო ტრანსკრიფცია და თანდაყოლილი იმუნიტეტის გააქტიურება.

რნმ ვაქცინის რეაქტოგენურობა, ანუ გვერდითი ეფექტების გამოვლინება, ტრადიციული ცილოვანი ვაქცინების მსგავსია,[4] თუმცა მათგან განსხვავებით, რნმ ვაქცინა დიზაინის სიმარტივით, წარმოების სისწრაფითა და შედარებით დაბალი ღირებულებით ხასიათდება.[5][6] ერთადერთ არახელსაყრელ ფაქტორს მისი შენახვის პირობები წარმოადგენს. ზოგიერთი რნმ ვაქცინის (მაგალითად პფაიზერ/ბიონტექს) შესანახად ულტრადაბალი (-80°C) ტემპერატურა არის საჭირო,[7]  რაც ტრანსპორტირებისას სათანადო შესანახი პირობების შექმნას პრობლემატურს ხდის. შესაბამისად, ასეთი ტიპის ვაქცინების მასობრივი გამოყენების ალბათობა მცირეა მაგალითად  აფრიკის, აზიისა და სამხრეთ ამერიკის რეგიონებში.[8]

კოვიდ 19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინებს შორის მ-რნმ-ის შემცველმა ვაქცინებმა განსაკუთრებული ადგილი დაიკავეს, შესამჩნევად დიდი ინტერესი გამოიწვიეს და მსოფლიოს ყურადღებაც მიიქციეს, , როთიც ვაქცინაციის პროცესში განსაკუთრებული ადგილი დაიკავეს.[9] 2020 წლის დეკემბერში პფაიზერ-ბიონტექის და მოდერნას ვაქცინებმა ოფიციალური აღიარება მოიპოვეს, თუმცა ახალი, ინოვაციური მეთოდი საზოგადოების ნაწილისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა.[9][10][11]  ვაქცინაში რნმ-ის გამოყენება სოციალურ მედიაში არასწორად ინტერპრეტირდა და გავრცელდა დეზინფორმაცია, რომ ორგანიზმში შეყვანილ რნმ-ს ადამიანის დნმ-ის შეცვლა შეეძლო.[12][13]

ისტორია რედაქტირება

პირველი კვლევები რედაქტირება

 
მ-რნმ ტექნოლოგიის განვითარებისას მიღწეული წარმატებებისა და გარდამტეხი აღმოჩენების ქრონოლოგია. მწვანე ჩარჩო წარმოადგენს აღმოჩენებსა და მიღწევებს მ-რნმ მექანიზმში, ხოლო ლურჯი - აღმოჩენებსა და მიღწევებს მ-რნმ-ზე დაფუძნებული მედიკამენტების გამოყენებაში.                    

მიუხედავად იმისა, რომ მ-რნმ ვაქცინა ადამიანზე ამ დრომდე არავის გამოუყენებია, ტექნოლოგია, რომელიც მას საფუძვლად უდევს, ბოლო ორი ათწლეულია ვითარდება. პირველი წარმატებული ტრანსფექცია (ეუკარიოტულ უჯრედში დაუცველი ნუკლეინის მჟავის შეყვანის მიზანმიმართული პროცესი) 1989 წელს განხორციელდა.[14][15] ერთი წლის შემდეგ კი დაუცველი ანუ ,,შიშველი“ მ-რნმ-ის თაგვის კუნთში შეყვანა მოხერხდა.[16][17]  ეს კვლევები პირველი მტკიცებულება გახდა იმისა, რომ ტრანსკრიპცირებულ მ-რნმ-ს ცილის წარმოქმნის შესახებ გენეტიკური ინფორმაციის მიწოდება შეეძლო და საფუძვლად დაედო მ-რნმ ვაქცინის შექმნის კონცეფციას.[18][19]

1993 წელს ლიპოსომის კაფსულით დაფარული მ-რნმ კვლავ თაგვებში შეიყვანეს, რათა T-უჯრედების სტიმულირებას დაკვირვებოდნენ.[20][21]  მ-რნმ ორი წლის შემდეგაც ახერხებდა როგორც ჰუმორული, ისე უჯრედული იმუნიტეტის გაძლიერებას და პათოგენის წინააღმდეგ შესაბამისი იმუნური რეაქციების წარმოქმნას.[22][23][24]

