ბუნებრივი და სამართლებრივი უფლებები

ბუნებრივი უფლებები და სამართლებრივი უფლებები უფლებათა ორი ზოგადი კატეგორიაა: ბუნებრივი უფლებები არაა დამოკიდებული რაიმე კანონზე ან წეს-ჩვეულებაზე, იგი არ ემორჩილება კულტურასა და მთავრობებს, შესაბამისად, ის უნივერსალური, ფუნდამენტური და განუყრელია. (მას ვერ გააუქმებს ადამიანის მიერ შექმნილი კანონი, მაგრამ შესაძლებელია მისი შეზღუდვა, მაგალითად, თუ ადამიანი სხვა ადამიანის უფლებებს დაარღვევს). ბუნებითი კანონი ბუნებრივი უფლებების კანონია. სამართლებრივი უფლებები ადამიანს უბოძა სამართლებრივმა სისტემამ (ისინი შეიძლება შეცვალონ, გააუქმონ ან შეზღუდონ). პოზიტიური სამართლის ცნება უკავშირდება სამართლებრივი უფლებების ცნებას.

ბუნებით სამართალს პირველად ვხვდებით უძველეს ბერძნულ ფილოსოფიაში. შემდგომ იგი მიემართებოდა რომაელ ფილოსოფოსს ციცერონს. იგი დამოწმებულია ბიბლიაშიც, ხოლო შუა საუკუნეებში განავითარეს კათოლიკე ფილოსოფოსებმა, მაგალითად, ალბერტ დიდმა და მისმა მოწაფემ თომა აკვინელმა. განმანათლებლობის ეპოქაში ბუნებითი კანონის ცნება დაუპირისპირდა მეფეების ღვთაბერივი წარმოშობის ლეგიტიმურობას და მან ხელი შეუწყო სოციალური კონტრაქტის, პოზიტიური სამართლის, მთავრობების და სამართლებრივი უფლებების კლასიკური რესპუბლიკის ჩარჩოში წარმოშობას. არსებობს საპირისპირო შეხედულებაც, რომელიც ბუნებრივ უფლებებს იყენებს ყველა ამ ნორმის ლეგიტიმაციის შესარყევად.

ადამიანის უფლებათა იდეა მჭიდროდაა დაკავშირებული ბუნებრივ უფლებებთან: ზოგი ვერავითარ განსხვავებას ვერ ხედავს ამ ორ იდეას შორის და მათ სინონიმებად მიიჩნევენ მაშინ როცა სხვები ასხვავებენ მათ მახასიათებლებს და გამოყოფენ ბუნებრივი უფლებების ტრადიციულ გაგებას. ზოგადად, მიჩნეულია, რომ ნებისმიერ მთავრობას თუ საერთაშორისო ორგანიზაციას არ შეუძლია ბუნებრივი უფლებების უარყოფა. 1948 წელს გაეროს მიერ მიღებული „ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია“ მნიშვნელოვანი სამართლებრივი ინსტრუმენტია შეინარჩუნოს ბუნებრივი უფლებების ცნება საერთაშორისო რბილ სამართალში. ტრადიციულად ბუნებრივ უფლებებს მიიჩნევენ ნეგატიურ უფლებებად, მაშინ როცა ადამიანთა უფლებებს მიაკუთვნებენ პოზიტიურ უფლებებს. მიუხედავად იმისა, რომ ბუნებრივი უფლებები უკავშირდება ადამიანთა უფლებებს, ისინი ერთი მნიშვნელობის ტერმინები არ არიან.

ისტორია

ის იდეა, რომ გარკვეული უფლებები ბუნებრივი ან განუყრელია, ჯერ კიდევ მოდის გვიანანტიკური პერიოდიდან, კერძოდ სტოიკოსების ნააზრევებიდან, რომლებიც შემოგვინახა ადრეული შუა საუკუნეების კათოლიკურმა სამართალმა და ეს ცოდნა მემკვიდრეობით გადაეცა პროტესტანტულ რეფორმაციასა და განმანათლებლობის ეპოქას დღევანდელობამდე. ბუნებრივი უფლებები სხვადასხვა ადამიანის მიერ ყოფილა სხვადასხვა სფეროსთან დაკავშირებული, მაგალითად ფილოსოფიაში მიზეზობრიობასთან ან რელიგიურ პრინციპებთან. მაგალითად, იმანუელ კანტი ამტკიცებდა, რომ ბუნებრივი უფლებების წარმოშობა მხოლოდ მიზეზით შეიძლება. ამერიკის შეერთებული შტატების დეკლარაცია კი დაფუძნებულია „თავისთავად“ სიმართლეზე, რომ „ყველა ადამიანს .. ღმერთმა მიანიჭა ხელშეუხებელი უფლებები“. მსგავსად, სხვადასხვა ფილოსოფოსმა თუ სახელმწიფო მოღვაწემ ბუნებრივი უფლებების ცნება სხვადასხვაგვარად გაიგო; თითქმის ყველა მათგანი მიიჩნევდა სიცოცხლისა და თავისუფლების უფლებებს უმაღლეს ორ პრიორიტეტად. ჰერბერტ ჰარტის აზრით, თუ არსებობს უფლებები, მაშინ აუცილებლად უნდა არსებობდეს თავისუფლების უფლება, რადგან შემდგომ სხვა უფლებები ამ უკანაკსკნელს დაეფუძნოს. თომას გრინი მიიჩნევდა, რომ „თუ არსებობს უფლებები, მაშინ აუცილებლად უნდა არსებობდეს სიცოცხლისა და თავისუფლების უფლებები, რომლებმაც უნდა უზრუნველყონ ადამიანების თავისუფალი ცხოვრება.“ ჯონ ლოკი უპირატესად ხაზს უსვამდა „სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების“ ცნებებს. მიუხედავად იმისა, რომ ლოკი აგრეთვე იცავდა რევოლუციის უფლებასაც, თომას ჯეფერსონა ლოკის „საკუთრების“ უფლება ჩაანაცვლა „ბედნიერებისკენ სწრაფვით“ ამერიკის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში.

ანტიკური ეპოქა

სტივენ კინზერი, „The New York Times”-ის გამოცდილი ჟურნალისტი და ავტორი წიგნისა „შაჰის გარემოცვა“, წერს: „ზოროასტრიზმა ასწავლა სპარსელებს, რომ ადამიანებს აქვთ ხელშეუხებელი უფლება ჰყავდეთ განათლებული მმართველო და რომ ამ მოხელებიის მოვალეობა არა მხოლოდ მორჩილებაა ბრძენო მეფეებისა, არამედ საჭიროების შემთხვევაში მათი ბიწიერების წინააღმდეგ წასვლაც. ლიდერებს მიიჩნევენ ღმერთის წარმომადგენლებად დედამიწაზე, მაგრამ მათ უნდა დაიმსახურონ მოხელეების მორჩილება მანამ სანამ გააჩნიათ ღვთის დალოცვა, ამის გამომუშავება კი მხოლოდ მორალური ქცევითაა შესაძლებელი.“ ეპიკურიანელების „40 წესის“ მიხედვით, „იმისათვის რომ სხვებმა დაგიცვან, თავად უნდა იყო ბუნებრივად კარგი“. მათ სჯეროდათ კონტრაქტარიანული ეთიკის, რომლითაც მოკვდავები თანმხდებოდნენ შემდეგზე: არ უნდა ევნო ვინმეს მათთვის ან თავად სხვისთვის; გაბატონებული კანონები არაა აბსოლუტური და აუცილებლად უნდა შეიცვალოს პირობების ცვლასთან ერთად. ეპიკურიანიზმი გულისხმობს, რომ ადამიანები ბუნებრივ მდგომარეობაში ავლენენ პიროვნულ თვითმყოფადობას და რომ ისინი აუცილებლად უნდა დაეთანხმონ იმ კანონებს, რომლებიც მათ მართავენ. თუმცა ეს თანხმობა (და კანონები) შესაძლოა გადაიხედოს პერიოდულობით, როცა შეიცვლება პირობები.

