|
[[კავკასიის რეგიონი]], რომელიც მდებარეობს [[სამხრეთ-დასავლეთი აზია|სამხრეთ-დასავლეთ აზიის]], [[ევროპა|ევროპისა]] და [[ცენტრალური აზია|ცენტრალური აზიის]] გზაგასაყარზე, გადამწყვეტ როლს თამაშობდა [[ევრაზიაში განსახლება|ევრაზიის განსახლებაში]], შესაძლოა ჯერ კიდევ [[ჰომო ერექტუსი|ჰომო ერექტუსის]] [[აფრიკიდან განსახლება|ევრაზიაში განსახლების დროს]], ევროპის [[ზედა პალეოლითი|ზედა პალეოლითის]] ევროპის დასახლებისას, და [[უკანასკნელი გამყინვარება|უკანასკნელი გამყინვარების]] შემდეგ [[მეზოლითი|მეზოლითური]] ევროპის ხელახლა დასახლების და [[ნეოლითური რევოლუცია|ნეოლითურ რევოლუციასთან]] დაკავშირებულ ექსპანსიისას.
[[ფაილი:IE expansion.png|thumb|upright=1.2|[[ინდოევროპელების მიგრაცია|ინდოევროპელების მიგრაციის]] სქემა [[ძვ. წ. 4000]] წ.-დან [[ძვ. წ. 1000]] წლამდე ფართოდ გავრცელებული „<nowiki/>[[ყორღანის ჰიპოთეზა|ყორღანის ჰიპოთეზის]]<nowiki/>“ მიხედვით. მიჩნეულია, რომ ამ მიგრაციამ დასავლეთ სტეპის მესაქონლეების (WSH) წარმომავლობა და [[ინდოევროპული ენები]] [[ევრაზია|ევრაზიის]] ვრცელ ტერიტორიაზე გაავრცელა.{{sfn|Haak et al.|2015}}{{sfn|Jeong et al.|2018}}{{sfn|Narasimhan et al.|2019}}]]
'''დასავლეთის სტეპის მესაქონლეები''' ({{Lang-en|Western Steppe Herders}}; '''WSH'''), ''დასავლეთის სტეპის მწყემსები'' — ტერმინი, რომელიც [[არექოგენეტიკა|არქეოგენეტიკაში]] აღნიშნავს გამორჩეულ წინაპრულ კომპონენტს, რომელიც პირველად [[ძვ. წ. V ათასწლეული|ძვ. წ. V ათასწლეულში]] [[ენეოლითის ხანა|ენეოლითის ხანის]] სტეპის ინდივიდებში, შემდეგში კი გენეტიკურად მსგავს ან უშუალოდ მონათესავე მოსახლეობაში ფიქსირდება, მათ შორის: [[ხვალინსკის კულტურა|ხვალინსკის]], სრედნი სტოგისა და იამნაიას კულტურაში, და არსებითად დონეზე ასევე გვხვდება თანამედროვე ევროპისა და სამხრეთ აზიის მოსახლეობაში.{{sfn|Wang et al.|2019}}{{sfn|Jeong et al.|2018}} მას ხშირად ასევე „'''იამნაიას წარმომავლობას'''“ უწოდებენ.{{sfn|Jeong et al.|2019}}
== ქვემოდან და შუა პალეოლითამდე ==
მიჩნეულია, რომ დასავლეთის სტეპის მესაქონლეები (WSH) წარმოიშვნენ [[აღმოსავლეთის მონადირე-შემგროვებელი|აღმოსავლეთის მონადირე-შემგროვებლისგან]] (EHG), რომლებიც შეერივნენ [[კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი|კავკასიელ მონადირე-შემგროვებლებს]] (CHG), დასავლეთის სტეპის მესაქონლის კომპონენტი ანალიზდება, როგორც აღმოსავლეთის მონადირე შემგროვებლისა (EHG) და კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის (CHG) წინაპრული კომპონენტების ნარევი, დაახლოებით თანაბარი პროპორციით, საიდანაც Y [[დნმ]]-ის ჰაპლოჯგუფების უმრავლესობა ეკუთვნის აღმოსავლეთის მონადირე-შემგროვებებლების მამრებს. დასავლეთის სტეპის მესაქონლეების Y დნმ არ არის ერთგვაროვანი, მაშინ როცა იამნაიას კულტურის წარმომადგენლები ძირითადად R1b-Z2103 და მცირეოდენით I2a2 ჰაპლოჯგუფებს ეკუთვნიან, ადრეული [[ხვალინსკის კულტურა|ხვალინსკის კულტურაში]], ასევე უპირატესად R1b ჭარბობს, თუმცა ასევე გავრცელებულია R1a, Q1a, J, და I2a2 ჰაპლოჯგუფები, და გვიანი WHS-ს წარმომავლობის [[საბრძოლო ცულების კულტურა|საბრძოლო ცულების კულტურის]] (Corded Ware) წარმომადგენლები კი ძირითადად ეკუთვნიან R1a-M417 და მცირე რაოდენობით R1b ჰაპლოჯგუფს.{{sfn|Anthony|2019a|pp=1-19}}{{sfn|Malmström et al.|2019}}
[[დმანისის თავის ქალა 5|დმანისის მე-5 თავის ქალა]], რომელიც ნაპოვნია [[დმანისი|დმანისში]], არის ერთ-ერთი ყველაზე ადრეული [[ჰომო ერექტუსი|ჰომო ერექტუსის]] ნაშთი, რომელიც თარიღდება 1.8 მილიონი წლით. დათარიღებული 1.8 მილიონი წლით.