ტექნოლოგიის განვითარება რედაქტირება

ორგანიზმის უჯრედში სხეულის დამცველობითი სისტემის გააქტიურების გარეშე მოდიფიცირებული მ-რნმ-ის შეყვანის წარმატებული მცდელობა 2005 წელს მოხდა.[3][22] კომპანია ბიონტექმა 2008 წელს, ხოლო მოდერნამ 2010 წელს დაიწყო მ-რნმ ბიოტექნოლოგიების განვითარება.[25][26]

2010 წელს აშშ-ის სამთავრობო სააგენტომ DARPA- მ დაიწყო ბიოტექნოლოგიური კვლევითი პროგრამა სახელწოდებით ADEPT, რომლის მიზანი აშშ-ს სამხედრო ბაზისთვის განვითარებული ტექნოლოგიის შექმნა იყო.[27][28] ერთი წლის შემდეგ სააგენტომ ნუკლეინის მჟავის გამოყენების ინოვაციურ ტექნოლოგიაში პანდემიის წინააღმდეგ ბრძოლის პოტენციალი დაინახა და ამ სფეროში ინვესტირება გადაწყვიტა.[27][29] ფულადი გრანტები, რომლებიც ADEPT- მა გასცა თავდაჯერებულობისა და ნდობის გამოცხადებად გაჟღერდა, რამაც სხვა სამთავრობო სააგენტოებს და კერძო ინვესტორებს ტექნოლოგიის დაფინანსებისკენ უბიძგა.[29]  2013 წელს DARPA-მ მოდერნას 25 მილიონი აშშ დოლარი ოდენობის გრანტი გადასცა, რამაც წარმოუდგენლად შეუწყო ხელი დღევანდელი ფორმით ვაქცინის არსებობას.[30]

პანდემიამდე კი ადამიანზე მ-რნმ ვაქცინის გამოყენება შეისწავლებოდა, რათა ცოფთან, ზიკას ვირუსულ დაავადებასთან, ციტომეგალოვირუსთან და გრიპთან საბრძოლველი გზა გამოენახათ.[31]

აჩქარება რედაქტირება

დღემდე არსებული გამოცდილებების და წარსულში თავსგადამხდარი არაერთი პანდემიის გათვალისწინებით, კოვიდ-ის ვაქცინის შექმნის თარიღი დაახლოებით 2033 წელი უნდა ყოფილიყო. ვაქცინების შემუშავების არნახული სისწრაფე კი გამოიწვია დიდი ფარმაცევტული ფირმების ჩართულობამ, ხელისუფლებების მხრიდან მრავალმილიარდიანმა წინასწარდაფინანსებებმა და რევოლუციური რნმ/დნმ ტექნოლოგიების ფანტასტიურმა შესაძლებლობებმა. 2020 წლის 2 დეკემბერს გაერთიანებული სამეფოს მედიკამენტებისა და ჯანდაცვის პროდუქტების მარეგულირებელი სააგენტო გახდა ისტორიაში პირველი ორგანიზაცია, რომელმაც გასცა ნებართვა მ-რნმ ვაქცინის ადამიანზე გამოსაყენებლად.[32]

მექანიზმი რედაქტირება

ვაქცინის მთავარი არსია იმუნური სისტემის სტიმულირება ისეთი ანტისხეულის წარმოსაქმნელად, რომლის მიზანი კონკრეტული პათოგენის დათრგუნვა ან განადგურება იქნება.[33]

კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგოდ შექმნილ ყველა ვაქცინასაც არსებითად ერთი დანიშნულება აქვს, მაგრამ მათი მოქმედების მექანიზმი განსხვავდება.[29]  ტრადიციული ვაქცინები ანტისხეულებს მოქმედებისკენ სხეულში ანტიგენის ან დასუსტებული ვირუსის შეყვანით მოუწოდებენ, ერთგვარად წრთვიან იმუნურ სისტემას, რათა თავდასხმის შემთხვევაში ორგანიზმი ვირუსს მომზადებული დახვდეს.[34][35]