სტოიკოსები ამტკიცებდნენ, რომ არავინ იყო ბუნებით დაბადებული მონად; მონობა იყო გარეგანი კონდიცია, რომელიც უპირისპირდება სულის შინაგან თავისუფლებას. უმცროსი სენეკა წერდა: „შეცდომა იქნებოდა თუ ვიფიქრებდით, რომ მონობა ავსებს ადამიანის არსებას; ადამიანის საუკეთესო ნაწილი მისგან თავისუფალია; სხეული თავადაა სუბიექტი და ძალაუფლების მქონე, მაგრამ გონება დამოუკიდებელია, ის თავისუფალი და დაუდრეკელია. მას ის ციხეც კი არ აკავებს, რომელსაც სხეული ჰქვია.“

ბუნებრივი უფლებების იდეის განვითარებისთვის ფუნდამენტური მნიშვნელობა ჰქონდა ადამიანთა ბუნებრივი თანასწორობის იდეის განვითარებასაც. ისტორიკოსი ა.ჯ.კარლილი წერს: „პოლიტიკურ თეორიაში არ ყოფილა ისეთი საოცარი ცვლილება, როგორც თეორიები არისტოტელედან დაწყებული, შემდგომ უკვე ციცერონითა და სენეკას აზრებით დამთავრებული... ვფიქრობთ, რომ უკეთეს მაგალითს ვერ მოვიყვანთ, ვიდრე ეს ადამიანის ბუნების თანასწორობაა.“ ჩარლზ მაკილვინი კი აღნიშნავს, რომ “ადამიანთა თანასწორობის იდეა სტოიკოსების საუკეთესო შენატანია პოლიტიკური აზროვნების საქმეში“ და რომ „მისი უდიდესი გავლენა არის სამართლის კონცეპციის ცვლილება, რომელიც ნაწილობრივ მათი დამსახურებაა.“ ციცერონი თავის „კანონების შესახებ“ ამბობს, რომ „ჩვენ ვიბადებით სამართლიანობისთვის და რომ უფლება ეფუძნება არა აზრს, არამედ ბუნებას.“

თანამედროვე ეპოქა

ერთ-ერთი პირველი დასავლელი მოაზროვნე, რომელმაც განავითარა თანამედროვეობაში ბუნებრივი უფლებების იდეა იყო ფრანგი თეოლოგი ჟან გერსონი, რომლის 1402 წლის ტრაქტატი „სულთა ცხოვრების შესახებ“ ერთ-ერთ პირველ მცდელობად განიხილება თანამედროვეობაში ბუნებრივი უფლებების თეორიის განვითარებისა. საუკუნეების შემდგომ, სტოიკურმა სწავლების კონცეფცია, რომ „შინაგანი სამყარო ვერ რეალიზდება მონობაში“, კვლავ აღმოცენდა რეფორმაციის პერიოდში, როგორც შემეცნების თავისუფლება. მარტინ ლუთერი წერდა: ამასთან ერთად, ყველა ადამიანი საკუთარ მრწამსზე და მის სისწორეზეა პასუხისმგებელი. როგორც ძალიან ცოტა ადამიანი წავა ჩემთვის სამოთხეში ან ჯოჯოხეთში, ასევე ძალიან ცოტას შეუძლია ირწმუნოს ჩემი ან არა; და ძალიან ცოტას შეუძლია გახსნას ან დახუროს სამოთხე ან ჯოჯოხეთი ჩემთვის. რა ცოტა რამეს შეუძლია ადამიანი ჩააგდოს რწმენაში ან ურწმუნობაში. ამის შემდეგ რწმენა თუ ურწმუნობა ადამიანის ცნობიერების ნაწილია და ის არათუ ვერ აკნინებს საერო ძალაუფლებას, არამედ ის მხოლოდ საკუთარ თავს ეკუთვნის. ამან უნდა დართოს ადამიანებს ნება, რომ სწამდეთ რაღაცის ან ვიღაცის. ეს უნდა იყოს მათი სურვილი და არ უნდა იყოს ძალით თავს მოხვეული.

მე-17 საუკუნის ინგლისელი ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი განიხილავდა ბუნებრივ უფლებებს თავის ნაშრომში და ამ უფლებებში მოიაზრებდა „სიცოცხლეს, თავისუფლებასა და საკუთრებას“. ლოკი მიიჩნევდა, რომ ამ ფუნდამენტურ უფლებებზე უარის თქმა სოციალური კონტრაქტით არ შეიძლებოდა. სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების ბუნებრივი უფლებების შენარჩუნება იყო ამერიკული კოლონიების აჯანყების საფუძველი. ჯორჯ მასონი წერდა ვირჯინიის უფლებათა დეკლარაციის შავ ვერსიაში, რომ „ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია“ და „გააჩნია თანდაყოლილი ბუნებრივი უფლებები, რომლებსაც ვერანაირი საშუალებით ვერ შეავიწროებენ ან წაართმევენ ადამიანს.“ მე-17 საუკუნის სხვა ინგლისელი, ჯონ ლილბურნი (რომელიც ცნობილია სახელით „თავისუფალი ჯონი), რომელიც ეწინაამდეგებოდა როგორც ჩარლზ I-ის მონარქიას, აგრეთვე ოლივერ კრომველის სამხედრო დიქტატურას, ამბობდა, რომ ადამიანს გააჩნდა „თანშობილი უფლებები“, რომელსაც ყოფიერების უფლებებსაც უწოდება. მისი აზრით, ამ უფლებებით ყველა ადამიანი იბადება და იგი განსხვავდება იმ უფლებებისგან, რომლებსაც ადამიანს მთავრობა ან კანონი ანიჭებს. განსხვავება გასასხვისებელ და გაუსხვისებელ უფლებებს შორის წარმოადგინა ფრენცის ჰუტჩესონმა. თავის გამოკვლევაში „ჩვენი იდეების სიმშვენიერისა და აღმატებულობის შესახებ“, ჰუტჩესონმა დამოუკიდებლობის დეკლარაციაზე წერდა: „ნებისმიერი თავდასხმა, რომელიც დამყარებულია გაუსხვისებელ უფლებებზე, მის შემშედ აუცილებლად აღმოცენდება სრულყოფილი ან მემარჯვენე მოწინააღმდეგეობა... გაუსხვისებელი უფლებები აუცილებელი კომპონენტია მთავრობების შესაზღუდად.“ ჰუტჩესონმა, ამისდა მიუხედავად, დაასახელა გაუსხვისებელი უფლებების საზღვრებიც. იგი აღნიშნავდა, რომ „არ შეიძლება არსებობდეს უფლება ან უფლების შეზღუდვა, რომელიც შეეწინააღმდეგება საზოგადო სიკეთეს.“ ჰუტჩესონმა ეს იდეა წამოაყენა თავის „მორალური ფილოსოფიის სისტემაში“, რომელიც ეფუძნებოდა ცნობიერების თავისუფლების რეფორმაციულ პრინციპს. შეუძლებელია განვსაზღვროთ სუბიექტური მსჯელობების მოცულობა (მაგალითად, რელიგიური კითხვები), გარდა იმისა, როდესაც დამატებით კონტრაქტის ან ფიცის სახით განიმარტება, რომ უფლება „გაუსხვისებელია“. ჰუტჩესონი წერდა: „არავის ძალუძს თავისი გრძნობების, ფიქრების და შინაგანი მდგომარეობის შეცვლა სხვის ხარჯზე; და არც შეუძლია შეაცვლეინოს თავისი გულის რეალური მისწრაფებანი. კერძო განსჯის უფლება გაუსხვისებელია.“ გერმანული განმანათლებლობის ხანაში, ჰეგელმა განუყოფლობის არგუმენტს ლოგიკურად მიიჩნევდა. ჰუტჩესონის მსგავსად, ჰეგელმა თავისი თეორია დააფუძნა დეფაქტო განუყოფლობის იმ ასპექტებზე, რომლებიც ერთმანეთისგან განასხვავებენ ადამიანს საგნებისგან. საგანი, როგორც საკუთრება, შეიძლება ერთი ადამიანიდან მეორეს გადაეცეს.

