სომხეთ-საქართველოს ომი: განსხვავება გადახედვებს შორის

[[XIX საუკუნე|XIX]]-[[XX საუკუნე|XX საუკუნეებში]] [[რუსეთის იმპერია|რუსეთის]] ხელისუფლების უშუალო ხელშეწყობით [[საქართველო|საქართველოში]] ათობით ათასი სომხური ოჯახი გადმოსახლდა. რუსეთ-ოსმალეთისა და რუსეთ-სპარსეთის ყოველ ომს, ამ სახელმწიფოებიდან სომეხი ახალმოსახლეების ტალღები მოჰყვებოდა. მიგრაცია მშვიდობიან პერიოდშიც არ წყდებოდა. ასე მაგალითად, [[1795]]-[[1827]] წლებში [[ერევნის სახანო|ერევნის სახანოდან]] [[აღმოსავლეთი საქართველო|ქართლ-კახეთში]] დაახლოებით 20 ,000 სომეხი გადმოსახლდა<ref>''George A. Bournoutian.''The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh. «Journal of the Society for Armenian Studies». — Society for Armenian Studies, 1999. — Vol. 9. — P. 99—103.</ref>. გარდა ამისა, [[1797]] წელს გულისტანიდან მიგრირებული 400 სომხური ოჯახი [[შაუმიანი (დაბა)|შულავერში]] (დღევანდელი დაბა [[შაუმიანი (დაბა)|შაუმიანი]]) დაფუძნდა<ref>[http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/chamosaxlebebi_qvemoqartlshi.html ჩამოსახლებები ქვემო ქართლში]</ref>. ასევე, [[1799]] წელს ხაჩენიდან მოსული 68 ოჯახიდან — 43 სოფელ [[დაღეთი|დაღეთში]], 25 კი სოფელ [[ბოლნისი (ბოლნისის მუნიციპალიტეტი)|ბოლნისში]] დამკვიდრდა<ref>[http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/chamosaxlebebi_qvemoqartlshi.html იქვე]</ref>. [[1809]]-[[1811]] წლებში [[ქვემო ქართლი|ქვემო ქართლში]] კიდევ 428 სომხური ოჯახი (2 ,140 ადამიანი) ჩამოსახლდა, ამჯერად [[ყარაბაღის სახანო|ყარაბაღის სახანოდან]]<ref>[http://old.gruni.edu.ge/uploads/content_file_1_33.pdf ქართულ-სომხური ურთიერთობები XVIII-XIX საუკუნეებში]</ref>. [[1820]] წელს სომეხი ახალმოსახლეები სოფელ [[სამშვილდე (თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტი)|სამშვილდეშიც]] დაფუძნდნენ<ref>[http://www.dzeglebi.ge/statiebi/istoria/chamosaxlebebi_qvemoqartlshi.html ჩამოსახლებები ქვემო ქართლში]</ref>. სომხებისთვის, განსაკუთრებით ვაჭრებისა და ხელოსნებისთვის, მიმზიდველი იყო [[თბილისი]]. საქართველოს დედაქალაქში, რომელიც 1795 წელს [[აღა-მაჰმად-ხანი|აღა-მაჰმად-ხანის]] [[კრწანისის ბრძოლა|შემოსევის]] შემდეგ დაინგრა და როგორც [[ქართველები|ქართული]] ისე არაქართული მოსახლეობისგან პრაქტიკულად დაიცალა, XIX საუკუნეში ნომერ პირველ ეთნიკურ ჯგუფად ოსმალეთიდან და სპარსეთიდან გადმოსახლებული სომხები იქცნენ. ქალაქში მათი მიგრაცია რუსეთის იმპერიის მიერ [[ქართლ-კახეთის სამეფო|ქართლ-კახეთის სამეფოს]] ანექსიის შემდეგ პრაქტიკულად მყისიერად დაიწყო. [[1804]] წელს დედაქალაქში ერევნის სახანოდან 2 ,000 სომეხი გადმოსახლდა<ref>[http://old.gruni.edu.ge/uploads/content_file_1_33.pdf ქართულ-სომხური ურთიერთობები XVIII-XIX საუკუნეებში]</ref>. [[1807]]-[[1808]] წლებში მათ კიდევ 338 ოჯახი (1 ,906 ადამიანი) დაემატა<ref>[http://old.gruni.edu.ge/uploads/content_file_1_33.pdf იქვე]</ref>, გადმოსახლება არც შემდეგ შეწყვეტილა. [[1897]] წელს სომხები ქალაქის მოსახლეობის 29,53%-ს (47 ,133) შეადგენდნენ, ქართველები 26,44%-ს (42 ,200)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=525 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]</ref>.

