ჰელიუმი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
→ისტორია: .svg |
გადარჩენა 1 წყაროების და მონიშვნა 3 მკვდრად.) #IABot (v2.0.8 |
||
ხაზი 17:
== ისტორია ==
[[1868]] წლის 18 აგვისტოს ფრანგმა მეცნიერმა [[პიერ ჟულ სეზარ ჟანსენი|პიერ ჟანსენმა]] [[ინდოეთი]]ს ქალაქ [[გუნტური|გუნტურში]] ყოფნის დროს მზის სრული დაბნელებისას პირველად შეძლო მზის [[ქრომოსფერო]]ს გამოკვლევა. ჟანსენმა შეძლო [[სპექტროსკოპი]]ს ისე აწყობა რომ [[მზის გვირგვინი]]ს [[სპექტრი|სპექტრზე]] თვალთვალი შეიძლებოდა არა მარტო მზის დაბნელებისას არამედ ჩვეულებრივ დღესაც კი. მეორე დღესვე მზის [[პროტუბერანცია|პროტუბერანციების]] [[სპექტროსკოპია]]მ წყალბადის ლურჯ, მწვნე-ცისფერ და წითელ ხაზებთან ერთად გამოავლინა ძალიან კაშკაშა ყვითელი ხაზი, თავდაპირველად ჟანსენმა და სხვა ასტრონომებმაც ის მიიღეს [[ნატრიუმი]]ს D ხაზად. ჟანსენმა დაუყოვნებლად დაწერა ამის შესახებ [[საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემია]]ში. შედეგად დადგენილ იქნა, რომ მზის სპექტრში ყვითელი ფერის ხაზი არ ემთხვევა ნატრიუმის ხაზს და არ ეკუთვნის იმ დროისათვის ცნობილ არცერთ ქიმიურ ელემენტს<ref>Kochhar, R. K., French astronomers in India during the 17th - 19th centuries, http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1991JBAA..101...95K/0000099.000.html Journal of the British Astronomical Association, 1991 წ, ტ 101, #2, ფ 95-100, ინგლისური</ref><ref name="finkelstein1">ფინკელშტეინი დ.ნ. II თავი. ინერტული აირების აღმოჩენა და მენდელეევის პერიოდული სისტემა, ინერტული აირები, http://www.book-ua.org/FILES/chem/25_11_2007/ch1434.djvu{{Dead link|date=იანვარი 2021 |bot=InternetArchiveBot }} მე-2 გამოცემა, მოსკოვი, გამ. მენიერება, 1979 წ., ფ 40-46 სერია «მეცნიერება და ტექნიკური პროგრესი» ტირაჟი 19000</ref>.
ორი თვის შემდეგ, 20 ოქტომბერს, ინგლისელმა ასტრონომმა [[ნორმან ჯოზეფ ლოკერი|ნორმან ლოკერმა]], რომელმაც არ იცოდა ფრანგი კოლეგის შესახებ, დამოუკიდებლად გამოიკვლია მზის სპექტრი. როდესაც მან აღმოაჩინა უცნობი ყვითელი ხაზი, რომლის [[ტალღის სიგრძე]] იყო 588 ნმ (უფრო ზუსტად 587,56 ნმ), ის აღნიშნა D<sub>3</sub>, რადგანაც ის ძალიან ახლოს იყო [[ფრაუნგოფერის ხაზი|ფრაუნგოფერის ხაზებთან]] D<sub>1</sub> (589,59 ნმ) და D<sub>2</sub> (588,99 ნმ) ნატრიუმი. ორი წლის შემდეგ ლოკერმა, ინგლისელ ქიმიკოს [[ედვარდ ფრანკლანდი|ედვარდ ფრანკლანდთან]] თანამშრომლობით წამოაყენა წინადადება რათა ახალი ელემენტისათვის ეწოდებინათ «ჰელიუმი» ({{lang-grc|ἥλιος}} — «მზე»)<ref name="finkelstein1"/>.