ჰეგელის მიხედვით, ეს არ შეეხება ინდივიდებს: რადგანაც მე ვიღებ პასუხისმგებლობას ჩემს პიროვნებაზე, სუბსტანციურ არსებობაზე და ვქმნი პასუხისმგებლიან, მორალური და რელიგიური ცხოვრების მქონე ადამიანს, რომელსაც შეუძლია გააჩნდეს უფლებები, ის სწორედ აც რომ განუყოფელი უნდა იყოს ჩემი არსებისგან. გარეგან კატეგორიებს მხოლოდ შეუძლიათ ვიღაცის საკუთრებას შეეხონ, მაგრამ როდესაც მე მათ ანულირებას ვახდენ, უკვე ჩემი უფლებების დაკარგვა აღარ შემიძლია დროის ლაფსუსში ან სხვა მიზეზთა გამო. სოციალური კონტრაქტის თეორიის განხილვისას, „განუყოფელი უფლებებს“ უწოდებდნენ ისეთ უფლებებს, რომლებსაც მოქალაქეები ვერ დაუთმობდნენ მმართველ ძალას. ასეთი უფლებები განეკუთვნებოდა ბუნებრივ უფლებებს, რომლებიც არსებობდნენ დამოუკიდებლად პოზიტიური სამართლისგან. ზოგიერთი ამ თეორიის მიმდევარი მიიჩნევდა, რომ ბუნებრივ მდგომარეობაში მხოლოდ უძლიერესებს შეეძლოთ თავიანთი უფლებებისგან სარგებლის მიღება. საბოლოო ჯამში, ადამიანები დებენ ისეთ სოციალურ კონტრაქტს, რომელიც მათ ათმობინებთ ბუნებრივ უფლებებს იმის სანაცვლოდ, რომ დაიცვან ადამიანები ძალადობისგან და შედეგად ისინი ცხოვრობენ სამართლებრივი უფლებების ავტორიტეტის ქვეშ.

ბევრი ისტორიული მობოდიშება მონობის ან არალიბერალური მთავრობის შესახებ ეფუძნებოდა ექსპლიციტურ ან იმპლიციტურ კონტრაქტებს, რომლებიც ითვალისწინებდნენ „ბუნებრივი უფლებების“ გადაცემას თავისუფლებისა და თვითგამორკვევისთვის. ჰუტჩესონისა და მისი მიმდევების დე ფაქტო განუყოფლობის არგუმენტები წარმოადგენდნენ მონობის საწინააღმდეგო მოძრაობის საფუძველს. ისინი აკრიტიკებდნენ არა მხოლოდ არამოხალისეობრივ მონობას, არამედ ნებისმიერი ფორმის კონტრაქტს, რომელიც მონობას ემსახურებოდა. ნებისმიერი კონტრაქტი, რომელიც არასამართლებრივად შეზღუდავდა უფლებებს, თავიდანვე არ უნდა ჰქონოდა კანონის ძალა. მსგავსად, ამ არგუმენტს იშველიებდა დემოკრატიული მოძრაობაც, რომელიც ეწინააღმდეგებოდა ნებისმიერი სახის ექსპლიციტურ ან იმპლიციტურ სოციალურ კონტრაქტს, რომლის მიხედვითაც ხალხი, სავარაუდოდ, დათმობდა თავისი თავის მართვის უფლებას, როგორც ეს თომას ჰობსის „ლევიათანშია. ერნსტ კასირერის მიხედვით, არსებობს ერთი უფლებაც კი, რომელსაც ვერც დათმობ და ვერც მის გარეშე იარსებებ: პიროვნებად ყოფნის უფლება.. ისინი აკრიტიკებდნენ უდიდეს ლოგიკოსს [ჰობსს] ტერმინების წინააღმდეგობრიობაში. თუ ადამიანი დათმობს თავის პიროვნულობას, მაშინ ის აღარაა მორალური არსება.... არ არსებობს არანაირი pactum subjectionis, არანაირი უფლებების დათმობისა და თავის დამონების აქტი. ამის დათმობით ადამიანი დაკარგავდა თავის ბუნებას და მყოფაბოდას; იგი თავის ადამიანობას დაკარგავდა. ეს თემები გაერთიანდა ამერიკის დამოუკიდებლობის შესახებ დებატებში. როცა თომას ჯეფერსონი წერდა დამოუკიდებლობის დეკლარაციას, ინგლისელი რიჩარდ პრაისი ამერიკელების მხარეს იდგა და ამბობდა, რომ „დიდი ბრიტანეთი ცდილობს მათი თავისუფლების წართმევას, ხოლო საზოგადოების ყველა წევრს და სამოქალაქო გაერთიანებას აქვს ბუნებრივი და განუყოფელი უფლებები“. პრაისი თავის არგუმენტებს ამყარებდა დე ფაქტო განუყოფლობის იდეაზე, რომლის მიხედვითაც „თვითნებობა ან მიზანდასახულობა გვანიჭებს ჩვენ საკუთარ მოქმედებებზე განკარგვის უფლებას და არ ვხდებით დამოკიდებული გარეგან მიზეზზე.“ ნებისმიერი კონტრაქტი თუ შეთანხმება, რომელიც ითვალისწინებს უფლებების დათმობას, უნდა იყოს არაკანონიერი და მყიფე.

