ვიკიპედია

სურინამი: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
No edit summary
ხაზი 68:
 
==ისტორია==
სურინამის ტერიტორიაზე პირველი დასახლებები ძვ. წ. 3000 წლით თარიღდება. უძველესი და უდიდესი ტომები იყვნენ [[არავაკები]], სანაპიროზე მომთაბარე ხალხები, რომლებიც თევზაობითა და ნადირობით ირჩენდნენ თავს. დაახლოებით ძვ. წ. 2500 წელს სურინამის ტერიტორიაზე კარიბები შემოვიდნენ, რომლებიც მდინარე მარონის სათავესთან დასახლდნენ.
 
===კოლონიური პერიოდი===
ევროპიდან ამ ტერიტორიების დაზვერვა ჯერ კიდევ [[XVI საუკუნეში საუკუნე]]ში [[ნიდერლანდელები|ნიდერლანდელმა]], [[ფრანგები|ფრანგმა]], [[ესპანელები|ესპანელმა]] და [[ინგლისელები|ინგლისელმა]] მოგზაურებმა დაიწყეს. XVII საუკუნეში მრავალი მდინარის სანაპიროზე, გაიანას ნაყოფიერ მიწებზე პირველი ნიდერლანდური და ბრიტანული კოლონიები გაჩნდა. ყველაზე ადრინდელ დოკუმენტურ მასალაში პირველ კოლინიად მოხსენიებულია ინგლისური დასახლება სახელწოდებით მარშალ კრიტი, რომელიც მდინარე სურინამის ნაპირებზე იყო გაშენებული.
სურინამის ტერიტორიაზე კონტროლის მოპოვებისკენ დიდი ბრიტანეთი და ნიდერლანდები ისწრაფვოდნენ, რამაც ამ ორ ქვეყანას შორის უთანხმოება წარმოშვა. 1667 წელს მათ შორის ბრედის ზავის დაიდო, რომლის საფუძელზეც სურინამის პლანტაციები ნიდერლანდებმა, ინგლისმა კი ქალაქი [[ახალი ამსტერდამი]] მიიღო.
[[File:Maroon village, Suriname River, 1955.jpg|thumb|left|მარონთა სოფელი მდინარე სურინამის პირას, 1955]]
1683 წელს ამსტერდამმა სურინამის საზოგადოება დააარსა, რომელსაც კოლონიის მართვა და დაცვა ევალებოდა. კოლონიალისტთა მთავარი საყრდენი აფრიკელ მონათა შრომა იყო, რომლებიც მდინარის ნაპირზე გაშენებულ [[ყავა|ყავის]], კაკაოს[[კაკაო]]ს, [[შაქარი|შაქრის]], [[ლერწამი|ლერწმისა]] და [[ბამბა (ბოჭკო)|ბამბის]] პლანტაციებს ამუშავებდნენ. მონათმფლობელები მონებს უაღრესად სასტიკად ეპყრობოდნენ,<ref>{{cite book|author=Streissguth, Tom |title=Suriname in Pictures|url=https://archive.org/details/surinameinpictur0000stre|url-access=registration |year= 2009|publisher=Twenty-First Century Books|isbn=978-1-57505-964-8|pages=[https://archive.org/details/surinameinpictur0000stre/page/23 23]–}}</ref> რის გამოც მრავალი მათგანი პლანტაციებიდან გარბოდა. ამასთან დაკავშირებით ისტორიკოსმა ჩარლზ რალფ ბოქსერმა დაწერა: „სურინამში საზღვრებს გასცა ადამიანის არაადამიანურმა მოპყრობა ადამიანისვე მიმართ.“<ref>{{cite book|title=The Dutch Seaborne Empire |author=Boxer, C.R. | authorlink=C. R. Boxer|pages=271–272|publisher=Penguin|isbn=978-0140136180 |date=1990}}</ref> 1795 წელს მოხდა სურინამის საზოგადოებიზ ნაციონალიზება ბატავიის რესპუბლიკის მიერ, რის შემდეგაც რესპუბლიკა ტერიტორიას როგორც ეროვნულ კოლონიას, ისე მართავდა. 1799-1802 და 1804-1816 წლებში სურინამი გაერთიანებულ სამეფოს ჰქონდა ოკუპირებული.
 