* აზიხის მღვიმეში აღმოჩენილი პრე-[[აშელის კულტურა|აშელური]] ნაშთები თარიღდება 0.7 მილიონი წლით.
{{დამატებითი|ნეანდერტალელები სამხრეთ-დასავლეთ აზიაში}}
* [[მუსტიეს კულტურა]]
* [[მეზმაისკაიას მღვიმე]] (70–40 ka)
== ზედა პალეოლითიდან ეპიპალეოლითამდე ==
დაახლოებით ძვ. წ. 3000 წელს, [[იამნაიას კულტურა|იამნაიას კულტურის]] ხალხმა ან მათმა მონათესავე ჯგუფმა,{{sfn|Haak et al.|2015}} რომლებსაც დიდი რაოდენობით დასავლეთის სტეპის მესაქონლეების (WSH) წარმომავლობა და ამასთანავე 10-18% [[ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედები|ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედის]] (EEF) მინარევი გააჩნდათ,{{sfn|Wang et al.|2019}} ევრაზიის ვრცელ ტერიტორიაზე მასიური მიგრაციები დაიწყეს, რაც თანამედროვე ენათმეცნიერების, არქეოლოგებისა და გენეტიკოსების მოსაზრებით, [[ინდოევროპული ენები|ინდოევროული ენების]] გავრცელებასთან (გაფანტვა) უნდა იყოს დაკავშირებული. ამ პერიოდის დასავლეთის სტეპის მესაქონლეების წარმომავლობას, ხშირად, „ადრეულ და შუა ბრინჯაოს ხანის სტეპის“ წარმომავლობას ('''Steppe EMBA''') უწოდებენ.{{sfn|Jeong et al.|2019}}
*[[ძუძუანას მღვიმე]] (30 ka)
*[[საწურბლიას მღვიმე]] (24 ka)
*[[დამჯილის გამოქვაბული]]
*დაშ-სალაჰლი (20 ka)
{{დამატებითი|ეპიპალეოლითური (ლევანტი)|მეზოლითური ევროპა}}
{{დამატებითი|კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი}}
*[[გობუსტანის სახელმწიფო ნაკრძალი]] (20–5 ka)
*[[თრიალეთური მეზოლითი|თრიალეთური]] (16–8 ka)
== ნეოლითიდან რკინის ხანამდე ==
ეს მიგრაცია უკავშირდება [[საბრძოლო ცულების კულტურა|საბრძოლო ცულების კულტურის]] (Corded Ware), რომელთა წარმომადგენლები 75%-ით დასავლეთ სტეპის მესაქონლეებს მიეკუთვნებიან, და [[თასების კულტურა|თასების კულტურის]] („აღმოსავლური ჯგუფი“) წარმოშობას, რომელთა 50% დასავალეთ სტეპის მესაქონლეებს განეკუთვნება, თუმცა ამ ჯგუფთა შორის ზუსტი ურთიერთობა გაურკვეველი რჩება.<ref>{{Cite web |author=Bianca Preda |date=2020-05-06|title=Yamnaya - Corded Ware - Bell Beakers: How to conceptualise events of 5000 years ago |url=https://www2.helsinki.fi/en/news/language-culture/yamnaya-corded-ware-bell-beakers-how-to-conceptualise-events-of-5000-years-ago|access-date=2021-08-05 |website=The Yamnaya Impact On Prehistoric Europe |publisher=University of Helsinki}} ({{harvnb|Heyd|2019}})</ref> დასავლეთ სტეპის მესაქონლეების, ექსპანსიამ ევროპული გენოფონდიდან, თითქმის სრულიად გააქრო [[ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედები|ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედების]] (EEF) Y დნმ, რითიც მნიშვნელოვნად შეცვალა ევროპის კულტურული და გენეტიკური ლანდშაფტი. [[ბრინჯაოს ხანა|ბრინჯაოს ხანაში]], საბრძოლო ცულების კულტურის მოსახლეობა, ცენტრალურ ევროპული მინარევით, გაბრუნდა სტეპში, სადაც ჩამოყალიბდა დასავლეთ სტეპის მესაქონლეების წარმომავლობის ახალი ტიპი, რომელსაც ხშირად „შუა და გვიანი ბრინჯაოს ხანის სტეპის“ ('''Steppe MLBA'''){{sfn|Jeong et al.|2019}} წარმომავლობასაც უწოდებენ. [[სინტაშტას კულტურა|სინტაშტას კულტურის]], [[ანდრონოვოს კულტურა|ანდრონოვოს კულტურისა]] და [[სტურბნაიას კულტურა|სრუბნაიას კულტურის]] მეშვეობით, Steppe MLBA-ის წარმომავლობა, [[ინდოევროპული ენები|ინდოევროპულ ენებთან]] ერთად, გავრცელდა [[ცენტრალური აზია|ცენტრალურ]] და [[სამხრეთი აზია|სამხრეთ აზიაში]].