პრაისი წერდა: არც ერთ სახელმწიფოს არ შეუძლია მიიღოს ამხელა ძალაუფლება სხვა სახელმწიფოზე ნებისმიერი სახის ხელშეკრულების ან უფლებების დათმობის საფუძველზე. ეს ის შემთხვევაა, როდესაც ხელშეკრულება არ არის შემაკავშირებელი. სამოქალაქო თავისუფლება ამ შემთხვევაში არის რელიგიური თავისუფლების სინონიმი. არც ერთ ადამიანს არ შეუძლია დათმოს რელიგიური თავისუფლება განსჯის უფლების დათმობის ხარჯზე ან არავის შეუძლია სხვას თავს მოახვიოს და მიუთითოს, თუ მის რწმენას როგორი შინაარსი ან პრაქტიკა უნდა ჰქონდეს. ამის იდენტურია მოსაზრება, რომ სამოქალაქო საზოგადოებაში კანონის ძალით არავის შეუძლია დათმოს თავისი სამოქალაქო თავისუფლება ვიღაცისთვის სამართლებრივი ძალაუფლების მინიჭებითა და საკუთრების შელახვაზე ნების მიცემით.

პრაისის მოსაზრებებმა გააბრაზა ოპოზიცია, ამიტომ 1777 წელს მან დაწერა სხვა ბროშურაც, რომელშიც ასაბუთებდა თავის პოზიციას და ამტკიცებდდა, რომ „ადამიანთა თავისუფლება არის ის ძალა, რომელიც მიმართულია თვითგამორკვევისკენ“.

„ამერიკული რადიკალიზმის ინტელექტუალური წარმომავლობის შესახებ“ ნაშრომში სტოტონ ლინდმა ეს მოსაზრებები მოაგროვა და დაუკავშირა მონობის შესახებ გამართულ კამათს: ამან შემდგომში ბევრი ცვლილება გამოიწვია. ერთნი ამბობდნენ, რომ მონობა იყო არასწორი, რადგან ყველა ადამიანს გააჩნდა უფლება საკუთარი სხეულის ფლობისა ან იმის გამოც, რომ ყველა ადამიანს აქვს ბუნებრივი უფლება თავად განსაზღვროს საკუთარი ბედი. პირველი სახის უფლება იყო გასხვისებადი: ამგვარად, ლოკი ცხადად წარმოაჩენდა, რომ მონობა იყო აღმოცენებული ომში ადამიანების დატყვევებით, როცა გამარჯვებული მხარე დამარცხებულის ადამიანებს თავისთან იტოვებდა, როცა ისინი შეიძლებოდა პატრონს კანონის ძალით მოეკლა; ასე მიაწერდნენ დრედ სკოტს, რომ მან სამუდამოდ დაკარგა თავისი თავისუფლება. მაგრამ მეორე უფლება, რომელსაც პრაისი უწოდდებს „თვითგამორკვევის ძალას“, იყო განუყოფელი ადამიანისგან მანამ, სანამ იგი არ დაიღუპებოდა. როგორც ადამიანის გონება ისწრაფვის რელიგიური სიმართლის წარმოშობის დასადგენად, ისე თვითგამორკვევა არაა ისეთი რამ, რომელიც შეიძლება შეიძინო და დათმო. ის ადამიანის ყოფიერების რთული ნაწილია. ამასობაში, ამერიკაში თომას ჯეფერსონმა „ჰუტჩესონისგან აიღო უფლებების დაყოფის იდეა და გახადა იგი პოპულარული და მნიშვნელოვანი“. 1776 წლის ამერიკის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში იგი ამაყად აღნიშნავდა, რომ „ჩვენთვის თავისთავად ცხადია ის ჭეშმარიტება, რომ ადამიანები შექმნილნი არიან როგორც თანასწორი არსებანი, რომ ღმერთმა მათ მიანიჭა გარკვეული შეუვალი უფლებები...“

მე-19 საუკუნეში მონობის წინააღმდეგ მიმართულმა მოძრაობამ გააფართოვა პასაჟის მნიშვნელობა, რომელიც უნდა გამხდარიყო საკონსტიტუციო პრინციპი, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია ცნობდა და იცავდა მონობას. როგორც იურისტი, მომავალი უფროსი მოსამართლე სალმონ ჩეისი ამტკიცებდა იგივეს უზენაეს სასამართლოში შესვლამდე ჯონ ვან ზანდტის საქმეში, რომელიც გასამართლებული იყო დევნილი მონების აქტის საფუძველზე. აქტი ამბობდა: სამართლის შექმნელი, რომელმაც ადამიანს უბოძა შეუვალი უფლება თავისუფლებისა, ვერანაირი კანონის საფუძველზე ვერ დაადგენს, რომ ადამიანი არის საკუთრება. შეუვალი უფლებების კონცეპცია გააკრიტიკა ჯერემი ბენტჰემმა და ედმუნდ ბურკმა, რადგან მას დაუსაბუთებლად მიიჩნევდნენ. ბენტჰემი და ბურკი, რომლებიც წერდნენ მე-18 საუკუნეში ბრიტანეთში, მიიჩნევდნენ, რომ უფლებების სათავე მთავრობაა ან იგი აღმოცენდება ტრადიციიდან. ამ ორიდან არც ერთი სახის უფლება არ შეიძლება იყოს შეუვალი. (ნახეთ ბენტჰემის „შეუვალობის დოქტრინის კრიტიკა“ და ბურკის „საფრანგეთის რევოლუციის შესახებ“). რადგანაც ბენტჰემი გრძნობდა, რომ მე-19 საუკუნეში შეიცვლებოდა ადამიანების აზროვნება, მან უარყო ბუნებრივი უფლებების „სისულელედ“ შერაცხვის იდეა. ბრიტანელი ნაციონალისტების ბურკისა და ბენტჰემის აზრებს შორის სხვაობაში ამერიკელი რევოლუციონერი სწავლული ჯეიმზ ვილსონი ბურკის იდეებს უწოდებდა „ტირანიას.“

დამოუკიდებლობის დეკლარაციის ხელმომწერები მიიჩნევდნენ, რომ ეს „ეჭვმიუტანელი სიმართლეა“ და რომ „ყველა ადამიანს ღმერთმა დაბადებისთანავე მიანიჭა შეუვალი უფლებები.“ „სოციალურ კონტრაქტში“ ჟან ჟაკ-რუსო წერდა, რომ შეუვალი უფლებების არსებობა არაა საჭირო კონსტიტუციის ან კანონების არსებობისთვის. სოციალური კონტრაქტის იდეა, რომ უფლებები და პასუხისმგებლობები წარმოიშობა მთავრობასა და ხალხს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე, მსოფლიოში ყველაზე მიღებული ალტერნატივაა.

ბუნებრივი უფლებების ერთ-ერთი თეორიის მიხედვით, არავის შეუძლია ნორმები შექმნას ფაქტებისგან. ეს ხედვა გამოხატულია, მაგალითად, „არის-უნდა იყოს“ პრობლემაში, ნატურალისტურ სოფიზმში ან ბუნებასთან მიმართებაში. ჯორჯ მური ამბობდა, რომ ეთიკურ ნატურალიზმზე გავლენას ახდენს ნატურალისტური სოფიზმი. ბუნებრივი უფლებების თეორიის ზოგიერთი დამცველი ეწინააღმდეგება „ბუნებრივი უფლებების“ ტერმინში სიტყვა „ბუნებრივის“ „ხელოვნურთან“ შეპირისპირებას და მიიჩნევს, რომ იგი მხოლოდ ბუნებას უნდა უკავშირდებოდეს. ჯონ ფინისი, მაგალითად, ამტკიცებს, რომ ბუნებითი სამართალი და ბუნებრივი უფლებები წარმოიშობა თვითგამორკვევის პრინციპებიდან და არა სპეკულაციური ფაქტებიდან.