ახლებური ინოვაციური რნმ ვაქცინით კი ინდივიდის ორგანიზმში ხელოვნურად სინთეზირებული რნმ-ის ფრაგმენტი შედის, რომელშიც დაშიფრულია ანტიგენის წარმოქმნის ,,ინსტრუქცია“. ამ უკანასკნელს ორგანიზმის დენდრიტული უჯრედები (იმუნური სისტემის უჯრედის კონკრეტული ტიპი) ფაგოციტოზის გზით აითვისებენ, საკუთარი შიდა აპარატის მეშვეობით მასში ჩაწერილ ინფორმაციას გადათარგმნიან და მასზე დაყრდნობით ვირუსულ ანტიგენებს შექმნიან.[36] ამას იმუნური სისტემის გააქტიურება და თავდაცვის მექანიზმის ამუშავება მოჰყვება. ანტიგენი ლიმფურ კვანძებში მიგრირდება და T და B-ლიმფოციტებს ეცნობა.[37]


ეს საბოლოოდ იწვევს სპეციალურად ანტიგენზე გათვლილი ანტისხეულების წარმოებას და ორგანიზმს უცხო სხეულთან ბრძოლის შესაძლებლობას აძლევს.[33] თავად ხელოვნურად შეყვანილი მ-რნმ ვაქცინაციიდან რამდენიმე დღეში იშლება.[38]


მნიშვნელოვანია საზოგადოებამ იცოდეს, რომ მ-რნმ ვაქცინა გავლენას არ ახდენს ადამიანის დნმ-ზე და არ იწვევს მის გადაგვარებას ან რაიმე ფორმით ცვლილებას. ორგანიზმში შესული მ-რნმ მხოლოდ ანტიგენის წარმოქმნის შესახებ შეიცავს ინფორმაციას და ადამიანის გენეტიკურ ნიშან-თვისებებს არ ეხება. მესენჯერული რნმ უჯრედის ბირთვშიც კი არ აღწევს და შესაბამისად, არც ქრომოსომებთან აქვს უშუალო კავშირი.

ვინაიდან მ-რნმ ვაქცინა განსაკუთრებულ შენახვის პირობებს საჭიროებს, ის ადამიანის ორგანიზმში არსებობას ვერ ახერხებს და მალევე დეგრადირდება. ასე და ამგვარად, სოციალურ ქსელებსა და მედიაში გავრცელებული დეზინფორმაცია, რომელმაც ხალხის აღშფოთება გამოიწვია, ყოველგვარ საფუძველსაა მოკლებული და ამას თავად მ-რნმ ვაქცინის მოქმედების მექანიზმი ამტკიცებს.[39][40][41]

ვაქცინირების გზები რედაქტირება

 
მიწოდების ძირითადი მეთოდები და მატარებელი მოლეკულები mRNA ვაქცინებისთვის

ორგანიზმისთვის ვაქცინის მიწოდების მეთოდი ზოგადი სახით ორ ფართო ჯგუფად შეიძლება კლასიფიცირდეს - ინ ვივო ანუ, როდესად რნმ-ის ტრანსფერი სხეულის შიგნითვე ხორციელდება, და ექს ვივო, როდესაც რნმ-ის ფრაგმენტის უჯრედში მოთავსება ორგანიზმის გარეთ ხერხდება.[3]

ექს ვივო რედაქტირება

ექს ვივო ვაქცინირებისას, როგორც წესი, პაციენტისგან დენდრიტულ უჯრედებს იღებენ, მასში სასურველ მ-რნმ-ს ათავსებენ, შემდეგ კი კვლავ ორგანიზმში აბრუნებენ, რაც ანტიგენის წარმოქმნით და იმუნური რეაქციის აღძვრით სრულდება.[52]

ინ ვივო რედაქტირება

ვინაიდან ინ ვივო მიდგომა პაციენტის ორგანიზმიდან დენდრიტული უჯრედების ამოღების, მ-რნმ-ით დაპროგრამებისა და კვლავ უკან მოთავსების პროცედურულ ხარჯებს თავიდან ირიდებს და ჩვეულებრივი ინფექციის იმიტირებას გვთავაზობს, სამეცნიერო სამყაროში ის უფრო მიმზიდველ მეთოდად ითვლება.[19] ამის მიუხედავად, ინ ვივო მიდგომა სრულყოფისთვის გარკვეული დაბრკოლებების გადალახვას საჭიროებს.