ნეოლითი:{{ღუზა|ნეოლითი}}
*[[შულავერ-შომუთეფეს კულტურა]] (8–6 ka)
*[[მეწამორი (არქეოლოგია)|მეწამორი]] (6 ka)
რკინის ხანა:{{ღუზა|რკინის ხანა}}
ევროპის თანამედროვე მოსახლეობა შეიძლება განისაზღვროს, როგორც: [[დასავლეთის მონადირე-შემგროვებელი|დასავლეთის მონადირე შემგროვებლის]] (WHG), [[ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედები|ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედებისა]] (EEF) და დასავლეთ სტეპის მესაქონლეების (WSH) ნარევი. ევროპაში დასავლეთ სტეპის მესაქონლეების წარმომავლობა პიკს [[ნორვეგიელები|ნორვეგიელებში]] (დაახ, 50%), ხოლო სამხრეთ აზიაში [[კალაშები|კალაშებში]] (დაახლ. 50%) აღწევს.
*[[მაიკოპის კულტურა]]
*[[ლეილათეფეს კულტურა]]
*[[მტკვარ-არაქსის კულტურა]]
*[[თრიალეთის კულტურა]]
*[[ქვევრსამარხი|ქვევრსამარხის კულტურა]]
*ყორღანის კულტურა
*[[განჯა-ყარაბაღული კულტურა]] (c. 1300 – 600 BC)
*Kingdom of Arme-Shupria (c. 1300 – 1190 BC)
*[[კოლხური კულტურა]] (c. 2700 – 700 BC<ref>Antonio Sagona, chapitre 10 A World Appart : Colchian Culture. The Archaeology of the Caucasus. From Earliest Settlements to the Iron Age. Cambridge University Press. [https://books.google.fr/books?id=_a4_DwAAQBAJ&pg=PA450&lpg=PA450&dq=colchian+culture&source=bl&ots=Gwkv_oQAJg&sig=ymIiqgEf2R1cRN3AUg8SebS0Pps&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwjD9MXHif3XAhWF66QKHbFBAcI4ChDoAQgLMAA#v=onepage&q=colchian%20culture&f=false]</ref>)
*[[ყობანის კულტურა]] (c. 1100 – 400 BC)
სამხრეთ კავკასია, [[ბრინჯაოს ხანის კოლაფსი|ბრინჯაოს ხანის კოლაფსის]] შემდეგ, თანდათან გადავიდა ისტორიულ პერიოდში.
== ფენოტიპი ==
*[[კოლხა]]
მიჩნეულია, რომ დასავლეთ სტეპის მესაქონლეები იყვნენ ღია ფერის კანის. ადრეული ბრინჯაოს ხანის სტეპის მოსახლეობას, როგორიც იყო იამნაია, უნდა ჰქონოდა ძირითადად ყავისფერი თვალი და შავი თმა,{{sfn|Allentoft et al.|2015}}{{sfn|Gibbons|2015}} მაშინ, როცა [[საბრძოლო ცულების კულტურა|საბრძოლო ცულების კულტურის]] (Corded Ware) წარმომადგენებს ჭარბი რაოდენობით ლურჯი თვალები ჰქონდათ.{{sfn|Heyd|2017}}<ref>{{cite journal|last1=Frieman|first1=Catherine J.|last2=Hofmann|first2=Daniela|title=Present pasts in the archeology of genetics, identity and migration in Europe: a critical essay|journal=World Archaeology|date=2019-08-08|volume=51|issue=4|pages=528–545|doi=10.1080/00438243.2019.1627907|hdl=1956/22151|s2cid=204480648|hdl-access=free|issn=0043-8243}}</ref>
*[[დიაოხი]] (12th – 9th century BC)
*[[ნაირი]] (1114 – 860 BC)
*[[ურარტუ]] (c. 860 – 590 BC)
*[[ნეო-ასურული იმპერია|ნეო-ასირიული იმპერია]] (911 – 609 BC)
== გენეტიკური ისტორია ==
[[Stem cell factor|KITLG]] გენის rs12821256 [[ალელი]], რომელიც აკონტროლებს მელანოციტის განვითარებასა და მელანინის სინთეზს,<ref>{{Cite journal|last=Sulem|last9=Palsson|doi=10.1038/ng.2007.13|pages=1443–1452|issue=12|volume=39|journal=Nature Genetics|url=https://www.nature.com/articles/ng.2007.13|title=Genetic determinants of hair, eye and skin pigmentation in Europeans|date=December 2007|display-authors=etal|first10=Gudmar|last10=Thorleifsson|first9=Arnar|first8=Ari|first=Patrick|last8=Karason|first7=Andrei|last7=Manolescu|first6=Kristinn P.|last6=Magnusson|first5=Thorunn|last5=Rafnar|first4=Agnar|last4=Helgason|first3=Simon N.|last3=Stacey|first2=Daniel F.