კამათი მიმდინარეობს აგრეთვე იმაზე, არის ყველა უფლება ბუნებრივი თუ სამართლებრივი. აშშ-ის მეოთხე პრეზიდენტს, როდესაც იგი წარმოადგენდა ვირჯინიშიის შტატს წარმომადგენელთა პალატაში, სჯეროდა, რომ არსებობს უფლებები, მაგალითად, ნაფიცმსაჯულთა სასამართლოს მხრიდან განსჯის უფლება, რომლებიც სოციალური უფლებებია. ისინი არ აღმოცენდება არც ბუნებითი სამართლიდან და არც პოზიტიური სამართლიდან (რომლებიც ბაზისია ბუნებრივი და სამართლებრივი უფლებებისა), არამედ იმ სოციალური კონტრაქტიდან, რომელიც მთავრობას ანიჭებს ძალაუფლებას.

თომას ჰობსი

თომას ჰობსმა (1588-1679) გააგრძელა დისკუსია ბუნებრივი უფლებების შესახებ თავის მორალისა და პოლიტიკის ფილოსოფიაში. ჰობსის კონცეპცია ბუნებრივ უფლებებთან დაკავშირებით განსხვავდებოდა მისი ადამიანის როლისგან „სახელმწიფოს ბუნების“ კონცეპციაში. მისი აზრით, აუცილებელი ადამიანური უფლება იყო „საკუთარი ძალაუფლების გამოყენება საკუთარი თავის, საკუთარი ცხოვრების შესანარჩუნებლად; და შედეგად იგი უნდა შეეგუოს ყველა მოცემულ პირობას.“’ ჰობსი მკვეთრად განასხვავებდა ბუნებრივ „თავისუფლებას“ ბუნებრივი „კანონებისგან“. ამას აღწერდა, როგორც „წესს ან მითითებას მიზეზებზე აღმოცენებულს, რომელიც ადამიანს უკრძალავს ისეთი რამეების გაკეთებას, რაც დამაზიანებელია სიცოცხლისთვის და ხელს უწყობს სიცოცხლის განახგრძილებას.“ მისი თქმით, ბუნებრივ მდგომარეობაში ადამიანი სრულიად თავისუფალია და იქ არ არსებობს კანონები - „ამ შემთხვევაში ყველა ადამიანს ყველაფრის უფლება აქვს, მათ შორის სხვისი სხეულების მიმართაც კი. და რაც უფრო მეტად გაგრძელდება ყოველი ადამიანის ასეთი მდგომარეობა, მით უფრო მეტად დაუცველი იქნება თითოეული მათგანი... ბუნება ზოგადად აძლევს ადამიანს საშუალებას, რომ იცხოვროს.“

ეს საბოლოო ჯამში მიდის ისეთი სიტუაციისკენ, რომელსაც ჰქვია „ომი ყველასი ყველას წინააღმდეგ“. ამ დროს ადამიანები კლავენ, იპარავენ და ატყვევებენ სხვებს გადასარჩენად, ისინი იბრძოლებენ ბუნებრივად მეტისთვის, „უსაფრთხოებისთვის“ და „რეპუტაციისთვის.“ ჰობსი ამტკიცებდა, რომ ასეთ სამყაროს შექმნიდა შეუზღუდავი უფლებები და ამის შემდეგ კაცთა მოდგმა გახდებოდა „საბრალო, ღარიბი, საზიზღარი, ბრუტალური და მოკლეხნიანი“. იმ მიზნით, რომ ადამიანებმა მშვიდად იცხოვრონ, მათ უნდა დათმონ ბუნებრივი უფლებების უმეტესობა და სწორედ ამით შექმნან მორალური ვალდებულებები, რათა ჩამოყალიბდეს პოლიტიკური და სამოქალაქო საზოგადოება. ეს ერთ-ერთი ყველაზე პირველი ფორმულირებაა მთავრობის კონცეპციისა, რომელსაც უწოდებენ სოციალურ კონტრაქტს.

ჰობსი ეწინააღმდეგებოდა უფლებების წარმოშობას ბუნებითი სამართლისგან. ის ფიქრობდა, რომ კანონი და უფლება ხშირად დამაბნეველი ოპოზიტიებია, რადგან კანონი მიემართება ვალდებულებებს, ხოლო უფლება თავის თავში არ მოიცავს ვალდებულებას. რადგანაც ადამიანის ბუნება ისეთია, რომ იგი ისწრაფვის მაქსიმალური კეთილდღეობისკენ, ამიტომ უფლებები დგას კანონამდე, გინდ ბუნებითი იყოს იგი და გინდ ინსტიტუციონალური. ადამიანები არ დაემორჩილებიან ბუნებით კანონებს სანამ თავდაპირველად უმაღლესი ძალაუფლება არ დაიმორჩილებს მათ. „მანამ სანამ გამოვიყენებთ „უსამართლოსა“ და „სამართლიანის“ ტერმინებს, აუცილებლად უნდა არსებობდეს იძულებითი ძალაუფლება, რომელიც თანაბრად შეასრულებს ხელშეკრულებს პირობებს.., ამით ისინი შეიძენენ საკუთრებას, კეთილდღეობას და ამ ყველაფერს მიიღებენ კონტრაქტის საფუძველზე იმ უფლებების საკომპენსაციოდ, რომლებიც მათ დათმეს; ასეთ ძალაუფლებას მანამდე ვერ ექნება კეთილდღეობა.“ („ლევიათანი. 1, XV)

ჯონ ლოკი

ჯონ ლოკი (1632-1704) იყო კიდევ ერთი გამოჩენილი დასავლელი ფილოსოფოსი, რომელიც უფლებებს მიიჩნევდა ბუნებრივად და განუყოფელად. ჰობსის მსგავსად, ლოკს სწამდა, რომ ბუნებრივი უფლებები მოიცავდა სიცოცხლეს, თავისუფლებასა და საკუთრებას. მისმა აზრებმა გავლენა მოახდინა ამერიკის რევოლუციონერულ ომზე, განსაკუთრებით მისმა ნაწერებმა ბუნებრივი უფლებების შესახებ, მაგრამ მისი მტკიცებები დღემდე განხილვის საგანია. მაგალითად, ისტორიკოსი რეი ფორესტი აცხადებს, რომ ჯეფერსონი და ლოკი „ორ საპირისპირო პოლუსზე“ იდგნენ პოლიტიკური ფილოსოფიის სფეროში. ის ამას ხსნიდა ჯეფერსონის მიერ დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში ლოკისეული „საკუთრების“ კონცეფციის „ბედნიერების სწრაფვის“ ტერმინის ჩანაცველებით. თანამედროვე ისტორიკოსი ჯონ ფილიპი მიიჩნევს, რომ თანამედროვე სწავლილებმა „არასწორი აქცენტები დასვეს ჯონ ლოკზე“ და მის კავშირზე ამერიკის კონსტიტუციასთან. იგი მიიჩნევდა, რომ ამერიკული რევოლუციის მიმდევრები ლოკს ხედავდნენ, როგორც განმმარტებელს ამ კონსტიტუციის პრინციპებისა. თომას პენლი იცავდა ლოკის გავლენას დამფუძნებელ მამებზე. იგი ამბობდა, რომ საპირისპიროს ვინც ამტკიცებს, ან არ ესმის კლასიკური რესპუბლიკის შემქმნელი ლიდერების ხედვები, ან არაფერი იციან ლოკის შესახებ, ანდაც მიანიშნებნ სხვა ადამიანზე, რომელიც ასევე ლოკის ზეგავლენის ქვეშ იყო მოქცეული. ამ აზრს ინარჩუნებდა მაიკლ ზუკერტიც.