მაგალითისთვის, რნმ ზედმეტად მძიმეა იმისთვის, რომ მასპინძელ უჯრედში დამოუკიდებლად გადაადგილდეს დიფუზიის გზით. ეს დეტალი კი მნიშვნელოვნად აფერხებს უჯრედის მიერ მისი აღმოჩენის, ინფორმაციის გაშიფვრისა და შემდგომში განადგურების პროცესს.[53]

,,შიშველი“ მ-რნმ ინექცია რედაქტირება

ვაქცინირების ეს მეთოდი 1990-იანი წლებიდან იღებს სათავეს და დამცავი საფარის გარეშე ნუკლეინის მჟავის შეყვანას გულისხმობს. აღნიშნული ტექნოლოგიით დამზადდებულმა კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინებმა მაღალი ეფექტურობა გამოავლინეს და აქტიური გამოყენება ჰპოვეს.[54]  აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ,,შიშველი“ მ-რნმ ინექციის ეფექტურობის დონე ვარირებს მ-რნმ-ის ,,მარშუტის“ მიხედვით. კვლევების თანახმად,  T-ლიმფოციტების ყველაზე ძლიერ იმუნურ რეაქციას ლიმფური კვანძების ინექცია იძლევა და ამ ფაქტორით სჯაბნის როგორც კანში, ისე სისხლსა და კუნთებში შეყვანილი ვაქცინის ეფექტს.[53]

პოლიპლექსური ვექტორი რედაქტირება

შესაძლებელია, რომ ხელოვნურად სინთეზირებულ მ-რნმ-ს კათიონური პოლიმერი შეერიოს და წარმოიქმნას კაფსულის მსგავსი დამცველობითი საფარი, რომელიც პოლიპლექსის სახელით არის ცნობილი. ის რეკომბინირებული მ-რნმ-ის ფატალური დაზიანების ალბათობას აღმოფხვრის და მას უჯრედის შიგნით მოხვედრაში ეხმარება.[57]

ლიპიდური ნანონაწილაკების ვექტორი რედაქტირება

 
რნმ ლიპიდური ნანონაწილაკის შეკრება

პირველად ლიპიდური ნანონაწილაკების სამედიცინო მიზნით გამოყენება 2018 წელს დამტკიცდა. მათში კაფსულირებულმა მ-რნმ-მა გარდამტეხი გავლენა იქონია სიცოცხლისუნარიანი მ-რნმ ვაქცინის წარმოებაზე და გადაჭრა მასპინძელ უჯრედში ნუკლეინის მჟავის მიწოდებისას წარმოქმნილი მთელი რიგი ტექნიკური ბარიერები.[58][59]ლიპიდური ნანონაწილაკების უჯრედში მოთავსება მრავალი გზით გახდა შესაძლებელი, რაც ინტრავენულ და ლიმფურ სისტემაში მოხვედრის მეთოდსაც მოიაზრებს.[60]

დადებითი მხარეების მიუხედავად, მსგავსი სახის ტექნიკა დაბრკოლებებსაც აწყდება. ერთ-ერთ ასეთ პრობლემას კი ლიპიდური ნანონაწილაკების ხელმისაწვდომობა წარმოადგენს.[62][63]  2020 წლამდე ისინი მხოლოდ მცირე რაოდენობით იწარმოებოდა და მხოლოდ კვლევებში გამოიყენებოდა. მას შემდეგ კი, რაც მ-რნმ ვაქცინის ეფექტურობა ცხადი გახდა, მრავალმა კომპანიამ ლიპიდური ნანონაწილაკების პროდუქცია საგრძნობლად გაზარდა.[63][67]

ვირუსული ვექტორი რედაქტირება

არავირუსული ტექნიკის გარდა, ტარდებოდა კვლევები, რათა რნმ ვირუსებზე აგებული ვაქცინა წარმოქმნილიყო და ორგანიზმში შეყვანილ ვირუსს შესაბამისი იმუნური რეაქცია გამოეწვია.[68] შეიქმნა ვაქცინები რეტროვირუსების, ლენტივირუსების, ალფავირუსებისა და რაბდოვირუსების საფუძველზე, თუმცა კლინიკური ექსპერიმენტები მხოლოდ თავგვებზე, ქათმებსა და პრიმატებზე ხორციელდებოდა.[69][70][71]