|last2=Gudbjartsson|issn=1546-1718}}</ref> რაც ასოცირდება ქერა თმასთან და პირველად აღმოჩენილ იქნა ძვ. წ. 15.000 წლის წინ ცენტრალური აზიის ინდივიდუალში, აღმოჩენილ იქნა სამ აღმოსავლელ მონადირე-შემგროვებლიდან სამარა, მოტალა და უკრაინიდან, და დასავლეთ სტეპის მომთაბარეების წარმომავლობის ინდივიდუაიდან.{{sfn|Mathieson et al.|2018}} გენეტიკოსი დევიდ რაიხი ასკვნის, რომ დასავლელი სტეპის მესაქონლეების მასიურმა მიგრაციამ, შესაძლოა, ეს მუტაცია ევროპაში მოიტანა, რაც ხსნის თუ რატომ არის ამ [[Single-nucleotide polymorphism|SNP]]-ის ასობით მილიონი ასლი თანამედროვე ევროპელებში.{{sfn|Reich|2018|p=[https://books.google.com/books?id=uLNSDwAAQBAJ&pg=PA96 96]|ps=. "The earliest known example of the classic European blond hair mutation is in an Ancient North Eurasian from the Lake Baikal region of eastern Siberia from seventeen thousand years ago. The hundreds of millions of copies of this mutation in central and western Europe today likely derive from a massive migration of people bearing Ancient North Eurasian ancestry, an event that is related in the next chapter."}} 2020 წლის კვლევის თანახმად, დასავლეთ სტეპის მომთაბარეები იყვნენ პასუხისმგებელი თანამედროვე ევროპელების კანისა და თმის ფერის გაღიავებაში, დომინანტური ეფექტი კი ჩრდილოეთ ევროპელების ფენოტიპზე იქონია.<ref>{{cite journal|last1=Hanel|first1=Andrea|last2=Carlberg|first2=Carsten|title=Skin colour and vitamin D: An update|journal=Experimental Dermatology|date=2020|volume=29|issue=9|pages=864–875|doi=10.1111/exd.14142|pmid=32621306|doi-access=free}}</ref>
{{მთავარი|კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი}}{{further|კავკასიელი ხალხები|Y–ჰაპლოჯგუფი კავკასიელ ხალხში}}{{დამატებითი|ევროპის გენეტიკური ისტორია|ახლო აღმოსავლეთის გენეტიკური ისტორია}}კავკასიაში ენობრივ ჯგუფებს მჭიდრო კავშირი გააჩნია გენეტიკურ წარმომავლობასთან.<ref>O.Balanovsky et al., "Parallel Evolution of Genes and Languages in the Caucasus Region", ''Mol Biol Evol00 (2011), doi:10.1093/molbev/msr126.''</ref>
{{ღუზა|Caucasian Hunter-Gatherer}}{{ღუზა|CHG}}
2015 წლის კვლევამ აჩვენა, რომ იამნაიას სიმაღლისთვის ყველაზე მაღალი გენეტიკური სელექციის მაჩვენებელი გააჩნდა, რაც კი ოდესმე გატესტილა უძველეს მოსახლეობაში.{{sfn|Mathieson et al.|2015}}{{sfn|Heyd|2017}}
2015 წლის კვლევის შედეგად ჯოუნსმა და სხვებმა გამოავლინეს აქამდე უცნობი გენეტიკური ხაზი, რომელსაც [[კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი]] (CHG) ეწოდა.<ref>{{cite journal|last1=Jones|first1=Eppie|last2=Gloria|first2=Gonzalez-Fortes|last3=Manica|first3=Andrea|last4=Pinhasi|first4=Ron|last5=Bradley|first5=Dan|title=Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians|journal=Nature Communications|date=2015}}</ref> კვლევამ კავკასიელ მონადირე-შემგროვებელსა და ე.წ. „<nowiki/>[[დასავლეთის მონადირე-შემგროვებელი|დასავლეთ ევროპელ მონადირე-შემგროვებელს]]<nowiki/>“ შორის გაყოფა 45 ათასი წლის წინ ივარაუდა, რაც [[ევროპის განსახლება|ევროპის განსახლების]] სავარაუდო პერიოდად ითვლება. კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი გამოეყო „<nowiki/>[[ადრეული ანატოლიელი მიწათმოქმედები|ადრეულ ანატოლიელ მიწათმოქმედების]]<nowiki/>“ ხაზს გვიან, 25.000 წლის წინ, [[უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდი|უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდში]].
