|
'''უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელი''' ({{Lang-en|Ancient North Eurasian}}; '''ANE''') — ტერმინი, რომელიც [[არექოგენეტიკა|არქეოგენეტიკაში]] აღნიშნავს ჩრდილოეთ [[ციმბირი|ციმბირში]] აღმოჩენილი იანას ნიმუშის მსგავსი ხალხის და [[მალტა-ბურეტის კულტურა|მალტა-ბურეტის კულტურისა]] და მასთან მონათესავე მოსახლეობისგან წარმომავლობას.
'''ამერიკის სომხური ლობი''' ({{lang-hy|ԱՄՆ-ի հայկական լոբբի}}) — ინდივიდთა და ჯგუფთა კოალიცია, რომლებიც ცდილობენ გავლენა იქონიონ [[ამერიკის შეერთებული შტატები|ამერიკის შეერთებული შტატების]] საგარეო პოლიტიკაზე, რათა მხარდაჭერა აღმოუჩინონ [[სომხეთი|სომხეთს]], [[სომხები|სომხებს]] და სომხურ პოლიტიკას. ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანია, აშშ-ს მიერ [[სომხების გენოციდი|სომხების გენოციდის]] აღიარება.
== გენეტიკური კვლევები ==
== ორგანიზაცია ==
უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელის (ANE) ხაზი ასოცირდება MA-1-სთან, ან „მალტას ბიჭთან“, ინდივიდუალი, რომელიც უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდში, 24.000 წლის წინ ცხოვრობდა ცენტრალურ ციმბირში, აღმოჩენილია 1920-იან წლებში.
სომხური ლობი თითქმის სრულიად ყალიბდება აშშ-ში მოქმედი ორგანიზაციებისგან, როგორიც არის: [[ამერიკის სომხური ეროვნული კომიტეტი]] (ANCA) და [[ამერიკის სომხური ასამბლეა]] (AAA), რომლებიც ფაქტიურად ლობირების პროცესის მიღმა ტოვებენ [[სომხეთის მთავრობა|სომხეთის მთავრობას]]. ორივე ორგანიზაციას ლობირების იდენტური მიზნები გააჩნიათ, რაც ძირითადად გულისხმობს სომხეთისთვის დახმარბეის აღმოჩენის მიზნით აშშ-ს [[სომხეთი|სომხეთთან]] ურთიერთობების გაუმჯობესებას და ამავდროულად [[თურქეთი|თურქეთისა]] და [[აზერბაიჯანი|აზერბაიჯანისადმი]] ყოველგვარი დახმარების დაბლოკვას და რაც მთავარია [[სომხების გენოციდი|სომხების გენოციდის]] აღიარებას. სომხური საკითხის წინწასაწევად ორივე ჯგუფი სხვადასხვა მეთოდებით მოქმედებს. ANCA ძირითადად ფოკუსირდება მასების ინიციატივებზე, რათა სომხური ელექტორატის ეფექტური მობილიზაცია მოახერერხოს, მეორე მხრივ, AAA ამერიკის გავლენიან სომხებისგან შემოწირულობების საკითხზე მუშაობს.<ref>Bakalian, Anny P. Armenian-Americans: From Being to Feeling Armenian. New Brunswick (U.S.A.): Transaction, 1993. Print.</ref> AAA ეფუძნება [[AIPAC]]-ის მოდელს, რომელიც ორიენტირებულია საგარეო პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენაზე.<ref>{{cite book |last=Paul |first=David|date=2009 |title=Ethnic Lobbies & U.S. Foreign Policy}}</ref> ორგანიზაციათა შორის წარმოებულმა კონკურენციამ [[სომეხი ამერიკელები|ამერიკაში მცხოვრები სომხური თემის]] რესურსების უკიდურესად მობილიზაციას შეუწყო ხელი, რასაც ხელს უწყობდა ამ ორ ორგანიზაციათა საერთო მიზნები.<ref name="autogenerated2002">Gregg, Heather. "Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States" Paper presented at the annual meeting of the American Political Science Association, Boston Marriott Copley Place, Sheraton Boston & Hynes Convention Center, Boston, Massachusetts, Aug 28, 2002 [http://web.mit.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/13_divided.pdf]</ref>
უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელი მოსახლეობა ხასიათდება, როგორც „თანამედროვე ევროპელების ბაზალი“, რომელიც განსაკუთრებით არ ენათესავება აღმოსავლეთ აზიელებს და მიჩნეულია, რომ წარმოიჩვნენ ცენტრალური აზიის ევრაზიის სტეპში.{{sfn|Raghavan|Skoglund|Graf|Metspalu|2013}}{{sfn|Balter|2013}} უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელები ასევე ხასიათდება, ხაზი „რომელიც ღრმათ ენათესავება ევროპის პალეოლითის/მეზოლითის მონადირე-შემგროვებლებს...“.{{sfn|Jeong|Balanovsky|Lukianova|Kahbatkyzy|2019}} თუმცა, კანაზავა-კირიამასა და სხვების კვლევის თანახმად, MA-1/Mal'ta ასევე ატარებდა აღმოსავლურ აზიურ (აღმოსავლეთ აზიურთან მონათესავაე) კომპონენტს (27% წინაპრული წარმომავლობის წვლილით).{{sfn|Kanzawa-Kiriyama|Kryukov|Jinam|Hosomichi|2017}}
=== გავლენა სახელმწიფო ორგანოებზე ===
[[ფაილი:ANE_network.png|მინი|უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელები (ANE) წარმოიშვნენ ევრაზიის სტეპის რეგიონში (აფონტოვა გორას კომპლექსი) და წვლილი შეიტანეს აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთ ევროპის მონადირე-შემგროვებლებში, ისევე, როგორც გვიანი სტეპის მომთაბარეების შემთხვევაში (იამნაიას კულტურა და აფანასიევოს კულტურა). ნეოლითის ირანის მიწათმოქმედები და ადგილობრივი ამერიკელები, ასევე სხვა პალეო-ციმბირული ჯგუფებმა ასევე მიიღეს უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელების მონათესავე მოსახლეობის გენეტიკური ნაკადი.]]
[[1995]] წელს [[აშშ-ის კონგრესი|აშშ-ის კონგრესში]] სომხურ საკითხებზე შეიქმნა კონგრესმენთა ორპარტიული ჯგუფი სახელწოდებით „სომხური კოკუსი“ (Armenian Caucus). იგი დააარსეს დემოკრატმა [[ფრენკ პალონი|ფრენკ პალონმა]] და რესპუბლიკელმა [[ედუარდ პორტერი|ედუარდ პორტერმა]]. შემდგომში, პორტერის ადგილი დაიკავა [[ჯო კნოლენბერგი|ჯო კნოლენბერგმა]]. ჯგუფი მუშაობს [[აშშ-ის წარმომადგენელთა პალატა|წარმომადგენელთა პალატაში]], სადაც სომხური საკითხების განხილვის ინიცირებას ახდენს. არსებობს მჭიდრო კორელაცია ჯგუფის წევრობასა და 1992 წელს კენჭისყრაზე 907 ცვლილებისთვის ხმის მიცემასთან, რომელიც აზერბაიჯანისთვის დახმარების გაცემას კრძალავდა.<ref name="Gregg">{{Cite book|last=Gregg|first=Heather S.|url=http://web.mit.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/13_divided.pdf|title=Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States|publisher=Inter-University Committee on International Migration|year=2002|pages=18}}</ref>
MA-1-ის გენეტიკურად მსგავსი მოსახლეობა იყვნენ მნიშვნელოვანი გენეტიკური კონტრიბუტორი ადგილობრივი ამერიკელების, ევროპელების, ცენტრალური აზიელების, სამხრეთ აზიელების და ზოგიერთი აღმოსავლეთ აზიელების, მნიშვნელობის რიგის მიხედვით.{{sfn|Lazaridis|Nadel|Rollefson|Merrett|2016}} უძველესი ბრინაოს ხანის სტეპური იამნაიასა და აფანასევას კულტურები იყვნენ უძველესი ჩრდილოეთ აზიელების პირდაპირი შთამომავლობა.{{sfn|Haak|Lazaridis|Patterson|Rohland|2015}}ლაზარიდის თანახმად 14%-იდან 38%-მდე ადგილობრივი ამერიკელების წარმომავლობა შესაძლოა მომადინარეობდეს მალტა-ბურეტის ხალხის (ANE) გენური ნაკადიდან. განსხვავება განაპირობა ციმბირიდან ამერიკაში შემდგომა მიგრაციებმა, ყველაზე დაბალი ანე-ს მაჩვენებელი აღმოაჩნდათ ესკიმოსებსა და ადგილობრივ ალასკელებს, რადგან ეს ჯგუფები არიან შედეგი 5.000 წლის წინანდელი მიგრაციისა.{{sfn|Moreno-Mayar|Vinner|de Barros Damgaard|de la Fuente|2018}} პირველი ტალღის ადგილობრივ ამერიკელებში უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიული წარმომავლობა უფრო მაღალი პროცენტულობით აისახება,{{sfn|Wong|Khrunin|Nichols|Pushkarev|2017}} როგორიცაა სამხრეთ ამერიკის ანდების რეგიონი.{{sfn|Wong|Khrunin|Nichols|Pushkarev|2017}} სხვა გენური ნაკადი ადგილობრივ ამერიკელებში (დარჩენილი წარმომავლობა) როგორც ჩანს აღმოსავლეთ აზიური წარმომავლობისაა.{{sfn|Raghavan|Skoglund|Graf|Metspalu|2013}}