რისკები და გვერდითი მოვლენები რედაქტირება

რნმ ვაქცინით ინექციისას გამოვლენილ გვერდით მოვლენებს ადამიანის ორგანიზმის ინდივიდუალურობა განსაზღვრავს. მიუხედავად იმისა, რომ მ-რნმ ვაქცინის რეაქტოგენულობა სხვა ცილოვანი ინექციების მსგავსია,[4]  მაინც შესაძლებელია მ-რნმ-ის ჯაჭვმა სხეულში არასასურველი ალერგიული რეაქცია განავითაროს.[5] ვაქცინის კვლევისას ძლიერი გვერდითი ეფექტები გამოვლენილა, მაგრამ ადამიანთა უმეტესობას მკვეთრად გამოხატული სიმპტომები არ დაფიქსირებია.

როგორც წესი, რნმ ვაქცინის რეაქტოგენულობა მხოლოდ ინექციის ადგილზე მცირე დისკომფორტით, დაღლილობითა და ცხელებით ხასიათდება. ზოგიერთ შემთხვევაში აღინიშნება პირღებინება, ან თავისა და კუნთების ტკივილი.

 
სხვადასხვა ტიპის ვაქცინის პლატფორმების უპირატესობები და უარყოფითი მხარეები

ინოვაციური მ-რნმ ვაქცინა სწრაფადვე დამკვიდრა და დღემდე მოწინავე ადგილს იკავებს კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინებს შორის. ამის მიზეზი კი გახდა მთელი რიგი უპირატესობანი, რაც მან ტრადიცულ ცილოვან ვაქცინებთან შედარებით გამოავლინა.[5][4]  ვინაიდან მ-რნმ ვაქცინა არ შეიცავს ცოცხალ ან ინაქტივირებულ ვირუსს, მას არ შეუძლია გამოიწვიოს კოვიდის ინფექცია. ტრადიციული ვაქცინა კი იმუნური სისტემის გასააქტიურებლად პათოგენს საჭიროებს, რაც ლოკალიზებულ არეში ვირუსული აფეთქებების ალბათობას ზრდის.[5] ამასთან ერთად, მ-რნმ ვაქცინა გაცილებით უფრო სწრაფად იქმნება, ბაზარზე დაბალი ღირებულება ადევს და მარტივი ტექნიკის გამო უზუსტობა ან რაიმე სახის შეცდომა მინიმალიზირებულია. წარმოების მცირე ვადის მიუხედავად, შექმნის თითოეული პროცესი მკაცრად კონტოლირდება.[65]

დნმ ვაქცინა რედაქტირება

მართალია, დნმ ვაქცინა სჯაბნის ცილოვანს და იზიარებს ყოველივე ზემოთჩამოთვლილ სარგებელს, მაგრამ მ-რნმ ვაქცინა მასთან შედარებით კონკრეტულ უპირატესობას გვთავაზობს - ინფორმაციული რნმ ციტოზოლში ითარგმნება, შესაბამისად, ბირთვში არ აღწევს და თავიდან იცილებს მასპინძლის გენომში ინტეგრირების რისკს.[3][84][85]

რნმ ვაქცინის ეფექტურობა კოვიდ-19-ის წინააღმდეგ რედაქტირება

რნმ-ზე დაფუძნებული ვაქცინების- პფაიზერ-ბიონტექისა და მოდერნას - ეფექტურობა 90-დან 95 პროცენტამდე მერყეობს, თუმცა ამან მოლოდინებს საგრძნობლად გადააჭარბა და დაფიქსირებულმა შედეგებმა ერთგვარი გაურკვევლობა გამოიწვია. მ-რნმ მედიკამენტზე ჩატარებულ არცერთ წინასწარ კვლევას ასეთი წარმატებისთვის არ მიუღწევია, მეტიც, მ-რნმ-მა კოვიდ-19-ის გარდა ნებისმიერი სხვა პათოგენის მიმართ იმდენად არაპესპექტიული შედეგები გამოავლინა, რომ პროექტი გაუქმების საფრთხის წინაშე დადგა.[87] ვინაიდან მ-რნმ-ის მოლეკულა დმნ-თან შედარებით გაცილებით მყიფეა და არსებობისთვის სპეციალური ულტრაცივი პირობების შექმნას საჭიროებს, მის მყისიერად ან რამდენიმე წუთში დეგრადირებას ვარაუდობდნენ. ზოგიერთმა მეცნიერმა ყოველივე ეს ამოუწურავ რესურსებსა და განვითარებულ ტექნოლოგიას მიაწერა.[87]

