ქართველები: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''ქართველები''' — [[ერი]], [[ეთნიკური ჯგუფი]] ([[ეთნოსი]]), [[კავკასია|კავკასიის]] [[აბორიგენი (ტომი)|აბორიგენი]] ([[ავტოქთონი|ავტოქთონური]]) მოსახლეობა, საქართველოს მკვიდრი, უძველესი ადგილობრივი წარმოშობის ხალხი — 3,5 მილიონი ადამიანი, შეადგენენ [[საქართველო]]ს მოსახლეობის 83,8 %-ს. ეკუთვნიან იბერიულ-კავკასიური მოდგმის (რასის) ხალხთა ჯგუფს. მსოფლიოში საერთო რაოდენობა დაახლოებით 7 200 000-ზე მეტი.

ქართველები საქართველოს ყველა გეოგრაფიულ ზოლში (მთა, ბარი, ზეგანი) ცხოვრობენ, დასახლების უკიდურეს ზღვარშიც: ერთი თემი სვანეთში, უშგულში, დასახლებულია ზღ.დ. 2250 მ. სიმაღლეზე. მოსახლეობის სიმჭიდროვე 1 კვ. კმ-ზე საშუალოდ 51 კაცს უდრის, დამუშავებული ფართობის მიხედვით -— 255 კაცს 1 კვ. კმ-ზე.

საქართველოს ტერიტორიაზე ყველაზე ადრეული პალეოანთროპოლოგიური მასალა ენეოლითის ხანისაა. თავის ქალების შესწავლით ჩანს, რომ [[ენეოლითი]]ს მოსახლეობაში ადამიანის ორი ტიპი არსებობდა. კერძოდ, ფართოსახიანი (მეზოკრანული) და ვიწროსახიანი (დოლიქოკრანული). პირველ ტიპს არა აქვს ანალოგი კავკასიის თანამედროვე მოსახლეობაში, ხოლო მეორე ტიპი ფართოდ არის გავრცელებული მომდევნო ადრე[[ბრინჯაოს ხანა]]ში. ეს იყო ერთი ანთროპოლოგიური ფენა, მკვეთრად გამოხატული დოლიქოკრანული ფორმის თავის ქალით, მაღალი ქალა-სარქველით, საშუალოზე ვიწრო და საშუალოზე მაღალი, მკვეთრად პროფილირებული სახით, წინ მკვეთრად წარზიდილი ვიწრო და საშუალო სიმაღლის ცხვირით. ასეთი იყო ძირითადი ტიპი, რომელიც საერთო სუბსტრატია კავკასიის აბორიგენული მოსახლეობისათვის.

გარდა შინაგანი (გარდაუვალი) პროცესებისა, მოსახლეობამ პარალელურად განიცადა კიდევ სხვადასხვა პროცესების ინფილტრაციის, შერევის (მაგალითად: საქართველოში [[ყივჩაღები]]ს [[ასიმილაცია]]) ზემოქმედება, რომელიც დღესაც იგრძნობა საქართველოს თანამედროვე მოსახლეობის სხვადასხვა [[ეთნოსი|ეთნოსებს]] შორის სომატოლოგიურ, სეროლოგიურ თუ დერმატოგლიფიკურ ნიშნებში.

ყველა ნიშანი ნათლად გვიჩვენებს -— სახის ჰორიზონტალური პროფილირება, [[პიგმენტაცია]] თუ სხვა, რომ ქართველები უდავოდ სამხრეთ [[ევროპეიდები]] არიან. საქართველოში ისევე, როგორც ევროპეიდების განსახლების მთელ ტერიტორიაზე გენთა კონცენტრაციაში განსხვავება მინიმალურია ([[ევროპა]]ში), [[საქართველო]]სა და [[კავკასია]]ში დადგენილია ერთი ტიპის შეფარდება, გენი მ 1,5-3–ჯერ სჭარბობს ნ-ს. MN სისტემის მიხედვით ქართველები ამჟღავნებენ, ასევე, ახლო მსგავსებას [[ირანი]]ს, [[ერაყი]]ს, [[იორდანია|იორდანიის]] მოსახლეობასთან, მაგრამ ყველაზე ახლო მსგავსება აღინიშნება [[დაღესტანი|დაღესტნელებთან]].