ხაზი 37:
[[ფაილი:He liquid tbotevadobis damokidebuleba TemperaTurastan 350-ru.svg|thumb|right|300px|თხევადი ჰელიუმის ტემპერატურაზე თბოტევადობის დამოკიდებულების გრაფიკი]]
მხოლოდ 1908 წელს ნიდერლანდელმა ფიზიკოსმა [[ჰეიკე კამერლინგ-ონესი|ჰეიკე კამრლინგ-ონესმა]] შეძლო [[თხევადი ჰელიუმი]]ს მიღება დროსელირებით (იხ. [[ჯოუნს-ტომსონის ეფექტი]]), მას შემდეგ, რაც აირი ვაკუუმში მდუღარე თხევად წყალბადში გააცივეს. დიდი ხანი უშედეგოდ ცდილობდნენ [[მყარი ჰელიუმი]]ს მიღებას, 0,71 [[კელვინი|К]] ტემპერატურის დროსაც კი, რომელსაც მიაღწია გერმანელმა ფიზიკოსამა [[ვილემ ჰენდრიკ კეეზომი]]მ. მხოლოდ 1926 წელს, 35 [[ატმოსფერო (განზომილება)|ატმ.]] წნევის პირობებში და შეკუმშული ჰელიუმის გაცივებით გაუხშოებულ, გამეჩხერებულ მდუღარე ჰელიუმში, მან შეძლო კრისტალების გამოყოფა<ref name="finkelstein2">Финкельштейн Д.Н., Глава V. Гелий, Инертные газы http://www.book-ua.org/FILES/chem/25_11_2007/ch1434.djvu{{Dead link|date=იანვარი 2021 |bot=InternetArchiveBot }} издание= Изд. 2-е, М., издательство = Наука, год=1979, страницы=111-128, страниц=200, серия «Наука и технический прогресс»|isbn=|тираж=19000</ref>.
[[1932]] წელს კეეზომმა გამოიკვლია თხევადი ჰელიუმის [[თბოტევადობა|თბოტევადობის]] ცვალებადობის ხასიათი ტემპერატურის ცვლასთან ერთად. მან აღმოაჩინა, რომ მიახლოებით 2,19 [[კელვინი|K]]-ისას თბოტევადობის ნელი და თანმიმდევრობითი მატება იცვლება მკვეთრი ვარდნით და თბოტევადობის მრუდი იღებს ბერძნული ასოს '''[[ლამბდა (ასო)|λ]]''' (ლამბდა) ფორმას. ამასთან ტემპერატურა, რომელზეც ხდება თბოტევადობის ნახტომი, მინიჭებული აქვს პირობითი სახელი «[[ლამბდა-წერტილი|λ-წერტილი»]]<ref name="finkelstein2"/>. ამ წერტილის უფრო ზუსტი მნიშვნელობა - 2,172 [[კელვინი|K]] უფრო მოგვიანებით იქნა დადგენილი. λ-წერტილში ხდება თხევადი ჰელიუმის ღრმა და მკვეთრი ფუნდამენტალური თვისობრივი ცვლილებები — თხევადი ჰელიუმის ერთი ფაზა ამ წერტილში იცვლება მეორეთი, ამასთან დაფარული სითბოს გამოყოფის გარეშე; ადგილი აქვს [[მეორე სახის ფაზური გადასვლა|მეორე სახის ფაზურ გადასვლას]]. λ-წერტილზე მაღალი ტემპერატურის დროს არსებობს ეგრეთ წოდებული ''ჰელიუმი-I'', მასზე დაბლა კი — ''ჰელიუმი-II''<ref name="finkelstein2"/>.