ტროპიკულ ტყეებში მცხოვრებ მკვიდრ სამხრეთამერიკელთა დახმარებით გაქცეულმა მონებმა თავიანთი კულტურა ჩამოაყალიბეს. ისინი მარონების სახელწოდებით არიან ცნობილნი. ხშირად მარონები პლანტაციებში ჯგუფურად იჭრებოდნენ, რათა ახალი წევრები შეემატებინათ. ისინი იტაცებდნენ ქალებს, იარაღსა და საკვებს, ასევე ხშირად მონათმფლობელებსა და მათი ოჯახის წევრებს კლავდნენ. კოლონიალისტებმა მრონებისგან თავის დასაცავად თავდაცვითი ნაგობები ააგეს,<ref>[http://www.wdl.org/en/item/524/ Simon M. Mentelle, "Extract of the Dutch Map Representing the Colony of Surinam"], c.1777, Digital World Library via Library of Congress. Retrieved 26 May 2013</ref> ასევე წარუმატებლად სცადეს შეარაღებული თავდასხმა მათ წინააღმდეგ. საბოლოოდ, საომარი მოქმედებების დასასრულებლად, XVIII საუკუნეში ევროპელმა კოლონიალისტებმა სხვადასხვა ტომებთან სამშვიდობო ხელშეკრულებები დადეს. მათ მარონებს საკუთარ ტერიტორიაზე ვაჭრობის უფლება მისცეს და სუვერენული სტატუსი და ავტონომია მიანიჭეს.
 
===მონობის გაუქმება===
1861-1863 წლებში, [[ამერიკის სამოქალაქო ომისომი]]ს პერიოდში, როცა მონები ქვეყნის მიერ კონტროლირებადი ტერიტორიიდან გაქცევას ცდილობდნენ, [[აშშ]]-ს პრეზიდენტი [[აბრაამ ლინკოლნი]] და მისი ადმინისტრაცია ეძებდნენ ტერიტორიებს, სადაც ამერიკის დატოვების მსურველ გათავისუფლებულ მონებს დაასახლებდნენ. მათ სურინამის კოლონიასთან დაკავშირებით მოლაპარაკებები დაიწყეს ნიდერლანდების მთავრობასთან სურინამის, რაც 1864 წელს წარუმატებლად დასრულდა.<ref>
{{cite journal|author=Douma, Michael J. |year=2015|url=https://michaeljdouma.files.wordpress.com/2014/08/douma-cwh.pdf |title= The Lincoln Administration's Negotiations to Colonize African Americans in Dutch Suriname|journal=Civil War History|volume=61|issue=2|pages=111–137|doi=10.1353/cwh.2015.0037}}</ref>
[[File:COLLECTIE TROPENMUSEUM Suriname immigranten afkomstig uit Nederlands-Indië de vrouw rechts draagt een peniti tak broche TMnr 60008927.jpg|thumb|left|იაველი ემიგრანტები, რომლებიც სურინამში სამუშაოდ ნიდერლანდების ოსტ-ინდოეთიდან ჩამოვიდნენ. ფოტო გადაღებულია 1880-1900 წლების შუალედში.]]
ნიდერლანდებმა სურინამში მონათმფლობელობა 1863 წელს გააუქმა, თუმცა ეს გარდამავალი პროცესი იყო. მონებს პლანტაციებში 10 წლის მანძილზე მინიმალური ანაზღაურებით ამუშავებდნენ და შემდეგ ათავისუფლებდნენ, რაც მონათმფლობელთათვის გარკვეული სახის კომპენსაცია იყო. 1873 წლის შემდეგ, გათავისუფლებულ მონათა უმრავლესობამ პლანტაციებში მუშაობა შეწყვიტა. პლანტაციის ზოგიერთი მფლობელი 10 წლის მანძილზე მონებს ანაზღაურების ნაცვლად მიწის საკუთრებას უფლებას აძლევდა.<ref>{{cite web|url=https://www.surinameview.com/sranan/geschiedenis/suriname-geschiedenis-deel-5-weer-nederlands-en-nieuwe-immigranten/ |title=Suriname View Geschiedenis |date=30 July 2020}}</ref>▼
 