[[ფაილი:Georgians.png|thumb|left|350px|ქართველები]]ქართველები გარეგნულად ხასიათდებიან, როგორც საშუალოზე მაღლები, ან მაღლები, ათლეტური აღნაგობითა და სწორი აგებულებით. საშუალოზე ღია ფერის თმით (ქერა, მუქი ქერა, ღია წაბლისფერი, თავთუხისფერი-თეთრში გარდამავალი ღია ქერა თმა) და ღია ფერის თვალებით (ცისფერი, მწვანე, ნაცრისფერი, ლურჯი, თაფლისფერი);

ისტორიულ წყაროებში მრავალი აღმოსავლური თუ დასავლური ქართველური ტომის სახელწოდებაა შემონახული (იბერ-ივერიელები, გუგარები, შავშ-კლარჯები, ტაოელები, მაკრონები, ხალდ-ხალიბები, სკვითინები, მარგველები, მისიმინიალები, პენიოხები და სხვ.), რომლებიც მონაწილეობდნენ ქართველი ერის წარმოქმნაში. აღიარებული მოსაზრებით, [[ეთნოგენეზი]]ს მრავალსაუკუნოვან პროცესში, უძველეს დროშივე, მოხდა ცალკეულ ქართველ ტომთა მიგრაცია სამხრეთით -— მცირე აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონებში და სამხრეთ-აღმოსავლეთით — შავიზღვისპირეთის ტერიტორიაზე. ვარაუდობენ, აგრეთვე, რომ ქართველურმა ტომებმა მოახდინეს ძველაღმოსავლური ცივილიზაციის შემქმნელი, სამხრეთში მცხოვრები ხალხების (ხურიტების, ხეთებისა და სხვ.) გარკვეული ნაკადის, ადგილობრივი ჩეჩნურ-ვაინახური, დაღესტნური ტომების ნაწილისა და სამხრეთ კავკასიაში მცხოვრები ინდოევროპული ეთნოსის ასიმილირება, რასაც ლინგვისტური მონაცემებიც უჭერს მხარს.

X-XII საუკუნეები გარდამტეხი ეპოქაა ქვეყნის ისტორიაში -— პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული აღმავლობის ხანა. [[ბაგრატ III]]-ის (975-1014) მეფობის პერიოდში დაწყებული ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს შექმნა დასრულდა [[დავით IV აღმაშენებელი|დავით IV აღმაშენებლის]] (1089-1125) მიერ საქართველოს გაერთიანებით, ქვეყნის განმტკიცებითა და სამეფო ხელისუფლების გაძლიერებით. სახელმწიფოებრივ და კულტურულ აყვავებას საქართველომ [[თამარ მეფე|თამარ მეფის]] (1184-1213) მეფობის წლებში მიაღწია.

ძველად ტერმინი „ქართველი“ ეთნოგრაფიული „ქართლის“ მკვიდრს აღნიშნავდა. საუკუნეების განმავლობაში ეთნოგენეტიკური პროცესის შედეგად წარმოქმნილ რეალურ კულტურულ-პოლიტიკურ ვითარებას აღარ შეესაბამებოდა ქვეყნის „ქართლის“ სახელწოდებით არსებობა. X საუკუნიდან მას საქართველო ეწოდება, მის მკვიდრს -— ქართველი. ეთნოგენეზის პროცესში ყალიბდება ქართული ეთნოსისათვის დამახასიათებელი ნიშნები, როგორც მატერიალურ და სულიერ კულტურაში, ისე ყოფასა და ეთნოფსიქიკაში. XI-XII საუკუნეებში უკვე ჩამოყალიბებულია ქართველი ხალხი და ქვეყანა ერთიანი სახელმწიფო ენით, ტერიტორიით, ინტენსიური ეკონომიკური კავშირებით.