[[ბორჩალოს მაზრა|ბორჩალოს მაზრაში]], რომელიც დღევანდელი [[ბოლნისის მუნიციპალიტეტი|ბოლნისის]], [[დმანისის მუნიციპალიტეტი|დმანისის]], [[მარნეულის მუნიციპალიტეტი|მარნეულისა]] და [[წალკის მუნიციპალიტეტი|წალკის მუნიციპალიტეტებს]], ასევე [[სომხეთი|სომხეთის რესპუბლიკის]] [[ლორეს პროვინცია|ლორესა]] და [[ტავუშის პროვინცია|ტავუშის პროვინციების]] ტერიტორიის ნაწილს მოიცავდა, სომხების წილმა 1897 წელს 36,88%-ს (47 ,423) მიაღწია<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=533 იქვე]</ref>. მათი უმრავლესობა მაზრის სამხრეთში, [[ლორე|ლორეს უბანში]] ცხოვრობდა<ref>[http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/arm_geor_war/E5.html Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20th Century]</ref>. რუსეთის ხელისუფლება [[ქვემო ქართლი|ქვემო ქართლში]] სხვა ერების დამკვიდრებასაც უწყობდა ხელს. XIX საუკუნეში იმპერიის ხელშეწყობით რეგიონში ათასობით [[ბერძნები|ბერძენი]], [[გერმანელები|გერმანელი]] და [[რუსები|რუსი]] ახალმოსახლე დაფუძნდა<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-00000-00---off-0civil2--00-1----0-10-0---0---0prompt-10-TX--4----Doc---0-1l--10-ka-50---20-about-საქართველოს+ბერძნები--00-3-1-00-0-0-01-1-0utfZz-8-00&a=d&c=civil2&cl=search&d=HASH01539272c0a61b8f8dfb8ff9.9 ბერძნები]</ref><ref>[http://dzeglebi.ge/statiebi/istoria/saqartveloshi_mcxovrebi_germanelebi.html საქართველოში მცხოვრები გერმანელების სამეურნეო ყოფა და ტრადიციები]</ref>. 1897 წელს [[ბორჩალოს მაზრა|ბორჩალოს მაზრის]] მკვიდრთა 16,64% (21 ,393) ბერძენი, 6,29% (8 ,089) რუსი და 1,94% (2 ,496) გერმანელი იყო<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=533 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]</ref>.

[[რუსეთის იმპერია]] არ ყოფილა ერთადერთი, რომელიც ქვემო ქართლის ეთნიკური შემადგენლობის შეცვლას ცდილობდა. XVII-XVIII საუკუნეებში [[ირანის ისტორია|სპარსეთის]] ხელისუფლებამ რეგიონში ათასობით [[აზერბაიჯანელები|აზერბაიჯანული]] ოჯახი გადმოასახლა<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-00000-00---off-0civil2--00-1----0-10-0---0---0prompt-10-TX--4----Doc---0-1l--10-ka-50---20-about-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A1+%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%AB%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98--00-3-1-00-0-0-01-1-0utfZz-8-00&a=d&c=civil2&cl=search&d=HASH01539272c0a61b8f8dfb8ff9.8 აზერბაიჯანელები]</ref>, რათა საქართველოში საიმედო დასაყრდენი შეექმნა. ამავდროულად, სპარსელებთან და ოსმალებთან ხშირი ომებისა და XVIII საუკუნიდან დაღესტნელთა განუწყვეტელი, მძარცველური [[ლეკიანობა|თავდასხმების]] გამო, რეგიონის ქართული მოსახლეობისთვის საცხოვრებლად გაუსაძლისი პირობები შეიქმნა. იმისათვის, რომ გამუდმებული ომებისა და თარეშის მსხვერპლად არ ქცეულიყვნენ, ქართველი გლეხები იძულებული ხდებოდნენ დაეტოვებინათ მშობლიური მხარე და საქართველოს შიდა პროვინციებში ეძებნათ თავშესაფარი<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-00000-00---off-0civil2--00-1----0-10-0---0---0prompt-10-TX--4----Doc---0-1l--10-ka-50---20-about-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A1+%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%AB%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98--00-3-1-00-0-0-01-1-0utfZz-8-00&a=d&c=civil2&cl=search&d=HASH01539272c0a61b8f8dfb8ff9.8 იქვე]</ref>. ქვემო ქართლის დიდი ნაწილი მოსახლეობისგან დაიცალა, რეგიონში [[ქართველები|ქართველების]] რაოდენობა უკიდურესად შემცირდა. [[XVI1897 საუკუნე|XVI]]-[[XVIII საუკუნე|XVIII]] საუკუნეებში ქვემო ქართლის პერმანენტული და დამანგრეველი ომების ასპარეზად ქცევის, ასევე იმავე საუკუნეებში სპარსეთისა და რუსეთის იმპერიების მიერ განხორციელებული აგრესიული დემოგრაფიული პოლიტიკის გამო,წელს ბორჩალოს მაზრაში [[ქართველები]] უმცირესობად იქცნენ. 1897 წელს მაზრის მოსახლეობის მხოლოდ 6,11% (7 ,863) იყო ქართველი<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=533 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]</ref>. შექმნილი დემოგრაფიული მდგომარეობა ნოყიერ ნიადაგს უქმნიდა [[საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|საქართველოს]] მეზობელ სახელმწიფოებს ამ უძველეს ქართულ მხარეზე ტერიტორიული პრეტენზიების გამოსაცხადებლად.

XIX საუკუნეში კარდინალურად შეიცვალა [[სამცხე|სამცხისა]] და [[ჯავახეთი|ჯავახეთის]] ეთნიკური შემადგენლობაც. მას შემდეგ, რაც [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1828-1829)|1828-1829 წლების ომში]] ოსმალეთი დაამარცხა, რუსეთის იმპერიამ ორივე რეგიონში მცხოვრები ათობით ათასი მუსლიმიგამუსლიმებული ქართველი აიძულა ოსმალეთში გადასახლებულიყვნენ ოსმალეთში<ref>[http://old.gruni.edu.ge/uploads/content_file_1_33.pdf ქართულ-სომხური ურთიერთობები XVIII-XIX სს-ში]</ref>. განსაკუთრებით დაზარალდა ჯავახეთი, რომელიც მოსახლეობის აბსოლიტურ უმრავლესობას დაატოვებინეს<ref>[http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/arm_geor_war/E5.html Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20th Century]</ref>. დაცარიელებულ ქართულ სოფლებში რუსეთის ხელისუფლების, კერძოდ კი საქართველოს მთავარმართებლისმთავარმმართებლის [[ივანე პასკევიჩი|ივან პასკევიჩის]] გადაწყვეტილებითა და ხელშეწყობით 7 300 სომხური ოჯახი გადმოსახლდა [[ერზურუმის პროვინცია|ერზურუმიდან]] ([[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთი]])<ref>[http://old.gruni.edu.ge/uploads/content_file_1_33.pdf ქართულ-სომხური ურთიერთობები XVIII-XIX სს-ში]</ref>. ახალმოსულთა უმრავლესობა ჯავახეთში დამკვიდრდა<ref>[http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/arm_geor_war/E5.html Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20th Century]</ref>, შედარებით მცირე ნაწილი კი სამცხესა და [[თრიალეთი (მხარე)|თრიალეთში]] დასახლდა<ref>''Волкова Н. Г.''«Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 8.</ref>. 