ნეგატიური და პოზიტიური უფლებები

ნეგატიური და პოზიტიური უფლებები — უფლებები, რომლებიც კრძალავს მოქმედებას (პოზიტიური უფლებები) ან უმოქმედობას (ნეგატიური უფლებები). ეს ვალდებულებები შეიძლება იყოს იურიდიული ან მორალური ხასიათის. პოზიტიური და ნეგატიური უფლებების ცნება შეიძლება გამოყენებულ იქნას აგრეთვე თავისუფლების უფლებებზე.

უფლებები, რომელთაც ზოგჯერ პოზიტიურ უფლებებს უწოდებენ, გულისხმობს ხელისუფლების აქტიურ მოვალეობებს თითოეული ადამიანის მიმართ. მაგალითად, განათლების მიღების უფლება ხელისუფლებას იმ სკოლების შექმნის ვალდებულებას აკისრებს, რომლებშიც ყველა ბავშვს შეეძლება სწავლა. ზუსტად ასევე, გასამართლების უფლება ხელისუფლებას აკისრებს სასამართლო დაწესებულებების ქსელის შექმნას, რომელსაც შეუძლია მიმართოს თითოეულმა ადამიანმა თავისთვის მნიშვნელოვანი საკითხის გადასაწყვეტად. თავისუფლებები, რომელთაც ზოგჯერ ნეგატიურ უფლებებსაც უწოდებენ, უკრძალავს ხელისუფლებას ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში ჩარევას. სიტყვის ან სინდისის თავისუფლება უკრძალავს ხელისუფლებას, ჩაერიოს ადამიანისათვის ასეთ სასიცოცხლო საკითხებში. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თუკი მე მაქვს რაიმეს უფლება, ხელისუფლება ვალდებულია, რაღაც გამიკეთოს, ხოლო თუ მე მეკუთვნის რომელიმე თავისუფლება, სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს რაიმე ქმედებისაგან.

უფლებები, რომლებიც ითვლება ნეგატიურ უფლებებად მოიცავს: სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, როგორებიცაა სიტყვის თავისუფლება, სიცოცხლის, კერძო საკუთრების, ძალადობრივი დანაშაულისგან თავისუფლების, რელიგიის თავისუფლების, ჰაბეას კორპუსი, სამართლიანი სასამართლო და თავისუფლება მონობისგან.

უფლებები, რომლებიც პოზიტიურად განიხილება, როგორც თავდაპირველად ჩეხმა იურისტმა კარელ ვაშაკმა 1979 წელს შემოგვთავაზა, შეიძლება მოიცავდეს სხვა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, როგორიცაა პოლიციის მხრიდან პირის დაცვა და კონსულტაციის უფლება, აგრეთვე ისეთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორიცაა საკვები., საცხოვრებელი, საზოგადოებრივი განათლება, დასაქმება, ეროვნული უსაფრთხოება, სამხედრო, ჯანდაცვა, სოციალური დაცვა, ინტერნეტზე წვდომის და ცხოვრების მინიმალური სტანდარტი. ადამიანის უფლებების შესახებ „სამი თაობის“ ისტორიაში ნეგატიური უფლებები ხშირად ასოცირდება პირველი თაობის უფლებებთან, ხოლო პოზიტიური უფლებები ასოცირდება მეორე და მესამე თაობებთან.

ზოგიერთი ფილოსოფოსი არ ეთანხმება იმ აზრს, რომ ნეგატიური და პოზიტიური უფლებების განსხვავება სასარგებლო ან მართებულია.