როგორც კოლონიის, სურინამის ეკონომიკა პლანტაციებში სასაქონლო კულტურების მოყვანასა და დამუშავებაზე იყო დამყარებული. მშრომელთა დეფიციტის აღმოსაფხვრელად ნიდერლანდებმა დაქირავებული მუშახელი ინდოეთიდან და [[ნიდერლანდების ოსტინდოეთიდანოსტ-ინდოეთი|ნიდერლანდების ოსტ-ინდოეთიდან]] ჩამოიყვანა. აგრეთვე [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] ბოლოსა და [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასაწყისში მშრომელები, მათ შორის ძირითადად კაცები, ჩინეთიდან და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან დაიქირავეს. ▼
▲ნიდერლანდებმა სურინამში მონათმფლობელობა 1863 წელს გააუქმა, თუმცა ეს გარდამავალი პროცესი იყო. მონებს პლანტაციებში 10 წლის მანძილზე მინიმალური ანაზღაურებით ამუშავებდნენ და შემდეგ ათავისუფლებდნენ, რაც მონათმფლობელთათვის გარკვეული სახის კომპენსაცია იყო. 1873 წლის შემდეგ, გათავისუფლებულ მონათა უმრავლესობამ პლანტაციებში მუშაობა შეწყვიტა. პლანტაციის ზოგიერთი მფლობელი 10 წლის მანძილზე მონებს ანაზღაურების ნაცვლად მიწის საკუთრებას უფლებას აძლევდა.
 
▲როგორც კოლონიის, სურინამის ეკონომიკა პლანტაციებში სასაქონლო კულტურების მოყვანასა და დამუშავებაზე იყო დამყარებული. მშრომელთა დეფიციტის აღმოსაფხვრელად ნიდერლანდებმა დაქირავებული მუშახელი ინდოეთიდან და ნიდერლანდების ოსტინდოეთიდან ჩამოიყვანა. აგრეთვე XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში მშრომელები, მათ შორის ძირითადად კაცები, ჩინეთიდან და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან დაიქირავეს.
 
===დეკოლონიზაცია===
[[მეორე მსოფლიო ომისომი]]ს პერიოდში, 1941 წლის 23 ნოემბერს, აშშ-მ მოკავშირეებისთვის ხელის შესაწყობად ბოქსიტის მაღაროების დაცვის მიზნით, ნიდერლანდების ემიგრირებული მთავრობის თანხმობით სურინამის ოკუპაცია მოახდინა.<ref>[https://web.archive.org/web/20120105003256/http://faculty.virginia.edu/setear/students/fdrneutr/38%20to%2041%20Alt.htm#November1 World War II Timeline]. Faculty.virginia.edu. Retrieved 15 August 2012.</ref>
 
1954 წელს სურინამი ნიდერლანდების სამეფოს კონსტიტუციური ქვეყანა გახდა. კონსტიტუციის მიხედვით, ნიდერლანდები ინარჩუნებდა კონტროლს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკაზე და პასუხისმგებელი იყო მის თავდაცავზე. 1974 წელს, ადგილობრივმა მთავრობამ, რომლის სათავეშიც სურინამის ეროვნული პარტია იდგა, ნიდერლანდების მთავრობასთან მოლაპარაკებები დაიწყო დამოუკიდებლობის თაობაზე, რომელიც ქვეყანას 1975 წლის 25 ნოემბერს მიანიჭა. დამოუკიდებლობის პირველ ათლწეულში სურინამის ეკონომიკის წამმართველი ძალა ნიდერლანდების მთავრობის ფულადი დახმარება იყო.
 
===დამოუკიდებლობა===
[[File:Henck Arron, Beatrix, Johan Ferrier 1975.jpg|thumb|ჰენკ არონი და ბეატრიქს და იოჰან ფერიეები 1975 წლის 25 ნოემბერს]]
სურინამის პირველი პრეზიდენტი იყო იოჰან ფერიე, ხოლო პრემიერ-მინისტრი ― ჰენკ არონი, რომელის სურინამის ეროვნული პარტიის იმჟამინდელი ლიდერი იყო. დამოუკიდებლობის მოპოვებისათვის მოლაპარაკებების პროცესში, ქვეყნის მოსახლეობის ერთი მესამედი ნიდერლანდებში გადავიდა, რადგანაც ფიქრობდნენ, რომ დამოუკიდებელ სურინამში ბევრად უარესი მდგომარეობა იქნებოდა, ვიდრე, როგორც ნიდერლანდების სამეფოს საკონსტიტუციო ქვეყანაში. დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან მალევე, პოლიტიკოსთა ხელშეწყობით სურინამი ეთნიკურად პოლარიზებული და კორუფციული ქვეყანა გახდა, ხოლო ეროვნუი პარტია ნიდერლანდების მიერ გამოგზავნილ ფულს პარტიზანული მიზნებით იყენებდა. ქვეყნის ლიდერები თაღლითობაში 1977 წლის არჩევნებში ამხილეს, რომელშიც ჰენკ არნონი მეორე ვადით აირჩიეს. მოსახლეობაში უკმაყოფილება სუფევდა, მათი დიდი ნაწილი ნიდერლანდებში გადასულ სურინამელთა საზოგადოებას შეუერთდა.<ref>Obituary "[[The Guardian]]", 24 January 2001.</ref>
 
===1980 წლის სამხედრო გადატრიალება===
1980 წლის 25 თებერვალს სამხედრო გადატრიალების შედეგად არნონის მთავრობა ჩამოაგდეს. გადატრიალება 16-მა სერჟანმა წამოიწყო, რომელთაც [[დეზი ბაუტერსი]] ხელმძღვანელობდა.<ref name=cia>{{cite web|work=[[The World Factbook]]|publisher=Central Intelligence Agency |authorlink=Central Intelligence Agency |title=Suriname |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ns.html |year=2013 |accessdate=4 August 2013}}</ref> სამხედრო რეჟიმის მოწინააღმდგეეებს კონტრშეტევის მცდელობა 1980 წლის აპრილში, 1980 აგვისტოში, 1981 წლის მარტში და 1982 წლის მარტში ჰქონდათ., მათ შორის მეორე კონტრშეტევას მარქსისტ-ლენინისტები ხელმძღვანელობდნენ.,<ref>{{cite web |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:f0H7tfq41Z8J:refuge.journals.yorku.ca/index.php/refuge/article/download/21454/20129+&cd=8&hl=en&ct=clnk&gl=ca |title=Refugees from Suriname |author=Betty Sedoc-Dahlberg |accessdate=26 August 2016}}</ref> 1982 წლის 7 დეკმბერს სამხედრო რეჟიმმა, დესიდეზი ბაუტერსის მეთაურობით 13 რიგითი მოქალაქე, რომლებიც სამხედრო დიქტატურას ღიად აკრიტიკებდნენ, დააპატიმრეს და პარამარიბოს ციხეში ჩასვეს.<ref>{{cite web |url=http://www.starnieuws.com/index.php/welcome/index/nieuwsitem/9910 |title=Bouterse heeft Daal en Rambocus doodgeschoten |date=23 March 2012 |publisher=Network Star Suriname, Paramaribo, Suriname }}</ref> მომდევნო სამი დღის მანძილზე ცამეტივე მათგანი სიკვდილით დასაჯეს.
 