1897 წელს [[ახალციხის მაზრა|ახალციხის მაზრის]] მოსახლეობის 22%-ს (15 ,144) სომხები შეადგენდნენ, ხოლო ახალქალაქის მაზრაში მათმა წილა 72,26%-ს (52,539) მიაღწია<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=530 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]</ref>, ხოლო [[ახალქალაქის მაზრა|ახალქალაქის მაზრაში]] მათმა წილმა 72,26% (52 539) მიაღწია<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=527 იქვე]</ref>. იმ დროს როდესაცამავდროულად, ჯავახეთში ქართველების წილი 8,87%-მდე (6 ,451) შემცირდადაეცა<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=527 იქვე]</ref>. რუსეთის ხელისუფლებამ რეგიონში სომხების გარდა, რამდენიმე ასეული [[დუხობორები|დუხობორების]] ოჯახიც გადმოასახლა<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?a=d&cl=CL1.32&d=HASH0141a49d695b1b00adf0e9b0.9&e=d-00000-00---off-0civil2--00-1----0-10-0---0---0prompt-10---4-------0-1l--10-ka-50---20-about---00-3-1-00-0-0-01-1-0utfZz-8-00 საქართველოს რუსები]</ref>,. რომლებიცისინი ახალქალაქის მაზრის რვა სოფელში დაფუძნდნენ. 1897 წელს [[რუსები|რუსებმა]] ჯავახეთში მოსახლეობის 7,09% (5 ,155) შეადგინეს<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=527 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]</ref>. სომხებისსაქართველოში გადმოსახლებისსომხების პროცესიგადმოსახლება მთელი ასწლეულის განმავლობაში გრძელდებოდა, XIX საუკუნის დასასრულს [[თბილისის გუბერნია|თბილისის გუბერნიაში]], რომელიც [[აღმოსავლეთი საქართველო|აღმოსავლეთ საქართველოს]] მოიცავდა მათმა რაოდენობამ 196 ,189-ს მიაღწია<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=521 იქვე]</ref>, გუბერნიის მთლიანი მოსახლეობის 18,67%-ს.

სომხების მიგრაციის პროცესიმიგრაცია ნაკლები მასშტაბებით, მაგრამ ასევე შეეხო დასავლეთ საქართველოსდა სამხრეთ საქართველოსაც შეეხო. გადმოსახლების პროცესი გააქტიურდა [[რუსეთ-ოსმალეთის ომი (1877-1878)|რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 წლების ომის]] შემდეგ გააქტიურდა, როდესაც ოსმალეთში მცხოვრებმა სომხურმა მოსახლეობამ საქართველოს შავიზღვისპირეთშიშავიზღვისპირეთის დაიწყოათვისება დასახლებადაიწყო. 1897 წელს [[ქუთაისის გუბერნია|ქუთაისის გუბერნიაშიგუბერნიის]] უკვემოსახლეობის 242,27%-ს (24,043) სომეხისომხები ცხოვრობდაშეადგენდნენ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=441 იქვე]</ref>, გუბერნიის მთლიანი მოსახლეობის 2,27%. ახალმოსულთა მნიშვნელოვანი ნაწილი [[აფხაზეთი|აფხაზეთსა]] და [[აჭარა|აჭარაში]] დაფუძნდა, კერძოდ. [[ბათუმის ოკრუგი|ბათუმის ოკრუგში]] 7მოსახლეობის 8,05% (7,120), ხოლო სოხუმის ოკრუგში 6,17% (6,552) სომეხი იყო<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=450 იქვე]</ref><ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=470 (8იქვე]</ref>. მცირე ოდენობით სომხები სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოშიც დამკვიდრდნენ,05% ისტორიულ [[არტაანი (მრავალმნიშვნელოვანი)|არტაანში]], ხოლო[[კოლა|კოლასა]] და [[სოხუმისტაო|ტაოში]]. [[ყარსის ოლქი|ყარსის ოლქის]] [[არტაანის ოკრუგი|სოხუმისარტაანისა]] ოკრუგშიდა [[ოლთისი|ოლთისის]] 6ოკრუგებში 552მოსახლეობის 2,92% (61,17918) და 9,91% (3,125) სომეხი ცხოვრობდაიყო<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=470405 იქვე]</ref>. XIX საუკუნის დამლევს საქართველოში, რომელიც ადმინისტრაციულად ორ გუბერნიად (თბილისისა და ქუთაისის) და ორ ოკრუგად (არტაანისა და ოლთისის) იყო დაყოფილი, 225,275 სომეხი ცხოვრობდა, ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობის 10,21%.