იამნაიას დნმ ნიმუშებიდან მეოთხედს ჰქონდა ალელი, რომელიც ასოცირდება [[ლაქტოზის მიმღებლობა|ლაქტოზის მიმღებლობასთან]], რაც მათ [[ლაქტოზის აუტანლობა|ზრდასრულ ასაკში ლაკტოზის მიმღებლობას ანიჭებდათ]].<ref>{{cite journal|last1=Saag|first1=L|title=Human Genetics: Lactase Persistence in a Battlefield|journal=Current Biology|date=2020|volume=30|issue=21|pages=R1311–R1313|doi=10.1016/j.cub.2020.08.087|pmid=33142099|s2cid=226229587|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S096098222031277X}}</ref> სტეპის მოსახლეობას, როგორიც არის იამნაია, მიჩნეულია, რომ ეს თვისება ევროპაში ევრაზიის სტეპიდან მოიტანეს და არსებობს ჰიპოთეზა რომ მათ ამან მიანიჭათ ბიოლოგიური უპირატესობა ევროპის მოსახლეობაზე, რომლებსაც აკლდათ ის.<ref>{{cite journal|last1=Segurel|first8=Tatyana|pmc=7302802|pmid=32511234|doi=10.1371/journal.pbio.3000742|pages=e3000742|issue=6|volume=18|date=2020|journal=PLOS Biology|title=Why and when was lactase persistance selected for? Insights from Central Asian herders and ancient DNA|first9=Evelyne|last9=Heyer|last8=Hegay|first1=Laure|first7=Alexandre|last7=Fabre|first6=Céline|last6=Bon|first5=Romain|last5=Laurent|first4=Sophie|last4=Lafosse|first3=Nina|last3=Marchi|first2=Perle|last2=Guarino-Vignon|doi-access=free}} "Furthermore, ancient DNA studies found that the LP mutation was absent or very rare in Europe until the end of the Bronze Age [26–29] and appeared first in individuals with steppe ancestry [19,20]. Thus, it was proposed that the mutation originated in Yamnaya-associated populations and arrived later in Europe by migration of these steppe herders."</ref><ref>{{cite journal|last1=Callaway|first1=Ewen|date=10 June 2015|title=DNA data explosion lights up the Bronze Age|journal=Nature|volume=522|pages=140–141|doi=10.1038/522140a|url=https://www.nature.com/news/dna-data-explosion-lights-up-the-bronze-age-1.17723|doi-access=free}} "the 101 sequenced individuals, the Yamnaya were most likely to have the DNA variation responsible for lactose tolerance, hinting that the steppe migrants might have eventually introduced the trait to Europe"</ref><ref>{{cite journal|last1=Furholt|first1=Martin|title=Massive Migrations? The Impact of Recent DNA Studies on our View of Third Millennium Europe|journal=European Journal of Archaeology|date=2018|volume=21|issue=2|pages=159–191|doi=10.1017/eaa.2017.43|doi-access=free}} "For example, one lineage could have a biological evolutionary advantage over the other. ({{harvnb|Allentoft et al.|2015|p=171}}) have found a remarkably high rate of lactose tolerance among individuals connected to Yamnaya and to Corded Ware, as opposed to the majority of Late Neolithic individuals."</ref>
2020 წლის გენეტიკურმა კვლევამ, რომელიც აანალიზებდა კლინ-იარის საზოგადოებებს, მათ შორის ყობანის კულტურას, აღმოაჩინა, რომ უძველეს მოსახლეობას გააჩნდა ჭარბი რაოდენობით მამისეული D-Z27276 ჰაპლოჯგუფი, რომელიც ასოცირდება თანამედროვე [[ტიბეტელები|ტიბეტელებთან]]. სხვა ჰაპლოჯგუფებს შორის იყო J1 და G-M285.<ref>{{Cite journal|last=Boulygina|last9=Kadieva|doi=10.1016/j.jasrep.2020.102357|pages=102357|volume=31|language=en|journal=Journal of Archaeological Science: Reports|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352409X20301486|title=Mitochondrial and Y-chromosome diversity of the prehistoric Koban culture of the North Caucasus|date=2020-06-01|first11=Tatiana|last11=Shvedchikova|first10=Sergej|last10=Demidenko|first9=Anna|first8=Heinrich|first=Eugenia|last8=Härke|first7=Andrej|last7=Belinsky|first6=Sergey|last6=Rastorguev|first5=Natalia|last5=Gruzdeva|first4=Natalia|last4=Slobodova|first3=Fedor|last3=Sharko|first2=Svetlana|last2=Tsygankova|issn=2352-409X}}</ref>
ევრაზიული სტეპის მოსახლეობა აჩვენებს ლაქტოზის მიმღებლობის ალელის უფრო მაღალ მაჩვენებელს ვიდრე ევროპელი მიწათმოქმედები და მონადირე-შემგროვებლები, რომლებსაც აკლდათ სტეპური მინარევი.<ref>{{cite journal|last1=Gross|first1=Michael|title=On the origin of cheese|journal=Current Biology|date=2018|volume=28|issue=20|pages=R1171–R1173|doi=10.1016/j.cub.2018.10.008|doi-access=free}} "The highest prevalence of tolerance detected in that study was found among the Yamnaya of the Eurasian steppe, and the highest within Europe was among the Corded Ware cultures "</ref>