მიმოხილვა

პოზიტიური და ნეგატიური უფლებების თეორიის თანახმად, ნეგატიური უფლება არის უფლება, არ დაექვემდებარო სხვა პირის ან ჯგუფის მოქმედებას, მაგალითად, მთავრობის, რომელიც საკუთარ ძალად ბოროტად იყენებს ან იძულებითი ფორმით. როგორც ასეთი, ნეგატიური უფლებები არსებობს, იქამდე ვიდრე არ იმოქმედებს მათზე ნეგატიურად. პოზიტიური უფლება არის უფლება, დაექვემდებაროს სხვა პირის ან ჯგუფის მოქმედებას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პოზიტიური უფლების განხორციელების მიზნით, სხვისი ქმედებები უნდა ემყარებოდეს თანასწორობას. თეორიულად, ნეგატიური უფლება სხვებს უკრძალავს მოქმედებას უფლების მფლობელის წინააღმდეგ, ხოლო პოზიტიური უფლება სხვებს ავალდებულებს იმოქმედონ უფლების მფლობელის მიმართ. კანტის კატეგორიული იმპერატივის ფარგლებში, ნეგატიური უფლებები შეიძლება ასოცირდეს სრულყოფილ მოვალეობებთან, ხოლო პოზიტიური უფლებები შეიძლება დაკავშირებული იყოს არასრულყოფილ მოვალეობებთან. პოზიტიური და ნეგატიური უფლებების ერთმანეთისგან განსხვავების რწმენა, ჩვეულებრივ, შენარჩუნებულია ან ხაზგასმით აღინიშნება ლიბერტარიანების მიერ, რომლებიც თვლიან, რომ პოზიტიური უფლებები არ არსებობს იქამდე ვიდრე ისინი ხელშეკრულებით არ შეიქმნება. გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში ჩამოთვლილია როგორც პოზიტიური, ისევე ნეგატიური უფლებები (მაგრამ არ ასახელებს მათ, როგორც ასეთს). ყველაზე ლიბერალური დემოკრატიის კონსტიტუცია იძლევა ნეგატიურ უფლებებს, მაგრამ ყველა მათგანი არ შეიცავს პოზიტიურ უფლებებს. მიუხედავად ამისა, პოზიტიური უფლებები ხშირად სხვა კანონებით არის გარანტირებული, ხოლო ლიბერალური დემოკრატიის მქონე ქვეყნების უმეტესი ნაწილი თავის მოქალაქეებს უზრუნველყოფს საჯაროდ დაფინანსებული განათლების, ჯანმრთელობის დაცვის, სოციალური უსაფრთხოების და უმუშევრობის შეღავათებით .

როდის ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს

ფრედერიკ ბასტია

უფლებებს ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც განუყოფელ და ზოგჯერ აბსოლუტურსაც კი. ამასთან, პრაქტიკაში ეს ხშირად განიხილება როგორც ფასდაუდებელი აბსოლუტიზმი. უფლებები კლასიფიცირდება მნიშვნელობის მიხედვით, შედარებით მცირე უფლებათა შელახვა მიღებულია უფრო დიდი მნიშვნელობის მქონე დარღვევის პრევენციისთვის. ამრიგად, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ პირის მოკვლა არ არის აუცილებელი უკიდურესობა, თავი უნდა შევიკავოთ და მკვლელობის ნაცვლად გამოვიყენოთ თავდაცვა.

ამრიგად, ქურდს შეიძლება ჰქონდეს ნეგატიური ვალდებულება, არ მოიპაროს სხვისი ნივთი, ხოლო პოლიციელს შეიძლება ჰქონდეს ნეგატიური ვალდებულება, არ დაიჭიროს ხალხი — მაგრამ პოლიციელი, რომელიც ქურდს აედევნება დასაჭერად ადვილად ასაბუთებს მტკიცებულების ტვირთს, რომ იგი გამართლებულად მოქმედებდა, რადგან მისი დარღვევა იყო ნაკლები ვალდებულება, რომლითაც გამორიცხა უფრო დიდი ვალდებულების დარღვევა. ანალოგიურად, მყიდველს ან სხვა გამვლელსაც შეუძლია აკმაყოფილებდეს მტკიცებულების ამ ტვირთს ქურდის დაჭერისას. თუ რომელიმე მათგანს იარაღი გამოჰკრავს და ქურდობისთვის ცეცხლსასროლი იარაღით გაისვრის შუაიარაღებლის მიმართ, თანამედროვე საზოგადოებების უმეტესობა არ მიიღებს ამ მტკიცების ტვირთს დამაკმაყოფილებლად. არმოკვლის ვალდებულება — საყოველთაოდ მიჩნევა, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ან უმაღლესი ვალდებულება და იმდენად მაღალი ვალდებულება, რომ ქურდობის თავიდან არიდების მიზნით არ ამართლებს ადამიანის მოკვლას. თანამედროვე საზოგადოებების უმეტესობა ამტკიცებს, რომ სხვა, ძალიან სერიოზული ეთიკური კითხვები უნდა დაისვას, იქამდე სანამ ქურდობა მკვლელობას გაამართლებს.

პოზიტიური ვალდებულებები აკისრებს მოვალეობას. მაგრამ როგორც ვხედავთ პოლიციელთან, მოვალეობის შესრულებამ შეიძლება დაარღვიოს ნეგატიური მოვალეობები (მაგ., რომ არ მოხდეს ძალის გადაჭარბება და სიცოცხლის უგულებელყოფა). ამ მიზეზით, ეთიკაში პოზიტიური ვალდებულებები თითქმის არასოდეს განიხილება პრიმა ფასიედ. ყველაზე დიდ ნეგატიურ ვალდებულებას შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ ერთი გამონაკლისი — საკუთარი თავის დაცვის/თავდაცვის უფრო მაღალი ვალდებულება — მაგრამ ყველაზე დიდი პოზიტიური ვალდებულებებიც კი რთულ ეთიკურ ანალიზს მოითხოვს.