ლოკის მიხედვით, არსებობს სამი ბუნებრივი უფლება: სიცოცხლე: ყველას აქვს სიცოცხლის უფლება. თავისუფლება: ყველას აქვს უფლება, აკეთოს ის, რაც უნდა და რამდენ ხანსაც უნდა, მანამ სანამ არ შელახავს პირველ უფლებას. საკუთრება: ყველას აქვს უფლება განკარგავდეს იმას, რაც მან შექმნა ან შეიძინა საჩუქრად თუ ვაჭრობით მანამ, სანამ იგი არ შელახავს ზედა ორ უფლებას.

ლოკის პოლიტიკური ფილოსოფიის მიხედვით, მას სწამდა, რომ მთავრობამ უნდა უზრუნველყოს ძირითადი და ბუნებრივი უფლებების დაცვა თავისი მოქალაქეებისთვის. ესაა სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების უფლება. ლოკისთვის იდეალური მთავრობა ამ უფლებების დაცვას უზრუნველყოფს ყოველი მოქალაქისთვის. მან უნდა უზრუნველყოს ამ უფლებების დაცვა ტირანისაა და ძალადობისგან, მთავრობა კი უნდა იყოს ხალხისკენ მიმართული. თან ლოკმა არა მხოლოდ გავლენა მოახდინა თანამედროვე დემოკრატიის ჩამოყალიბებაზე, არამედ წარმოადგინა იდეა თავისუფლების იდეის საყოველთაოობაზე. მან არა მარტო ხელი შეუწყო დემოკრატიის ჩამოყალიბებას, არამედ უბიძგა ამ დემოკრატიაში სამოქალაქო აქტივიზმის განვითარებისკენაც. ლოკს მიაჩნია, რომ ყველა ადამიანი განსხვავებულია და ეს განსხვავება არ ნიშნავს იმას, რომ სხვას ამის გამო ნაკლები თავისუფლება უნდა გააჩნდეს.

თავისი უფლებების კონცეპციის განვითარების დროს ლოკზე დიდი გავლენა მოახდინა ადგილობრივი ამერიკელების რეპორტებმა. ამ ადამიანებზე ლოკი წერდა, რომ ისინი ცხოვრობენ „თავისუფლების მდგომარეობაში“ და არა „აღვირახსნილობაში.“ ამან აგრეთვე შთააგონა იგი სოციალური კონტრაქტის იდეაზე. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ამას ცხადად არსად არ წერს, მისი ზოგადი პოზიცია ასახავს მოსაზრებას, რომ მიუხედავად ჩვენი თვისებებისა, ჩვენს მეზობლებს ან მმართველებს არ აქვთ უფლება მოგვეპყრან განსხვავებულად. „ლოკი ამტკიცებს, რომ არ არსებობს ისეთი ბუნებრივი თვისება, რომელიც ერთ ადამიანის მდგომარეობას განასხვავებს მეორისგან... რა თქმა უნდა, ყველა ბუნებრივად განსხვავებულად ვცხოვრობთ ერთმანეთთან.“ ჰავორტი ამტკიცებს, რომ ჯონ ლოკი გატაცებული იყო საზოგადოებაში თანასწორობის ცნებით, რომ ყველას უნდა მოპყრობოდნენ თანასწორად. ის აგრეთვე ამ განსხვავებს ამჩნევს ლოკის ფილოსოფიაში, რომლის მიხედვითაც ჩვენ ყველა უნიკალური და მნიშვნელოვანი წევრები ვართ საზოგადოებისა. ლოკი მიიჩნევდა, რომ ყველა მთავრობამ უნდა დაიცვას ყველას უფლებები და თავისუფლებები, რადგან ყველა თანაბრად მნიშვნელოვანია საზოგადოებისთვის.

მისი იდეები შემდგომ გარდაიქმნა ბრიტანეთიდან თავისუფლების მოპოვების მომხრე მოძრაობებად. მის მოძღვრებაში თავისუფლების იდეა მიემართებოდა თანამედროვე კულტურასაც. ლოკის იდეები ზეგავლენას ახდენდა ბევრ მოძრაობაზე, დაწყებული სამოქალაქო უფლებების მოძრაობიდან დამთავრებული ქალების უფლებებამდე. ეს ყველა ითხოვდა სამართლიან მთავრობას. მისი იდეები ფუნდამენტია თანამედროვე დემოკრატისაა და არ იქნება აზრსმოკლებული თუ ლოკს მივიჩნევთ ამერიკის ისტორიაში სამოქალაქო აქტივიზმის ფუძემდებლადაც. ამ ყველაფრის შექმნის შედეგად ლოკს შეიძლება მივაწეროთ თანამედროვე თანასწორობის იდეისთვის საფუძველის შექმნა. ლოკის ფილოსოფიას ხშირად არასწორადაც იყენებდნენ ადრეულ ამერიკულ დემოკრატიაში. სამოქალაქო უფლებების მოძრაობა და ქალების უფლებების მოძრაობა მოითხოვდა ამერიკის დემოკრატიისგან თანასწორობის საკითხში გამოწვევების დაძლევას. ისინი ფიქრობდნენ, რომ ამერიკული დემოკრატიის შემოქმედებმა სიტყვა „ყველაში“ იგულისხმეს ყველა ადამიანი, რომელიც იმსახურებს თანასწორობას, იმას, რასაც ლოკი ასე ასხამდა ხოტბას. „თანასწორ სახელმწიფოში, სადაც ძალაუფლება და სამართალი ურთიერთმომგებიანია, არავის აქვს სხვაზე მეტი.“ ლოკი თავის ნაწერებში მკაფიოდ გამოკვეთს, რომ მას სურს ისეთი სახელმწიფო, რომელშიც ყველა თავისუფლება თანასწორადაა დაცული. „ლოკის შეხედულებები ტოლერანტობაზე თავისი ეპოქისთვის ძალიან პროგრესულია.“ ავტორები, მაგალითად ჯეიკობ კონოლი ამბობს, რომ ლოკის პროგრესული შეხედულებები თავის ეპოქაზე ძალიან წინ იყო. მისი აზრები დღევანდელობას უფრო შეესაბამება, როცა ჩვენ ვიბრძვით იმისთვის, რომ ხელისუფლების არჩევის დროს ყველა ადამიანის ხმა ისმოდეს და ყველა ადამიანს ჰქონდეს შანსი კარგი ცხოვრებისა. მიუხედავად რასის, გენდერის თუ სოციალური მდგომარეობისა, ლოკი მიიჩნევდა, რომ მთავრობა არა მხოლოდ უნდა უზრუნველყოფდეს უფლებებს, არამედ ეს უფლებები უნდა იყოს გამყარებული სოციალური კონტრაქტითაც.