== ლიტერატურა ==
{{refbegin|30em}}
*{{Cite journal|last1=Allentoft|first1=Morten E.|last2=Sikora|first2=Martin|last3=Sjögren|first3=Karl-Göran |last4=Rasmussen|first4=Simon|last5=Rasmussen|first5=Morten|last6=Stenderup|first6=Jesper|last7=Damgaard |first7=Peter B. |last8=Schroeder|first8=Hannes|last9=Ahlström|first9=Torbjörn|last10=Vinner|first10=Lasse |display-authors=etal|date=2015|title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature|volume=522 |issue=7555|pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507|pmid=26062507|bibcode=2015Natur.522..167A|s2cid=4399103 |issn=1476-4687 |ref={{sfnref|Allentoft et al.|2015}}}}
* {{cite journal |last1=Anthony |first1=David |author-link1=David W. Anthony |date=Spring–Summer 2019a |title=Archaeology, Genetics, and Language in the Steppes: A Comment on Bomhard |journal=[[Journal of Indo-European Studies]] |volume=47|issue=1–2|pages=1–23|url=https://www.academia.edu/39985565|access-date=January 9, 2020}}
* {{cite book |last1=Anthony |first1=David W. |author-link1=David W. Anthony |year=2019b |chapter=Ancient DNA, Mating Networks, and the Anatolian Split |editor-last=Serangeli |editor-first=Matilde |editor2-last=Olander |editor2-first=Thomas |title=Dispersals and Diversification: Linguistic and Archaeological Perspectives on the Early Stages of Indo-European |url=https://books.google.com/books?id=DHnEDwAAQBAJ |publisher=[[Brill Publishers|BRILL]] |pages=21–54 |isbn=978-9004416192}}
* {{cite journal |last1=Antonio |first1=Margaret L. |display-authors=etal |date=November 8, 2019 |title=Ancient Rome: A genetic crossroads of Europe and the Mediterranean |journal=[[Science (journal)|Science]] |publisher=[[American Association for the Advancement of Science]] |volume=366 |issue=6466 |pages=708–714 |bibcode=2019Sci...366..708A |doi=10.1126/science.aay6826 |pmc= 7093155 |pmid= 31699931 |ref={{harvid|Antonio et al.|2019}}}}
* {{cite journal |last1=Damgaard |first1=Peter de Barros |display-authors=etal |date=June 29, 2018 |title=The first horse herders and the impact of early Bronze Age steppe expansions into Asia |journal=[[Science (journal)|Science]]|publisher=[[American Association for the Advancement of Science]] |volume=360 |issue=6396 |pages= eaar7711|doi=10.1126/science.aar7711 |pmc=6748862 |pmid=29743352 |ref={{harvid|Damgaard et al.|2018}}}}
* {{cite bioRxiv |last1=Fernandes |first1=Daniel M. |display-authors=etal |title=The Arrival of Steppe and Iranian Related Ancestry in the Islands of the Western Mediterranean |date=March 21, 2019 |biorxiv=10.1101/584714 |ref={{harvid|Fernandes et al.|2019}}}}
* {{Cite journal|last=Gibbons|first=A.|date=2015-07-24|title=Revolution in human evolution |journal=Science |volume=349|issue=6246|pages=362–366 |doi=10.1126/science.349.6246.362 |pmid=26206910 |issn=0036-8075}}
*{{Cite journal|last1=Haak|first1=Wolfgang|last2=Lazaridis|first2=Iosif|last3=Patterson|first3=Nick|last4= Rohland|first4=Nadin|last5=Mallick|first5=Swapan|last6=Llamas|first6=Bastien|last7=Brandt|first7=Guido |last8=Nordenfelt |first8=Susanne|last9=Harney|first9=Eadaoin|last10=Stewardson|first10=Kristin|date=2015 |title=Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe|journal=Nature |volume=522|issue=7555|pages=207–211 |doi=10.1038/nature14317 |issn=1476-4687|pmc=5048219|pmid=25731166 |arxiv=1502.02783 |bibcode=2015Natur.522..207H |display-authors=etal |ref={{sfnref|Haak et al.|2015}}}}
*{{Cite journal|last=Heyd|first=Volker|date=April 2017|title=Kossinna's smile|journal=Antiquity|volume=91 |issue=356|pages=348–359|doi=10.15184/aqy.2017.21|issn=0003-598X|hdl=10138/255652|s2cid=164376362 |url=https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/10138/255652/Kossinna_s_Smile_as_finally_submitted.pdf?sequence=1&isAllowed=y |hdl-access=free}}