[[1938]] წელს საბჭოთა ფიზიკოსმა [[პეტრე კაპიცა]]მ აღმოაჩინა თხევადი ''ჰელიუმი-II-ის'' [[ზედენადობა|ზედენადობის]] მოვლენა, რომელიც მდგომარეობს [[სიბლანტე|სიბლანტის]] კოეფიციენტის მკვეთრი შემცირებით, რის შედეგად ჰელიუმი მიედინება თითქმის ხახუნის გარეშე<ref name="finkelstein2"/><ref>პეტრე ლეონიდეს ძე კაპიცა, Viscosity of Liquid Helium below the λ-Point http://www.nature.com/doifinder/10.1038/141074a0 ინგლ, გამომც., [[Nature]], 1938 წ., 141 ტ. ფ.74</ref>. აი რას წერდა ის თავის აღმოჩენაზე ერთ-ერთ თავის მოხსენებაში<ref>
<blockquote>
… სითბოს ისეთი რაოდენობა, რომელიც ფაქტობრივად გადაჰქონდა, ფიზიკური შესაძლებლობების მიღმა მდებარეობს, რომ სხეულს ფიზიკის არც ერთი კანონით არ შეუძლია გადაიტანოს უფრო მეტი სითბო ვიდრე, მისი სითბური ენერგია გამრავლებულს ბგერის გავრცელების სიჩქარეზე. თბოგამტარობის ჩვეულებრივი მექანიზმით სითბოს გადატანა ამ მასშტაბით შეუძლებელი იყო. საჭირო იყო სხვა ახსნის ძიება. <br />
ხაზი 54:
=== სამყაროში ===
ჰელიუმი სამყაროში გავრცელებით მეორე ადგილზეა [[წყალბადის]] შემდეგ — მიახლოებით 23 % მასის მიხედვით<ref name="webelements_geo">{{cite web|url=http://www.webelements.com/helium/geology.html|author=|title=Helium: geological information|work=|publisher=www.webelements.com|datepublished=|accessdate=2009-07-11|lang=en|description=}}</ref>. მაგრამ დედამიწაზე ჰელიუმი იშვიათია. პრაქტიკულად მთელი ჰელიუმი სამყაროში შეიქმნა [[დიდი აფეთქება|დიდი აფეთქების]] პირველ რამდენიმე წუთში<ref name="hawking">ს. ხოკინგი, ლ. მლოდინოვი, თ. მეორე. დიდი აფეთქება, შავი ხვრელები და სამყაროს ევოლუცია, დროის უმოკლესი ისტორია, სპბ, გამომც. ამფორა. 2006 წ., ფ. 79-98, sbn=5-367-00164-5, ტირჟ. 5000</ref><ref name="vain">ს. ვაინბერგი, V ნაწილი. პირველი სამი წუთი: სამყაროს წარმოშობის თანამედროვე შეხედულება, http://www.knigka.info/2008/03/25/pervye-tri-minuty.html მე-2 გამოც., იჟევსკი, გამომც. - НИЦ "Регулярная и хаотическая динамика", 2000 წ., ფ. 105-122, isbn=5-93972-013-7, ტირ. 1000</ref>, [[ნუკლეოსინთეზი|პირველადი ნუკლეოსინთეზის]] დროს. თანამედროვე სამყაროში თითქმის ყველა ახალი ჰელიუმი წარმოიქმნება წყალბადის [[თერმობირთვული რეაქცია|თერმობირთვული სინთეზის]] შედეგად ვარსკვლავებში (იხ. [[პროტონ-პროტონული ციკლი]], [[ნახშირბად-აზოტური ციკლი]]). დედამიწაზე ის წარმოიქმნება მძიმე ელემენტების [[ალფა-დაშლა|ალფა-დაშლის]] შედეგად ([[ალფა-ნაწილაკი|ალფა-ნაწილაკები]], რომლებიც გამოსხივდება ალფა-ფაშლის დროს — ეს არის ჰელიუმ-4-ის ბირთვები)<ref name="finkelstein3">დ. ფინკელშტეინი, თავი IV., ინერტული აირები დედამიწაზე და კოსმოსში, ინერტული აირები http://www.book-ua.org/FILES/chem/25_11_2007/ch1434.djvu{{Dead link|date=იანვარი 2021 |bot=InternetArchiveBot }} მე-2 გამოც, მ., გამომც. მეცნიერება, 1979 წ., ფ. 76-110, სერია მეცნიერება და ტექნიკური პროგრესი</ref>. ჰელიუმის ნაწილი რომელიც წარმოიქმნება ალფა-დაშლის დროს და დედამიწის ქერქის ქანებში გამოღწეულ ჰელიუმს, მიიტაცებს [[ბუნებრივი აირი]], რომელშიც ჰელიუმის კონცენტრაცია შეიძლება აღწევდეს მოცულობის 7 %-ს ან მეტსაც.
=== დედამიწის ქერქი ===
| |||