სოციალური კონტრაქტი არის შეთანხმება ქვეყნის მაცხოვრებლებს შორის, რომლებიც ცხოვრობენ ერთი და იმავე კანონთა სისტემაში. მთავრობის კონკრეტული ფორმები არის შედეგი ამ ადამიანების კოლექტიური აქტივობისა. მთავრობის ფუნქციაა კანონების მიღება, რომლებიც დაიცავს ადამიანის ბუნებრივ უფლებებს. თუ მთავრობა სათანადოდ ვერ იცავს ადამიანის ბუნებრივ უფლებებს, იგი უნდა დაემხოს.

ტომას პეინი

ტომას პეინმა (1731-1809) უფრო დეტალურად აღწერა ბუნებრივი უფლებები თავის ცნობილ ნაშრომში „ადამიანთა უფლებები“ (1791). იგი ხაზს უსვამდა იმ ფაქტს, რომ უფლებების მინიჭება არ შეიძლება მომხდარიყო რომელიმე ინსტიტუტის მხრიდან, რადგან იქმნებოდა სამართლებრივი საფუძველი მისი გაუქმებისაც და ასეთ პირობებში უფლებები შეიძლება გადაქცეულიყო პრივილეგიებად.

ტერმინების დამახინჯება იქნებოდა, თუ ვიტყოდით, რომ ქარტია ანიჭებს ადამიანს უფლებებს. ეს საპირისპირო ეფექტს იძლევა - იგი ართმევს ადამიანს უფლებებს. უფლებები ადამიანს გააჩნიათ თანშობილად, მაგრამ ქარტიას გააჩნია ამ უფლების ანულირების უფლება და ამ უფლებას მცირე ჯგუფის ხელში სტოვებს.. ეს უსამართლობის ინსტრუმენტია. ამის გამო ადამიანებმა საკუთარი უფლებების დასაცავად უნდა დადონ ხელშეკრულება, რომელიც შექმნის მთავრობას და ეს იქნება მხოლოდ ერთი ტიპის მთავრობა, რომელიც მოვა ხელისუფლებაში პრინციპით, რომ უნდა დაიცვას უკვე არსებული უფლებები.

ამერიკელი ინდივიდუალისტი ანარქისტები

თავდაპირველად პირველი ამერიკელი ინდივიდუალისტი ანარქისტებდი ეთანხმებოდნენ ბუნებრივი უფლებების პოზიციის დამცველებს, მაგრამ შემდეგ უკვე ბენჟამინ ტუკერის ლიდერობით ზოგი ამ პოზიციას აღარ ეთანხმებოდა და გადაიხარა მაქს შტირნერის ეგოისტი ანარქიზმისკენ. ისინი უარყოფდნენ მორალურ უფლებებს. ტუკერი ამბობბდა, რომ არსებობდა მხოლოდ ორი სახის უფლება: „სურვილის უფლება“ და „ხელშეკრულების უფლება“. მას შემდეგ, რაც იგი დაეთანხმა ეგოისტურ ინდივიდუალიზმს, ტუკერი ამბობდა, რომ „წარსულში მე მტკიცედ ვლაპარაკობდი ადამიანის ცხოვრების უფლებაზე. ეს ცუდი ჩვევა იყო, რომელიც დიდხანს გამყვა.. ადამიანის ერთადერთი ცხოვრებაა იცხოვროს, თუ ამისი სურვილი აქვს.

ვენდი მაკელროი წერდა: შტირნერისეული ეგოიზმზე (1886) დათანხმებით ტუკერმა უარყო ბუნებრივი უფლებები, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში ლიბერტარიანიზმის ბაზის ცნებებად ითვლება. ამ უარყოფამ ბიძგი მისცა დებატებს, რომელშიც ბუნებრივი უფლებების პროპონენტები ეგოიზმის მომხრეებს ბრალს სდებდნენ ლიბერტარიანიზმის განადგურებასი. კამათი იმდენად ცხარე გახდა, რომ ბუნებრივი უფლებების მომხრეებნა პროტესტიც კი განაცხადეს გაზეთ „თავისუფლებისთვის“ დაწერისთვის, მაშინ როცა ისინი ამ გაზეთისთვის ერთ-ერთი მთავარი შემომტანები იყვნენ. ამის შემდეგ ამ გაზეთმა პოზიციები გადახარა ეგოიზმისკენ, მიუხედავად იმისა, რომ მათი საგაზეთო კონტენტი დიდად არ შეცვლილა.

ბევრ სხვა პერიოდულ გამოცემაზე „ეჭვმიუტანლად ზეგავლენა მოახდინა „თავისუფლების“ მიერ ეგოიზმის პრეზენტაციამ, მათ შორის შვარცის პუბლიკაციით. ეგოიზმის მომხრე გამოცემები, რომლებსაც ტუკერი მისდევდა, იყო გერმანული „Der Eigene“ და ინგლისური „არწივი და გველი“. მომდევნო ხანის ყველაზე ცნობილი ინგლისურენოვანი ჟურნალი იყო „ჟურნალი ეგოისტური ფილოსოფიისა და სოციოლოგიის შესახებ“, რომელიც ქვეყნდებოდა 1898 წლიდან 1900 წლამდე. ის ამერიკელები, რომლებიც ამ ფილოსოფიას მიემხრნენ იყვნენ ბენჟამინ ტუკერი, ჯონ ბევერლი რობინსონი, სტივენ ბინგტონი, ჰუტჩინს ჰეპგუდი, ჯეიმზ ვოლკერი, ვიქტორ იაროსი და ე.ჰ. ფულტონი.

თანამედროვეობა

დღესდღეობით ბევრი დოკუმენტი იმეორებს ამერიკის კონსტიტუციაში ნახსენებ ფრაზებს. 1948 წელს გაეროს მიერ მიღებული ადამიანთა უფლებების საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულაში ნახსენებია ტერმინი „ხელშეუვალი უფლებები“: „ადამიანთა მოდგმის თითოეული წევრის ღირსება, თანასწორობა და ხელშეუვალი უფლებები წინაპირობაა სამართლის, თავისუფლებისა და მშვიდობისა სამყაროში.“ კალიფორნიის კონსტიტუციის პირველი მუხლი ცნობს ხელშეუვალ უფლებებს და ახსენებს ზოგ (და არა ყველა) ამ უფლებას: „სიცოცხლე და თავისუფლება, მიღების, ფლობის და საკუთრების დაცვის, უსაფრთხოების მიღებისა და შენარჩუნების, ბედნიერე და პირადულობა.“ მიუხედავად ამისა, დღემდე მიმდინარეობს დავა იმაზე,თუ რომელი „უფლებები“ არის ნამდვილად ბუნებრივი და რომელი არა. აგრეთვე ბუნდოვანი რჩება ბუნებრივი ან ხელშეუვალი უფლებების კონცეპციის სრული დეფინიციებიც.