სხვა სამხრეთ-ცენტრალური ციმბირის ხალხის გენის თანმიმდევრობა (აფონტოვა გორა-2), რომელის ასაკი 17.000 წლის წინანდელია, გამოავლინა Mal'ta boy-1-ის ავტოსომიური გენეტიკური ხელნაწერი, რაც მიგვითითებს იმაზე, რომ რეგიონი განუწყვეტლივ იყო დაკავებული ადამიანებით უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდის განმავლობაში.{{sfn|Raghavan|Skoglund|Graf|Metspalu|2013}}
2002 წლის არჩევნების შედეგად მასში 125 კონგრესმენი შევიდა<ref name="Галстян">{{Cite book|last=Галстян|first=А. С.|url=http://www.tsu.ru/science/disadvice/announcement_of_the_dissertations_in_the_tsu.php|title=Армянское лобби в США: формирование и основные направления деятельности (1915—2014 гг.|year=2015|location=Томск|pages=126-166}}</ref>. მოგვიანებით წევრთა რაოდენობის შემცირება დაიწყო, 2007 წლის არჩევნების შედეგების თანახმად, მასში 113 კონგრესმენი იყო.<ref name=autogenerated3>Галстян А. С. Армянское лобби в США: формирование и основные направления деятельности (1915—2014 гг.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — Томск, 2015. — С. 119. Режим доступа: http://www.tsu.ru/science/disadvice/announcement_of_the_dissertations_in_the_tsu.php {{Wayback|url=http://www.tsu.ru/science/disadvice/announcement_of_the_dissertations_in_the_tsu.php |date=20160403201734 }}</ref> 2014 წლის არჩევნების შედეგების თანახმად მასში 90 კონგრესმენი და სენატორი იყო.<ref name="Галстян" /> სომხური კოკუსის წევრი ჯონ კერი [[აშშ-ის სახელმწიფო მდივანი|აშშ-ს სახელმწიფო მდივნად]] დაინიშნა.<ref name="Галстян" />
გენომის კვლევების ასევე უთითებენ, რომ უძველესი ჩრდილოეთ ევრაზიელი დასავლეთ ევროპაში იამნაიას კულტურის გზით აღწევს, პალეოლითამდე დიდი ხნით ადრე.{{sfn|Haak|Lazaridis|Patterson|Rohland|2015}}{{sfn|Flegontov|Changmai|Zidkova|Logacheva|2016}} უძველესი ჩრდილოეთ აზიელის კომპონენტი წარმოადგენს იამნაიას ხალხის უმრავლესობას.{{sfn|Haak|Lazaridis|Patterson|Rohland|2015}}{{sfn|Flegontov|Changmai|Zidkova|Logacheva|2016}} ის ასევე გვხვდება თანამედროვე ევროპელებში (7%–25%), მაგრამ არა იმ ევროპელებში, მაგრამ არა ბრინჯაოს ხანის წინამორბედ ევროპელებში.{{sfn|Haak|Lazaridis|Patterson|Rohland|2015}}{{sfn|Flegontov|Changmai|Zidkova|Logacheva|2016}} დამატებითი უძველესი ჩრდილოთ ევრაზიელის წარმომავლობა ევროპელებში გვხვდება პალეოლითის ხანაში აღმოსავლეთის მონადირე-შემგროვებლებთან ურთიერქმედების დროს, რამაც წარმოშვა მოსახლეობა, როგორიც იყო სკანდინავიელი მონადირე-შემგროვებლები.{{sfn|Günther|Malmström|Svensson|Ayça|2018}}
