არდეშენი
არდეშენი, იგივე არდაშენი ან არტაშენი (ლაზ. არტაშენი / Art'aşeni, თურქ. Ardeşen) — ქალაქი და რაიონი თურქეთში, რიზეს პროვინციაში (ილი), შავი ზღვის პირას. მდებარეობს 48 კილომეტრში ქალაქ რიზედან. 2002 წლის მონაცემებით ქალაქში იყო 45 392 მაცხოვრებელი. ქალაქისა და რაიონის მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა ლაზია. არდაშენი ისტორიული აღმოსავლეთ ლაზეთის სიდიდით მეორე ქალაქია რიზეს შემდეგ, თუმცა რიზესგან განსხვავებით, არდაშენში ჯერ კიდევ მეტყველებენ ლაზურად.
| ქალაქი | |
|---|---|
|
არდაშენი თურქ. Ardeşen | |
 | |
| ქვეყანა |
 თურქეთი |
| პროვინცია | რიზეს პროვინცია |
| რაიონი | არდეშენის რაიონი |
| კოორდინატები | 41°11′29″ ჩ. გ. 40°59′08″ ა. გ. / 41.191389° ჩ. გ. 40.985694° ა. გ. |
| ფართობი | 743 კვადრატული კილომეტრი |
| ოფიციალური ენა | თურქული ენა |
| მოსახლეობა | 41 084 (2018) |
| სასაათო სარტყელი | UTC+3 და თურქეთის დრო |
| საფოსტო ინდექსი | 53400 |
| საავტომობილო კოდი | 53 |
| ოფიციალური საიტი | http://www.ardesen.gov.tr |
  | |
საქართველოს საპატრიარქოს განცხადებით არდაშენში მდებარეობდა ლაზეთის საეპისკოპოსოს ერთ-ერთი ცენტრი. კარძოდ, განცხადებში ნათქვამია:
|
„არდაშენი არ არის მხოლოდ ტაძარი; იგია ისტორიული ლაზეთის საეპისკოპოსოს ერთ-ერთი ცენტრი და, აქედან გამომდინარე, მისი აღდგენა არა მარტო არდაშენის, არამედ მთელი ამ მხარის, – ლაზეთის, ქართული ეთნოკულტურისა და საეკლესიო სივრცის განუყოფელ ნაწილად წარმოჩენას ნიშნავს.[1]“
|
ისტორია
რედაქტირებაარდეშენის ძველი სახელწოდებაა არტაშენი.[2] სახელწოდება არტაშენი (არტაშენი/ართაშენი) შედგება სიტყვებისგან „არტა“ (არტა/ართა) და „შენი“ (შენი). სიტყვა „შენი“ ქართულად ნიშნავს სახლს, დასახლებას.[3] პირველი სიტყვა არტაშენიში შესაძლოა იყოს არტა, რომელიც ზოროასტრიზმში აჰურა მაზდას გამოვლინებებიდან (ამეშა სპენტა) ერთ-ერთია.[4] ამ შემთხვევაში არტაშენი ნიშნავს დაახლოებით „არტას სახლს“. არტაშენი თურქულში შევიდა როგორც არდეშენი. მართლაც, 1835 წლის ოსმალეთის მოსახლეობის რეესტრში, 1876 წლის ტრაპიზონის პროვინციის წელიწდეულსა და 1928 წლის ოსმალურ სოფლების სიაში ის მოხსენიებულია როგორც არდეშენი (آردەشین).[5][6][7]
ადრე სოფლის სტატუსის მქონე არტაშენის მდებარე ლაზეთის რეგიონი ანტიკურ პერიოდში კოლხეთის სამეფოს საზღვრებში შედიოდა. ოსმალებმა, ტრაპიზონის იმპერიის განადგურების შემდეგ 1461 წელს, 1547 წელს სრულად დაიპყრეს ეს რეგიონიც.[8] არტაშენის ეკლესიაც ამ პერიოდიდანაა შემორჩენილი. 1876 წლის ტრაპიზონის პროვინციის წელიწდეულის თანახმად, ეს დასახლება ექვემდებარებოდა ტრაპიზონის პროვინციის ლაზისტანის სანჯაყის ათინის რაიონს. მოსახლეობა შედგებოდა 42 ოჯახში მცხოვრები 110 ადამიანისგან. თუმცა შესაძლოა ეს რიცხვი მხოლოდ მამაკაცების რაოდენობას ასახავდეს. სოფელში დასაბეგრი პირუტყვის რაოდენობად აღრიცხულია 85 ძროხა და 15 ხარი.[9]
კულტურის ისტორიკოსმა ნიკო მარმა 1910 წელს ლაზისტანის რეგიონში ჩატარებული კვლევითი ექსპედიციისას სოფლის სახელად „არტაშენი“ დააფიქსირა. მარის ცნობით, ათინის რაიონში 69 სოფელი იყო, რომელთაგან 64-ში ლაზურად საუბრობდნენ. არტაშენიც იყო ერთ-ერთი სოფელი, სადაც ლაზურად საუბრობდნენ.[10]
სოფელი არტაშენი პირველი მსოფლიო ომის დროს რუსების ხელში გადავიდა. ქართველმა ენათმეცნიერმა იოსებ ყიფშიძემ რუსული მმართველობის პერიოდში, 1917 წელს ლაზისტანის რეგიონში კვლევითი ექსპედიციისას სოფლის სახელი ჩაიწერა როგორც არტაშენი (ართაშენი). ყიფშიძე არტაშენის სახელით ახსენებდა როგორც რეგიონს, ასევე სოფელს. ყიფშიძის მიერ მოწოდებული ინფორმაციის თანახმად, ამ დროს არტაშენის სოფელში 68 ოჯახში 283 ადამიანი ცხოვრობდა. ჩვიდმეტმა ოჯახმა კი სოფელი დატოვა. არტაშენის რეგიონში 25 სოფელი იყო. რეგიონის მოსახლეობა შედგებოდა 2,370 ოჯახში მცხოვრები 12,250 ადამიანისგან. 150 ოჯახმა კი ომის დროს დატოვა რეგიონი.[11]