ერიკ ფრომი მიიჩნევდა, რომ ზოგიერთი ძალაუფლება, რომელიც დადგება ადამიანზე მაღლა, უნდა ეკუთვნოდეს მხოლოდ ღმერთს და თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ არც ერთ ადამიანს არ უნდა შეეძლოს საკუთარი ძალაუფლების განვრცობა.

თანამედროვე პოლიტიკური ფილოსოფიები აგრძელებენ ბუნებრივი იდეების კლასიკურ ლიბერალურ ტრადიციას ლიბერტარიანიზმთან, ანარქო-კაპიტალიზმთან და ობიექტივიზმთან ერთად. ამ თემატიკის ავტორები არიან რობერ ნოზიკი, ლუდვიგ ფონ მისესი, აინ რენდი და მიურეი როტბარდი. ხელშეუვალი უფლებების შესახებ ლიბერატარიანული ხედვა წარმოდგენილია მორ და ლინდა ტენეჰილის ნაშრომში „ბაზარი თავისუფლებისთვის“, რომელშიც ავტორი ამტკიცებს, რომ ადამიანს აქვს თავის ცხოვრებაზე საკუთრების უფლება და ეს შესაბამისად მისი საკუთრებაცაა, რადგან მან ჩადო თავისი დრო (ე.ი. ცხოვრების ნაწილი) და ეს ცხოვრების გაგრძელებაა. მიუხედავად ამისა, თუ იგი ძალას გამოიყენებს სხვა ადამიანის საზიანოდ, მაშინ იგი სხვის უფლებას ზღუდავს, ამის გამო კი უნდა მიეზღოს სამაგიერო: „უფლებები არაა ხელშეუვალი, მაგრამ მხოლოდ მის მქონებელს შეუძლია ამ უფლების ხელყოფა და არავის სხვას.“

ხელშეუხებლობის განმარტებები მოიცავს სხვადასხვა ინტერპრეტაციებს, მათ შორის არაუარყოფადი, გაუსაღებელი და არაგასხვისებადი. ეს კონცეპცია მიაჩნიათ ლიბერტარიანელებს ცენტრალურ კითხვად ნებაყოფლობითი მონობის შემთხვევაში, რომელსაც მიურეი როტბარდი არალეგიტიმურად და საკუთარი თავის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევდა. სტეფან კინსელა ამბობს, რომ „უფლებების შელახვის იდეა ჯდება ლიბერტარიანულ არააგრესიულ პრინციპებში. ამ პრინციპის მიხედვით, მხოლოდ ძალის ინიციირებაა აკრძალული; თავდაცვა, საკუთრების დაბრუნება ან შეწინააღმდეგება გამართლებული ძალაა.

სხვადასხვა ფილოსოფოსმა შეადგინა განსხვავებული სია მათ მიერ მიჩნეული ბუნებრივი უფლებებისა. ბუნებრივი უფლებების მომხრეები, განსაკუთრებით ჰეზელბერგი და როტბარდი ამბობდნენ, რომ მიზეზი მიემართება ცალკეულ აქსიომატურ უფლებებს და თუ რაიმე პრინციპი თავად ითხოვს უკუთეორიას, მაშინ ის უკვე აქსიომაა. ამ მოსაზრების კრიტიკა მიუთითებს მომხრეებს შორის თანხმობის ნაკლებობაზე და იმაზე, რომ არაა საკმარისად არგუმენტი იმის დასამტკიცებლად, რომ ბუნებრივი უფლებები მარტოოდენ პოლიტიკური მექანიზმია.

ჰიუ გიბსონმა წარმოადგინა დესკრიპტიული არგუმენტი, რომელიც ემყარებოდა ადამიანის ბიოლოგიას. მისი მტკიცებით, ადამიანები იქცევიან საჭიროებისდა გამომდინარე, რათა აიცილონ კონფლიქტი ნებისმიერ ფასად. დროთა განმავლობაში მათ გამოიმუშავეს მოლოდინები, რომ ინდივიდები მოიქცეოდნენ იმ წესებით, რომლებსაც საზოგადოება განსაზღვრავდა და საბოლოოდ ეს ყველაფერი გადაიქცეოდა სამოქმედო უფლებებად.

კათოლიკური ეკლესია

კათოლიკური ეკლესია ბუნებით კანონს დოგმად მიიჩნევს. ეკლესია ამბობს, რომ „ბუნებითი სამართალი გამოხატავს თავდაპირველ მორალურ გრძნობებს, რომლებიც ადამიანს საშუალებას აძლევენ განჭვრიტონ კეთილი და ბოროტი, სიმართლე და ტყუილი: ‘ბუნებითი სამართალი დაწერილი და განმტკიცებულია ყველა ადამიანის სულში, იმიტომ რომ მიზეზობრიობა ადამიანს უბიძგებს კარგის ჩადენისკენ და უკრძალავს ცოდვის ჩადენას... მაგრამ ამ ბრძანებას არ ექნებოდა კანონის ძალა იგი რომ არ ყოფილიყო უფრო მაღალი არსების, სულიწმინდის მიერ მომადლებული თავისუფლება.“ ბუნებითი სამართალი კათოლიკური ეკლესიისთვის მოიცავს იმ უმაღლეს და საყოველთაო პრინციპებს, საიდანაც აღმოცენდა ბუნებრივი მორალური ვალდებულებები თუ მოვალეობები. თომას აქვინელი აგრძელებდა ჭეშმარიტი მოაზროვნეების იდეებს, თუ რა არის ეს პრინციპი: კარგი არის ის, რაც პრაქტიკული მიზეზის უკან ძევს, უმაღლესი პრინციპს მორალური ქმედებისა უნდა ჰქონდეს თავისი ცენტრალური იდეა, შესაბამისად, უმაღლესი პრინციპის მიზანია კარგის კეთება და ბოროტის თავიდან მოშორება.

ლიტერატურა

• Ellerman, David, Neo-Abolitionism: Abolishing Human Rentals in Favor of Workplace Democracy, SpringerNature, 2021 ISBN 978-3-030-62676-1
• Grotius, Hugo, The Rights Of War And Peace: Three Volume Set, 1625
• Haakonssen, Knud, Grotius, Pufendorf and Modern Natural Law, 1999
• Hutcheson, Francis. A System of Moral Philosophy. 1755, London.
• Locke, John. Two Treatises of Government. 1690 (primarily the second treatise)
• Lloyd Thomas, D.A. Locke on Government. 1995, Routledge. ISBN 0415095336
• Miller, Fred (2008). „Rights, Natural“. In Hamowy, Ronald (ed.). The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: Sage; Cato Institute. გვ. 434–436. ISBN 978-1412965804
• Pufendorf, Baron Samuel von, Law of Nature and Nations, 1625
• Rasmussen, Douglas B. (2008). „Rights, Theory of“. In Hamowy, Ronald (ed.). The Encyclopedia of Libertarianism. Thousand Oaks, CA: Sage; Cato Institute. გვ. 436–438. ISBN 978-1412965804
• Siedentop, Larry, Inventing the Individual: The Origins of Western Liberalism, Belknap Press, 2014
• Tierney, Brian, The Idea of Natural Rights, Eerdmans, 1997
• Tuck, Richard, Natural Rights Theories: Their Origin and Development, 1982
• Waldron, Jeremy [ed.] Theories of Rights 1984, Oxford University Press. ISBN 0-19-875063-3