კონგრესის ჯგუფის გარდა, ასევე არსებობს სომხური საბჭო დემოკრატიულ პარტიასა (Armenian-American Democratic Leadership Council) და რესპუბლიკურ პარტიაში (Armenian-American Republican Council). კაპიტოლიუმში არის რამდენიმე ძირითადი სომხური საკითხების ლობისტი, რომელთაგან ყველაზე ცნობილია რობერტ დოული, [[აშშ-ის სენატი|სენატის]] საფინანსო კომიტეტის ყოფილი თავმჯდომარე. ის ათწლეულების განმავლობაში განიხილავდა სომხურ საკითხს და ამისთვის 2001 წელს მას ANCA-ს ჯილდოც მიენიჭა. სომხურმა ლობიმ ასევე წარმატებით მოიზიდა სენატორი მიტ მაკონლე, რომელიც თავმჯდომარეობდა საგარეო პოლიტიკის ასიგნებების ქვეკომიტეტს. 5 წლის განმავლობაში, სომხური წარმოშობის ამერიკელებმა 200 ათასი დოლარი შესწირეს მაკკონელს და მისი შტატის რესპუბლიკური პარტიის ორგანიზაციას, ასევე იყო შემოწირულობები კომიტეტში, რომელსაც იგი ხელმძღვანელობდა რესპუბლიკელი სენატორების ხელახალი არჩევნებისათვის.<ref name="ERAREN">{{Cite web|title=ERAREN - Institute for Armenian Research|url=http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=241&Lisan=en|access-date=2021-09-03|website=www.eraren.org}}</ref><ref name="Gregg"/> ამ ჯგუფების ძირითადი ამოცანებია:<ref name="ERAREN" /><ref name="Gregg"/>
# [[სომხების გენოციდი|სომხების გენოციდის]] აღიარება ამერიკის მთავრობის მიერ;
# [[მთიანი ყარაბაღი|მთიანი ყარაბაღის]] დამოუკიდებლობის აღიარება და მისთვის დახმარების აღმოჩენა;
# „[[:en:Freedom Support Act|თავისუფლების მხარდაჭერის აქტში]]“ [[:en:Section 907|907-ე შესწორებისთვის]] ბრძოლა;
# სომხეთისთვის ამერიკული დახმარების გაწევა;
# თურქეთთან იარაღის გარიგების დაბლოკვა;
# ბრძოლა [[ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი|ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის]] პროექტის წინააღმდეგ;
# ბრძოლა [[ბაქო-თბილისი-ყარსის რკინიგზა|ბაქო-თბილისი-ყარსის]] პროექტის წინააღმდეგ.
== ორგანიზაციები ==
*'''სომხურ-ამერიკული პოლიტიკური მოქმედების კომიტეტი''' (A.A.P.A.C.) — წარმოადგენს [[პოლიტიკური მოქმედების კომიტეტი|პოლიტიკური მოქმედების კომიტეტს]], რომელიც ჩამოაყალიბა [[ალბერტ ბოიაჯიანი|ალბერტ ბოიაჯიანმა]].
*[[ამერიკის სომხური ეროვნული კომიტეტი|'''ამერიკის სომხური ეროვნული კომიტეტი''']] (ANCA) — მუშაობს საკანონმდებლო იმ საკითხების ინიცირებაზე, რომლებიც ეხება სომხურ ამერიკელ საზოგადოებას, როგორიცაა სომხეთის, როგორც უსაფრთხო, აყვავებული და დემოკრატიული სახელმწიფოს ქცევა; მთიანი ყარაბაღის თვითგამორკვევისა და დამოუკიდებლობის უფლების მხარდაჭერა უსაფრთხო საზღვრებში; სომხეთისთვის აშშ-ს დახმარების დონის გაზრდა ეკონომიკისა და დემოკრატიის განვითარების ხელშეწყობის მიზნით; და თურქეთისა და აზერბაიჯანის დაყოლიება, რათა გააუქმონ ბლოკადა და დაიცვან ადამიანის უფლებებისა და ჰუმანიტარული პრაქტიკის საერთაშორისო სტანდარტები.<ref>{{cite web|url=http://www.anca.org/|title=Home - Armenian National Committee of America|publisher=}}</ref>
*[[ამერიკის სომხური ასამბლეა|'''ამერიკის სომხური ასამბლეა''']] (AAA) — მიზნად ისახავს „გააძლიეროს აშშ/სომხეთისა და აშშ/მთიანი ყარაბაღის ურთიერთობები, ხელი შეუწყოს სომხეთისა და ყარაბაღის დემოკრატიულ განვითარებას და ეკონომიკურ კეთილდღეობას და ცდილობს სომხების გენოციდის საყოველთაოდ აღიაებას“ „კვლევის, განათლებისა და ადვოკატირების გზით“.<ref>{{cite web|url=http://www.aaainc.org/assembly/ |title=About Us|work=Official site |accessdate=2008-08-25}}</ref>
*[[სომხეთის ახალგაზრდული ფედერაცია|'''სომხეთის ახალგაზრდული ფედერაცია''']] (AYF) — [[სომხეთის რევოლუციური ფედერაცია|სომხეთის რევოლუციური ფედერაციის (დაშნაკცუთიუნი)]] ახალგაზრდული ორგანიზაცია.
== სქოლიო ==
| 