სოფელი არტაშენი 1928 წლის ოსმალურ სოფლების სიაში, იყო რიზეს პროვინციის, ათინის რაიონის, არდეშენის თემის სოფლებიდან ერთ-ერთი. არდეშენის თემი 26 სოფლისგან შედგებოდა.[7] 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayeti içinde aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 654 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Atina kazasının adı Pazar olarak değiştirilmişti ve Ardeşen nahiyesi Pazar kazasına bağlıydı.</ref> 1935 წლის საყოველთაო აღწერისას, რიზეს და არტვინის პროვინციების გაერთიანებით შექმნილ ჩორუჰის პროვინციაში იგივე ადმინისტრაციული სტატუსი ჰქონდა და მისი მოსახლეობა შეადგენდა 654 ადამიანს. ამ დროისთვის ათინის რაიონის სახელი შეიცვალა პაზარად და არდეშენის თემი პაზარის რაიონს ექვემდებარებოდა.[12]
არდეშენი, როგორც თემი და თემის ცენტრი, პაზარის რაიონს ექვემდებარებოდა, სანამ 1953 წლის 1 მარტს არ გახდა რაიონი და რაიონული ცენტრი. 1955 წლის საყოველთაო აღწერისას არდეშენის რაიონი შედგებოდა ცენტრალური თემისა და ჩამლიჯის თემისგან. 1965 წლის საყოველთაო აღწერისას არდეშენის დაბის მოსახლეობა შეადგენდა 5 488 ადამიანს და ამ მოსახლეობიდან 2 522 ადამიანმა იცოდა კითხვა და წერა. არდეშენის რაიონში 22 864 ადამიანი ცხოვრობდა და ამ მოსახლეობიდან 8 405 ადამიანი იყო წერა-კითხვის მცოდნე.[13]
არდეშენის რაიონში ისტორიული ძეგლებიდან არის მეჩეთი, ეკლესია, თაღოვანი ხიდი და სახლების ნიმუშები. ასევე სოფელ სესლიქაიაში მდებარეობს ჰასან დედეს მავზოლეუმი (1890).[14]
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება- District governor's official website (თურქული )
- photos of Ardeşen დაარქივებული 2007-05-12 საიტზე Wayback Machine.
- Ardeşen municipality's official website (თურქული)
- and more photos დაარქივებული 2007-05-31 საიტზე Wayback Machine.
- Lazuri - information on the Laz language and culture (თურქული)
- Ardeşenim - General local site on the district დაარქივებული 2008-03-09 საიტზე Wayback Machine. (თურქული)
- საქართველოს საპატრიარქოს განცხადება თურქეთში ქართული ტაძრების, ხოლო საქართველოში მეჩეთების რესტავრაციასთან დაკავშირებით // Presage.tv
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ საქართველოს საპატრიარქოს განცხადება. 2011 წლის 05 02 Fact.ge
- ↑ İuri Siharulidze, Çaneti / Lazeti (ჭანეთი / ლაზეთი) 2 cilt, I. Cilt, Batum, 1977, s. 92.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 Ekim 2020.
- ↑ "შენი", A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 Ekim 2021.
- ↑ "ართა" - Biblioviki - Gürcistan Parlamentosu Ulusal Kütüphanesi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 Temmuz 2024. ციტირების თარიღი: 22 Ağustos 2024.
- ↑ Murat Ümit Hiçyılmaz, Çayeli’nden Oyani - 1835 Arhavi-Hopa-Fındıklı Nüfus Kayıtları, İstanbul, 2015 ISBN 978-975-995-586-1
- ↑ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 372, ISBN 9789157871117.
- ↑ 7.0 7.1 Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 620.
- ↑ ,,კოლხური (მეგრულ-ლაზური) ენა", (Hazırlayanlar) Rusudan Amirecibi-Mullen (editör), Nana Danelia, İnga Gundua, Tiflis, 2006, s. 22. კოლხური (მეგრულ-ლაზური) ენა. ციტირების თარიღი: 19 Haziran 2024. ISBN 99940-61-43-7
- ↑ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 373, ISBN 9789157871117.
- ↑ Nikolay Marr, Lazistan'a Yolculuk (Çeviri: Yulva Muhurcişi), İstanbul, 2016, s. 73, ISBN 9786055753634.
- ↑ İoseb Kipşidze, "Çaneti'de Yolculuk" (ჭანეთში მოგზაურება), მოამბე / Bulletin, I. Cilt, Tiflis 1937, s. 156-157.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 Mayıs 2024.
- ↑ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 23.
- ↑ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 524.
- ↑ Ardeşen. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 Aralık 2013.