მიუხედავად კოვიდ-19-ის წინააღმდეგ გამოვლენილი მაღალი ეფექტურობის დონისა, ვერც ერთი ვაქცინა ადამიანის 100%-ით დაცვას ვერ უზრუნველყოფს. შესაბამისად, შესაძლებელია ადამიანთა მცირე ნაწილს კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინაციის შემდეგ არ გამოუმუშავდეს მოსალოდნელი საჭირო იმუნიტეტი. გარდა ამისა, ვაქცინის სპეციფიკურ მახასიათებლებთან ერთად, მის ეფექტურობაზე შეიძლება გავლენა იქონიოს ისეთმა ფაქტორმა, როგორიცაა ადამიანის ასაკი, მისი ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა ან კოვიდ-19–ით ინფიცირების ისტორია. ჯერჯერობით უცნობია თუ რამდენ ხანს გასტანს მ-რნმ ვაქცინისგან გამომუშავებული იმუნიტეტი.

კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინაციის ჩატარების მიუხედავად, აუცილებელია გავაგრძელოთ საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ყველა პრევენციული ღონისძიებია ზედმიწევნით შევასრულოთ, გამოვიყენოთ პირბადე, დავიცვათ ფიზიკური დისტანცია და ჰიგიენა. მ-რნმ ვაქცინაცია საზოგადოების ჯანმრთელობის უზრუნველყოფისა და პანდემიასთან ბრძოლის საუკეთესო საშუალებაა