* {{cite book |last=Heyd |first=Volker |year=2019 |contribution=Yamnaya – Corded Wares – Bell Beakers, or How to Conceptualize Events of 5000 Years Ago that Shaped Modern Europe |title=STUDIA IN HONOREM ILIAE ILIEV |trans-title=Studies in honor of Ilia Iliev |series=News of the Yambol Museum / year VI, issue 9 |pages=125–136 |url=https://www2.helsinki.fi/sites/default/files/atoms/files/heyd_2019_yambol.pdf |access-date=2021-08-10}}
* {{cite journal |last1=Jeong |first1=Choongwon |display-authors=etal |date=November 27, 2018 |title=Bronze Age population dynamics and the rise of dairy pastoralism on the eastern Eurasian steppe |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |publisher=[[National Academy of Sciences]] |volume= 115|issue= 48|pages=966–976 |doi=10.1073/pnas.1813608115 |pmc=6275519 |pmid=30397125 |ref={{sfnref|Jeong et al.|2018}}}}
* {{cite journal |last1=Jeong |first1=Choongwon |display-authors=etal |date=April 29, 2019 |title=The genetic history of admixture across inner Eurasia languages in Europe |journal=[[Nature Ecology and Evolution]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=3 |issue= 6|pages=966–976 |doi=10.1038/s41559-019-0878-2 |pmc=6542712 |pmid=31036896 |ref={{sfnref|Jeong et al.|2019}}}}
* {{cite journal |last1=Jones |first1=Eppie R. |display-authors=etal |date=November 16, 2015 |title=Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians |journal=[[Nature Communications]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=6 |issue=8912 |pages= 8912|bibcode= 2015NatCo...6.8912J|doi=10.1038/ncomms9912 |pmc=4660371 |pmid=26567969 |ref={{sfnref|Jones et al.|2015}}}}
* {{cite journal |last1=Lazaridis |first1=Iosif |display-authors=etal |date=July 25, 2016 |title=Genomic insights into the origin of farming in the ancient Near East |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=536 |issue=7617 |pages=419–424 |bibcode=2016Natur.536..419L |doi=10.1038/nature19310 |pmc=5003663 |pmid=27459054 |ref={{sfnref|Lazaridis et al.|2016}}}}
* {{cite journal |last1=Lazaridis |first1=Iosif |display-authors=etal |date=August 2, 2017 |title=Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=548 |issue=7666 |pages=214–218 |bibcode= 2017Natur.548..214L|doi=10.1038/nature23310 |pmc=5565772 |pmid=28783727 |ref={{sfnref|Lazaridis et al.|2017}}}}
* {{cite book |last=Mallory |first=J.P. |author-link=J. P. Mallory |year=1991 |title=In Search of the Indo-Europeans: Language Archeology and Myth |url=https://books.google.com/books?id=lENVpwAACAAJ |publisher=[[Thames & Hudson]]}}
* {{Cite journal|last1=Malmström |first1=Helena|last2=Günther|first2=Torsten|last3=Svensson|first3=Emma M. |last4=Juras |first4=Anna|last5=Fraser|first5=Magdalena|last6=Munters|first6=Arielle R.|last7=Pospieszny |first7=Łukasz |last8=Tõrv|first8=Mari|last9=Lindström|first9=Jonathan|last10=Götherström|first10=Anders |last11=Storå|first11=Jan|last12=Jakobsson|first12=Mattias|date=2019-10-09|title=The genomic ancestry of the Scandinavian Battle Axe Culture people and their relation to the broader Corded Ware horizon |issn=0962-8452 |journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|volume=286|issue=1912|at=20191528 |doi=10.1098/rspb.2019.1528 |pmid=31594508 |pmc=6790770 |ref={{sfnref|Malmström et al.|2019}}}}</ref>
*{{Cite journal|last1=Mathieson|first1=Iain|last2=Lazaridis|first2=Iosif|last3=Rohland|first3=Nadin |last4=Mallick|first4=Swapan|last5=Patterson|first5=Nick|last6=Roodenberg|first6=Songül Alpaslan |last7=Harney|first7=Eadaoin |last8=Stewardson|first8=Kristin|last9=Fernandes|first9=Daniel|last10=Novak |first10=Mario|display-authors=etal|date=2015|title=Genome-wide patterns of selection in 230 ancient Eurasians|journal=Nature|volume=528|issue=7583 |pages=499–503|doi=10.1038/nature16152|issn=1476-4687 |pmc=4918750|pmid=26595274|bibcode=2015Natur.528..499M |ref={{sfnref|Mathieson et al.|2015}}}}
* {{cite journal |last1=Mathieson |first1=Iain |display-authors=etal |date=February 21, 2018 |title=The Genomic History of Southeastern Europe |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=555 |issue=7695 |pages=197–203 |bibcode= 2018Natur.555..197M|doi=10.1038/nature25778 |pmc=6091220 |pmid=29466330 |ref={{sfnref|Mathieson et al.|2018}}}}