მეცხრამეტე საუკუნის ფილოსოფოსმა ფრედერიკ ბასტიამ შეაჯამა კონფლიქტი ამ ნეგატიურ და პოზიტიურ უფლებებს შორის და თქვა:

„ერთხელ ბატონმა ლამარტინმა მომწერა შემდეგი რამ: „თქვენი დოქტრინა ჩემი პროგრამის მხოლოდ ნახევარია, თვენ თავისუფლებაზე გაჩერდით, მე კი წინ მივდივარ ძმობამდე.“ რაზეც მე ვუპასუხე: „თქვენი პროგრამის მეორე ნახევარი გაანადგურებს პირველს.“ სინამდვილეში წარმოუდგენლად მეჩვენება სიტყვა ძმობის განსხვავება სიტყვა ნებაყოფლობითისგან. მე არ მესმის, როგორ შეიძლება ძმობა იძულებით იქნას თავს მოხვეული კანონის მიერ, თუ კი კანონის მიერ არ იქნება განადგურებული თავისუფლება და შესაბამისად, კანონის მიერვე არ გაითელება სამართლიანობა. ძარცვის დაკანონებას ორი საფუძველი აქვს: ერთ-ერთი უკვე აღვნიშნე, ადამიანის სიხარბეა, ხოლო მეორე - ცრუ ფილანტროპიაა.“

იან ნარვესონის აზრით, ზოგიერთის მოსაზრება, რომ არ არსებობს განსხვავება ნეგატიურ და პოზიტიურ უფლებებს შორის იმ მოტივით, რომ ნეგატიური უფლებები მოითხოვს პოლიციას და სასამართლოებს მათი აღსრულებისთვის, „არასწორია“. იგი ამბობს, რომ კითხვა, რისი გაკეთების უფლება აქვს ადამიანს და თუ ვინ აღასრულებს ამას, ცალკეული საკითხებია. თუ უფლებები მხოლოდ ნეგატიურია, მაშინ ეს ნიშნავს იმას, რომ არავის აქვს ვალდებულება მათი აღსრულებისა, თუმცა პირებს აქვთ უფლება გამოიყენონ ნებისმიერი იძულებითი საშუალებები სხვების თანამშრომლობის მოსაპოვებლად ამ უფლებების დასაცავად. ამიტომ, მისი თქმით, „განსხვავება ნეგატიურსა და პოზიტიურს შორის საკმაოდ ძლიერია“. ლიბერტარიანელები თვლიან, რომ პოზიტიური უფლებები, რომელთა დაცვასაც გულისხმობს, არ არსებობს, სანამ ისინი ხელშეკრულებით არ შეიქმნებიან. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ პოლიციას არ ევალება მოქალაქეების უფლებების დაცვა. მას შემდეგ, რაც მათ დამსაქმებლებთან კონტრაქტი აქვთ მოქალაქეების ძალადობისგან დასაცავად, მათ შექმნეს ეს ვალდებულება თავიანთი დამქირავებლის წინაშე. ცხოვრების ნეგატიური უფლება ინდივიდს საშუალებას აძლევს დაიცვას საკუთარი სიცოცხლე სხვებისგან, რომლებიც ცდილობენ მის მოკვლას, ან სხვისგან მიიღონ ნებაყოფლობითი დახმარება მისი სიცოცხლის დასაცავად — მაგრამ მან არ შეიძლება აიძულოს სხვები დაიცვან იგი, რადგან მას არ აქვს ბუნებრივი თავდაცვა უფლება. რომ ვაიძულოთ ადამიანს დაიცვას საკუთარი ნეგატიური უფლებები, ან მესამე მხარის ნეგატიური უფლებები, იქნება ამ ადამიანის ნეგატიური უფლებების დარღვევა.

სხვა დამცველების აზრით, ნეგატიურ და პოზიტიურ უფლებებს შორის არსებობს განასხვავება, რომ პოლიციური ძალების ან არმიის არსებობა არ არის განპირობებული ამ სერვისების რაიმე პოზიტიური უფლებით, არამედ იმიტომ, რომ ისინი ბუნებრივი მონოპოლიები არიან ან საზოგადოებრივი საქონელი — რობერტ ნოზიკი ამ იდეას დეტალურად განიხილავს თავის წიგნში „ანარქია, სახელმწიფო და უტოპია“ .