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ Park KS, Sun X, Aikins ME, Moon JJ (December 2020). „Non-viral COVID-19 vaccine delivery systems“. Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 137–51. doi:10.1016/j.addr.2020.12.008. PMC 7744276. PMID 33340620.
  2. ↑ Kowalski PS, Rudra A, Miao L, Anderson DG (April 2019). „Delivering the Messenger: Advances in Technologies for Therapeutic mRNA Delivery“. Mol Ther. 27 (4): 710–28. doi:10.1016/j.ymthe.2019.02.012. PMC 6453548. PMID 30846391.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Verbeke R, Lentacker I, De Smedt SC, Dewitte H (October 2019). „Three decades of messenger RNA vaccine development“. Nano Today. 28: 100766. doi:10.1016/j.nantod.2019.100766.
  4. ↑ Pardi N, Hogan MJ, Porter FW, Weissman D (April 2018). „mRNA vaccines – a new era in vaccinology“. Nature Reviews. Drug Discovery. 17 (4): 261–79. doi:10.1038/nrd.2017.243. PMC 5906799. PMID 29326426.
  5. ↑ PHG Foundation. (2019) RNA vaccines: an introduction. ციტირების თარიღი: 18 November 2020
  6. ↑ (2017) „Introduction to RNA Vaccines“, RNA Vaccines: Methods and Protocols, Methods in Molecular Biology, გვ. 1–11. DOI:10.1007/978-1-4939-6481-9_1. ISBN 978-1-4939-6479-6. 
  7. ↑ Park KS, Sun X, Aikins ME, Moon JJ (December 2020). „Non-viral COVID-19 vaccine delivery systems“. Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 137–51. doi:10.1016/j.addr.2020.12.008. PMC 7744276. PMID 33340620.
  8. ↑ Park KS, Sun X, Aikins ME, Moon JJ (December 2020)."Non-viral COVID-19 vaccine delivery systems" Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 137–51. doi:10.1016/j.addr.2020.12.008 PMC 7744276 PMID 33340620
  9. ↑ 9.0 9.1 Park KS, Sun X, Aikins ME, Moon JJ (December 2020)."Non-viral COVID-19 vaccine delivery systems" Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 137–51. doi:10.1016/j.addr.2020.12.008 PMC 7744276 PMID 33340620
  10. ↑ Boseley S, Halliday J (2 December 2020). „UK approves Pfizer/BioNTech Covid vaccine for rollout next week“. The Guardian. ციტირების თარიღი: 2 December 2020.
  11. ↑ Boseley S, Halliday J (2 December 2020). „UK approves Pfizer/BioNTech Covid vaccine for rollout next week“. The Guardian. ციტირების თარიღი: 2 December 2020.
  12. ↑ Carmichael F, Goodman J (2 December 2020). „Vaccine rumours debunked: Microchips, 'altered DNA' and more“ (Reality Check). BBC.
  13. ↑ What are mRNA vaccines and how do they work?: MedlinePlus Genetics en. ციტირების თარიღი: 2021-08-10
  14. ↑ Xu S, Yang K, Li R, Zhang L (September 2020). „mRNA Vaccine Era-Mechanisms, Drug Platform and Clinical Prospection“. International Journal of Molecular Sciences. 21 (18): 6582. doi:10.3390/ijms21186582. PMC 7554980. PMID 32916818. ციტატა: „Initiation of cationic lipid-mediated mrna transfection; Concept proposal of mRNA-based drugs.“
  15. ↑ Malone RW, Felgner PL, Verma IM (August 1989). „Cationic liposome-mediated RNA transfection“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 86 (16): 6077–81. Bibcode:1989PNAS...86.6077M. doi:10.1073/pnas.86.16.6077. PMC 297778. PMID 2762315.
  16. ↑ Verbeke R, Lentacker I, De Smedt SC, Dewitte H (October 2019). „Three decades of messenger RNA vaccine development“. Nano Today. 28: 100766. doi:10.1016/j.nantod.2019.100766.
  17. ↑ Wolff JA, Malone RW, Williams P, Chong W, Acsadi G, Jani A, Felgner PL (March 1990). „Direct gene transfer into mouse muscle in vivo“. Science. 247 (4949 Pt 1): 1465–8. Bibcode:1990Sci...247.1465W. doi:10.1126/science.1690918. PMID 1690918.
  18. ↑ May M (May 31, 2021). „After COVID-19 successes, researchers push to develop mRNA vaccines for other diseases“. Nature. ციტირების თარიღი: July 31, 2021. ციტატა: „When the broad range of vaccines against COVID-19 were being tested in clinical trials, only a few experts expected the unproven technology of mRNA to be the star. Within 10 months, mRNA vaccines were both the first to be approved and the most effective. Although these are the first mRNA vaccines to be approved, the story of mRNA vaccines starts more than 30 years ago, with many bumps in the road along the way. In 1990, the late physician-scientist Jon Wolff and his University of Wisconsin colleagues injected mRNA into mice, which caused cells in the mice to produce the encoded proteins. In many ways, that work served as the first step toward making a vaccine from mRNA, but there was a long way to go—and there still is, for many applications.“