===1987 წლის არჩევნები და კონსტიტუცია===
სურინამში 1987 წელს ეროვნული არჩევნები ჩატარდა. ეროვნულმა ასამბლეამ ახალი [[კონსტიტუცია]] მიიღო, რომლის მიხედვითაც, ბაუტერსს სამხედრო საქმიანობის შენარჩუნების უფლება მისცეს. ამ უკანასკნელის ძალაუფლება მხოლოდ 1991 წლის არჩევნების შემდეგ შესუსტდა.
 
1986 წელს სურინამის არმიასა და მარონებს შორის სამოქალაქო ომი დაიწყო, რომელიც 1990-იან წლებამდე გაგრძელდა. სამოქალაქო ომის გამო, 10,000 მეტი სურინამელი, ძირითადად მარონები, საფრანგეთის გაიანაში გადავიდაგადავიდნენ. <ref>{{cite web|url=https://www.blada.com/data/File/2012pdf/panoimmigr102012.pdf |title=Panorama de la population immigrée en Guyane |publisher=[[INSEE]]|accessdate=2019-02-02}}</ref>
1999 წელს ნიდერლანდებმა ბაუტერსი ნარკოტიკების კონტრაბანდაში დაადანაშაულა. იგი დამნაშავედ სცნეს და დააპატიმრეს. ▼
 
▲1999 წელს ნიდერლანდებმა ბაუტერსი ნარკოტიკების კონტრაბანდაში დაადანაშაულა. იგი დამნაშავედ სცნეს და დააპატიმრეს.<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1999/07/17/world/world-briefing.html |work=The New York Times |title=World Briefing |first=Terence |last=Neilan |date=17 July 1999 |accessdate=1 May 2010}}</ref>
 
===XXI საუკუნე===
2010 წლის 19 ივლისს ძალაუფლებაში ყოფილი დიქტატორი დეზი ბაუტერსი დაბრუნდა, რომელიციგი სურინამის პრეზიდენტად აირჩიეს.<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/world-latin-america-10690930 ''Suriname ex-strongman Bouterse back in power''], In: ''[[BBC News]]'', 19 July 2010</ref> არჩევნებში გამარჯვებამდე, იგიბაუტერსი 24 ადამიანთან ერთად 15 დისიდენტის მკვლელობაში იყო ბრალდებული. 2012 წელს, სასამართლო განაჩენის გამოტანამდე ორი თვით ადრე, ეროვნულმა ასამბლეამ შეცვალა კანონი ამნისტიის შესახებ, რისი საშუალებთაც ბაუტერსი და მისი თანამონაწილები შეიწყალეს. 2015 წლის 14 ივლისს იგი ახალი ვადით აირჩიეს.<ref>[http://www.voanews.com/content/suriname-bouterse-secures-second-presidential-term/2862157.html Suriname's Bouterse Secures Second Presidential Term], ''Voice of America News'', 14 July 2015</ref> 2019 წელს, სურინამის სასამართლომ მას 20 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2019/11/29/world/americas/suriname-president-convicted-in-1982-killings.html|title=Suriname President Convicted in 1982 Killings|last=The Associated Press|first=|date=2019-11-29|work=The New York Times|access-date=2019-12-01|language=en-US|issn=0362-4331}}</ref>
 
2020 წელს სურინამის პრეზიდენტი გახდა ჩან სანტოხი.<ref>{{cite news|url=https://www.dbsuriname.com/2020/07/08/breaking-ndp-dient-geen-lijst-in/|title=Breaking: NDP dient geen lijst in|website=Dagblad Suriname|access-date=8 July 2020|language=nl}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.gfcnieuws.com/vhp-grote-winnaar-verkiezingen-25-mei-2020/|title=VHP grote winnaar verkiezingen 25 mei 2020|website=GFC Nieuws|access-date=26 May 2020|language=nl}}</ref>
 
==პოლიტიკა==
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/სურინამი“-დან