კრიტიკა

ადეკვატური კვების უფლება მოითხოვს მოვალეობებს, რომ არ მოიპარონ, მაგრამ ასევე მოვალეობად უნდა იქცეს დროული მომარაგება . უფლება არ შეიძლება გარანტირებული იყოს მხოლოდ პოზიტიურიი და მხოლოდ ნეგატიური მოვალეობებით. ამისათვის ორივე საჭიროა.

სავარაუდოდ, თუ ადამიანს აქვს პოზიტიურიი უფლებები, ეს გულისხმობს იმას, რომ სხვა პირებს აქვთ პოზიტიური მოვალეობები (გარკვეული ქმედებების განხორციელება); ხოლო ნეგატიური უფლებები გულისხმობს, რომ სხვებს აქვთ ნეგატიური მოვალეობები (გარკვეული მოქმედებების თავიდან ასაცილებლად). ფილოსოფოსი ჰენრი შუე სკეპტიკურია; იგი თვლის, რომ ყველა უფლება (იმისდა მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უფრო „ნეგატიურად“ გამოიყურებიან თუ „პოზიტიურად“) ერთდროულად მოითხოვს ორივე სახის მოვალეობას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, შუე ამბობს, რომ უფლების პატივისცემა მოითხოვს თავიდან აცილებას („ნეგატიური“ მოვალეობა), მაგრამ ასევე დამცავ ან საკომპენსაციო ქმედებებს („პოზიტიური“ მოვალეობები). ნეგატიურის განსხვავება პოზიტიურისგან შეიძლება იყოს აქცენტი; შესაბამისად, დაუშვებელია ეს ორი გავაერთიანოთ და დავადგინოთ როგორც ნებისმიერი უფლება, რადგან იგი მოითხოვს ორი ტიპის მოვალეობას და არა მხოლოდ ერთს.

სამწუხაროდ, უფლებები ყოველთვის შეიძლება გავიგოთ, როგორც კაცობრიობის წინააღმდეგ „სტანდარტული საფრთხეების“ დაპირისპირება. სტანდარტულ საფრთხეებთან გამკლავება მოითხოვს ყველა სახის მოვალეობას, რომელიც შეიძლება გაიყოს დროთა განმავლობაში (მაგ., „თუ მავნე ქცევის თავიდან აცილება არ მოხდება, დაიწყეთ ზიანის გამოსწორება“). საქმე იმაშია, რომ ყოველი უფლება 3 ქცევის პროვოცირებას ახდენს (თავიდან აცილება, დაცვა, შეკეთება) გარკვეულწილად. მაგალითად, მკვლელობის საშიშროების მოგვარება, ერთი ინდივიდისგან მოითხოვს, თავიდან აიცილოს (მაგ., პოტენციურმა მკვლელმა უნდა შეინარჩუნოს სიმშვიდე), სხვებმა დაიცვან (მაგ., პოლიციელი, რომელმაც უნდა შეაჩეროს თავდასხმა ან შემსრულებელი, ან კიდევ ადამიანი რომელსაც შეუძლია დაურეკოს პოლიციას) და სხვებმა გამოასწორონ (მაგ., ექიმი, რომელმაც უნდა გააცოცხლოს ადამიანი, რომელსაც თავს დაესხნენ). ამრიგად, დაღუპვის სიცოცხლის უფლებაც კი შეიძლება გარანტირებული იყოს მხოლოდ გარკვეული პოზიტიური მოვალეობების დახმარებით. შუე კიდევ უფრო შორს მიდის და ამტკიცებს, რომ ნეგატიური და პოზიტიური უფლებების განსხვავება შეიძლება საზიანო იყოს, რადგან ამან შეიძლება გამოიწვიოს აუცილებელი მოვალეობების უგულებელყოფა.

ლიტერატურა

• Publishers Weekly review of Stephen Holmes and Cass R. Sunstein, The Cost of Rights: Why Liberty Depends on Taxes, ISBN 0-393-32033-2.
• Nozick, Robert (1975). Anarchy, State, and Utopia. Oxford : Blackwell. ISBN 0-631-15680-1
• Sterba, J.P., „From Liberty to Welfare“ in Ethics: The Big Questions. Malden, MA : Blackwell, 1998. (page 238)
• Hodgson, D. (1998). The Human Right to Education. Aldershot, England: Ashgate Publishing
• Machan, Tibor R., „The Perils of Positive Rights“ in The Freeman: Ideas on Liberty, April 2001 Vol. 51 No. 4

რესურსები ინტერნეტში

• Walter Williams, „Rights vs. Wishes“, Capitalism Magazine, October 27, 2002, arguing against the validity of positive rights