* {{cite journal |last1=Narasimhan |first1=Vagheesh M. |date=September 6, 2019 |last2=Patterson |first2=Nick |last3=Moorjani |first3=Priya |last4=Rohland |first4=Nadin |last5=Bernardos |first5=Rebecca |title=The formation of human populations in South and Central Asia |journal=[[Science (journal)|Science]] |publisher=[[American Association for the Advancement of Science]] |issn=0036-8075 |volume=365 |issue=6457 |page=eaat7487 |biorxiv=10.1101/292581 |doi=10.1126/science.aat7487 |doi-access=free |pmc=6822619 |pmid=31488661 |ref={{sfnref|Narasimhan et al.|2019}}}}
* {{cite journal |last1=Olalde |first1=Iñigo |date=February 21, 2018 |title=The Beaker phenomenon and the genomic transformation of northwest Europe |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=555 |issue=7695 |pages=190–196 |bibcode= 2018Natur.555..190O|doi=10.1038/nature25738 |pmc=5973796 |pmid=29466337}}
* {{cite journal |last1=Olalde |first1=Iñigo |date=March 15, 2019 |title=The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years |journal=[[Science (journal)|Science]] |publisher=[[American Association for the Advancement of Science]] |volume=363 |issue=6432 |pages=1230–1234 |bibcode=2019Sci...363.1230O |doi=10.1126/science.aav4040 |pmc=6436108 |pmid=30872528}}
*{{Cite journal|last1=Rasmussen|first1=Simon|last2=Allentoft|first2=Morten Erik|last3=Nielsen|first3=Kasper |last4=Orlando|first4=Ludovic|last5=Sikora|first5=Martin|last6=Sjögren|first6=Karl-Göran|last7=Pedersen |first7=Anders Gorm |last8=Schubert|first8=Mikkel|last9=Van Dam|first9=Alex|last10=Kapel|first10=Christian Moliin Outzen|display-authors=etal|date=2015-10-22|title=Early Divergent Strains of Yersinia pestis in Eurasia 5,000 Years Ago|journal=Cell |volume=163|issue=3|pages=571–582 |doi=10.1016/j.cell.2015.10.009 |issn=0092-8674 |pmc=4644222 |pmid=26496604 |ref={{sfnref|Rasmussen et al.|2015}}}}
* {{cite book |last1=Reich |first1=David |year=2018 |title=Who We are and How We Got Here: Ancient DNA and the New Science of the Human Past |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0198821250 |url=https://books.google.com/books?id=uLNSDwAAQBAJ}}
* {{cite journal |last1=Wang|first1=Chuan-Chao|last2=Reinhold|first2=Sabine|last3=Kalmykov|first3=Alexey |last4=Wissgott |first4=Antje |last5=Brandt |first5=Guido |last6=Jeong |first6=Choongwon |last7=Cheronet |first7=Olivia |last8=Ferry |first8=Matthew |last9=Harney |first9=Eadaoin |last10=Keating |first10=Denise |display-authors=etal |date=February 4, 2019 |title=Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions |journal=[[Nature Communications]] |publisher=[[Nature Research]] |volume=10 |at=590 |bibcode=2019NatCo..10..590W |doi=10.1038/s41467-018-08220-8 |pmc=6360191 |pmid=30713341 |issn=2041-1723 |ref={{sfnref|Wang et al.|2019}}}}
{{Refend}}
== დამატებითი ლიტერატურა ==
{{Refbegin|2}}
* {{cite web |url=https://www.newscientist.com/article/mg24132230-200-story-of-most-murderous-people-of-all-time-revealed-in-ancient-dna/ |title=Story of most murderous people of all time revealed in ancient DNA |last=Barras |first=Colin |date=March 27, 2019 |publisher=[[New Scientist]] |access-date=January 16, 2020 }}
* {{cite book |last=Kuzmina |first=Elena E. |author-link=Elena Efimovna Kuzmina |year=2007 |editor-last=Mallory |editor-first=J. P. |editor-link=J. P. Mallory |title=The Origin of the Indo-Iranians |url=https://books.google.com/books?id=x5J9rn8p2-IC |publisher=[[Brill Publishers|BRILL]] |isbn=978-9004160545}}
* {{cite journal |last1=Lazaridis |first1=Iosif |s2cid=19158377 |date=December 2018 |title=The evolutionary history of human populations in Europe |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0959437X18300583 |access-date=July 15, 2020 |journal=[[Current Opinion in Genetics & Development]] |publisher=[[Elsevier]] |volume=53 |pages=21–27 |arxiv= 1805.01579|doi=10.1016/j.gde.2018.06.007 |pmid=29960127 }}
{{Refend}}
== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}
[[კატეგორია:ნეოლითისპრეისტორიული ევროპაკავკასია]]
[[კატეგორია:ბრინჯაოს ხანის ევროპა]]
[[კატეგორია:არქეო-გენეტიკური ხაზი]]
| 