  19. ↑ Xu S, Yang K, Li R, Zhang L (September 2020). „mRNA Vaccine Era-Mechanisms, Drug Platform and Clinical Prospection“. International Journal of Molecular Sciences. 21 (18): 6582. doi:10.3390/ijms21186582. PMC 7554980. PMID 32916818. ციტატა: „Concept proposal of mRNA vaccines (1990)“
  20. ↑ Pascolo S (August 2004). „Messenger RNA-based vaccines“. Expert Opinion on Biological Therapy. 4 (8): 1285–94. doi:10.1517/14712598.4.8.1285. PMID 15268662. S2CID 19350848.
  21. ↑ Martinon F, Krishnan S, Lenzen G, Magné R, Gomard E, Guillet JG, et al. (July 1993). „Induction of virus-specific cytotoxic T lymphocytes in vivo by liposome-entrapped mRNA“. European Journal of Immunology. 23 (7): 1719–22. doi:10.1002/eji.1830230749. PMID 8325342. S2CID 42640967.
  22. ↑ 22.0 22.1 Verbeke R, Lentacker I, De Smedt SC, Dewitte H (October 2019). „Three decades of messenger RNA vaccine development“. Nano Today. 28: 100766. doi:10.1016/j.nantod.2019.100766.
  23. ↑ Kallen KJ, Theß A (January 2014). „A development that may evolve into a revolution in medicine: mRNA as the basis for novel, nucleotide-based vaccines and drugs“. Therapeutic Advances in Vaccines. 2 (1): 10–31. doi:10.1177/2051013613508729. PMC 3991152. PMID 24757523.
  24. ↑ Conry RM, LoBuglio AF, Wright M, Sumerel L, Pike MJ, Johanning F, et al. (April 1995). „Characterization of a messenger RNA polynucleotide vaccine vector“. Cancer Research. 55 (7): 1397–400. PMID 7882341.
  25. ↑ BioNTech's founders: scientist couple in global spotlight en (2020-11-13). ციტირების თარიღი: 2021-07-31
  26. ↑ The story of mRNA: How a once-dismissed idea became a leading technology in the Covid vaccine race (10 November 2020). ციტირების თარიღი: 16 November 2020
  27. ↑ 27.0 27.1 Sonne P (July 30, 2020). „How a secretive Pentagon agency seeded the ground for a rapid coronavirus cure“. The Washington Post.
  28. ↑ Usdin S (March 19, 2020). „DARPA's gambles might have created the best hopes for stopping COVID-19“. BioCentury. ციტირების თარიღი: June 19, 2021.
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 Park KS, Sun X, Aikins ME, Moon JJ (December 2020)."Non-viral COVID-19 vaccine delivery systems" Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 137–51. doi:10.1016/j.addr.2020.12.008 PMC 7744276 PMID 33340620
  30. ↑ DARPA Awards Moderna Therapeutics A Grant For Up To $25 Million To Develop Messenger RNA Therapeutics (2 October 2013). ციტირების თარიღი: 31 May 2021
  31. ↑ COVID-19 and Your Health en-us (11 February 2020).
  32. ↑ „UK authorises Pfizer/BioNTech COVID-19 vaccine“ (პრეს-რელიზი). Department of Health and Social Care. 2 December 2020.
  33. ↑ 33.0 33.1 Batty CJ, Heise MT, Bachelder EM, Ainslie KM (December 2020). „Vaccine formulations in clinical development for the prevention of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 infection“. Advanced Drug Delivery Reviews. 169: 168–89. doi:10.1016/j.addr.2020.12.006. PMC 7733686. PMID 33316346.
  34. ↑ Kyriakidis NC, López-Cortés A, González EV, Grimaldos AB, Prado EO (February 2021). „SARS-CoV-2 vaccines strategies: a comprehensive review of phase 3 candidates“. NPJ Vaccines. 6 (1): 28. doi:10.1038/s41541-021-00292-w. PMC 7900244. PMID 33619260.
  35. ↑ Bull JJ, Nuismer SL, Antia R (July 2019). „Recombinant vector vaccine evolution“. PLOS Computational Biology. 15 (7): e1006857. Bibcode:2019PLSCB..15E6857B. doi:10.1371/journal.pcbi.1006857. PMC 6668849. PMID 31323032.
  36. ↑ Schlake T, Thess A, Fotin-Mleczek M, Kallen KJ (November 2012). „Developing mRNA-vaccine technologies“. RNA Biology. 9 (11): 1319–30. doi:10.4161/rna.22269. PMC 3597572. PMID 23064118.
  37. ↑ Xu S, Yang K, Li R, Zhang L (September 2020). „mRNA Vaccine Era-Mechanisms, Drug Platform and Clinical Prospection“. International Journal of Molecular Sciences. 21 (18): 6582. doi:10.3390/ijms21186582. PMC 7554980. PMID 32916818.
  38. ↑ Anand P, Stahel VP (May 2021). „Review the safety of Covid-19 mRNA vaccines: a review“. Patient Safety in Surgery. 15 (1): 20. doi:10.1186/s13037-021-00291-9. PMC 8087878. PMID 33933145.
  39. ↑ Vaccine rumours debunked: Microchips, 'altered DNA' and more (15 November 2020). ციტირების თარიღი: 17 November 2020
  40. ↑ RNA Covid-19 vaccines will not change your DNA (30 November 2020). ციტირების თარიღი: 1 December 2020
  41. ↑ Vallejo J (18 November 2020). „'What is Covid vaccine made of?' trends on Google as Pfizer and Moderna seek FDA approval“. The Independent. ციტირების თარიღი: 3 December 2020.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=რნმ_ვაქცინა&oldid=4253553“-დან