შუა საუკუნეებში, პოლიტიკურმა დაქუცმაცებულობამ და მცირე ფეოდალური სამთავროების წარმოშობამ ხელი შეუწყო ცალკეული ისტორიულ-გეოგრაფიული ტერიტორიალური ერთეულების შექმნას, როგორიცაა აღმოსავლეთ საქართველოში - [[ქართლი]], [[კახეთი]], [[საინგილო]], [[ქიზიყი]]; აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში — [[თუშეთი]], [[ხევსურეთი]], [[ფშავი]], [[მთიულეთი]]-[[გუდამაყარი]], [[ხევი]]; დასავლეთ საქართველოში — [[იმერეთი]], [[გურია]], [[სამეგრელო]]; დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში - [[რაჭა]], [[ლეჩხუმი]], [[სვანეთი]]; სამხრეთ საქართველოში — [[სამცხე]], [[ჯავახეთი]], [[აჭარა]]. ამ რეგიონებში მცხოვრები ქართველები იწოდებიან რეგიონის სახელწოდების მიხედვით: თუშეთში [[თუშები]] ცხოვრობენ, ხევსურეთში -— [[ხევსურები]], ფშავში — [[ფშავლები]], სამეგრელოში — [[მეგრელები]], სვანეთში — [[სვანები]], კახეთში — [[კახელები]] და ა. შ.

საქართველოს ტერიტორიაზე ცნობილია საღვინე სახლის//მარნის ღია (დასავლეთ საქართველოში) და დახურული (აღმოსავლეთ საქართველოში) ტიპი. დახურული ტიპის [[მარანი]] ქვის ნაგებობაა და საცხოვრებლის კომპლექსში შედის. მასში თავსდება ყველა სახის იარაღ-ჭურჭელი, რომელიც [[მეღვინეობა]]ში იხმარება. ღია მარანი // [[ჭური]]ს თავი, ის ადგილია, სადაც ღია ცის ქვეშ თავმოყრილია მიწაში ჩაფლული სხვადასხვა ზომის [[ქვევრი|ქვევრები]] [[ტალავერი]]თ ან ხეებით დაჩრდილულ საგანგებოდ შემოღობილ მიწის ნაკვეთზე. განვითარებულ მევენახეობას შეესაბამება ასევე განვითარებული საღვინე ჭურჭლისა და ინვენტარის მრავალსახეობა.

წმინდა ხილის ბაღები საქართველოში გავრცელებული იყო ქართლში, იმერეთში, [[სამცხე]]ში. ქართველმა მეურნემ შემოქმედებითი ძიების გზით, „გლეხურ ლაბორატორიულ პრაქტიკაში“ შეძლო მიეღწია [[ხეხილი]]ს ჯიშთა მრავალფეროვნებისა და სიმრავლისათვის. ამაზე მეტყველებს ნიადაგის შერჩევის ცოდნა, უმცირესი მიწის ნაკვეთების მომზადება საშენად რამდენიმე წესის გამოყენებით: [[ტერასები]]ს მოწყობით, [[ჭაობი]]ს დაშრობით, შემობარვითა და ა. შ.; ხეხილის მოვლის წესები, მყნობის ტრადიციული წესები, ხილის საკრეფი ხელსაწყო-იარაღების მრავალფეროვნება და ა. შ. ქართული ხილის ცნობილი ჯიშებია: მეფის [[ვაშლი]], [[თურაშაული]], კალოს [[მსხალი]], გოგრა [[ბალი]], ხიდისთაური სახრავი, [[ალიბურახი]] და ა. შ. სამცხეში, განსხვავებით საქართველოს სხვა რეგიონებისაგან [[თუთა|თუთის ხის]] გამოყენების მრავალმხრივი პრაქტიკაც დასტურდება.

სარძევე მეურნეობის განვითარების მაღალი კულტურის შედეგია ისეთი მიღწევები მესაქონლეობაში, როგორიცაა თუშური [[ყველი]], მეგრული [[სულგუნი]], იმერული ყველი, ხევსურული [[ერბო]], აჭარული კარაქი. მესაქონლეობის ცალკეული დარგების გავრცელება ზონალობასა და რელიგიურ რწმენებს ექვემდებარებოდა. [[ცხვარი]] ყველგან ჰყავდათ, მეთხეობა ძირითადად -— გურია-სამეგრელოში, კამეჩი მხოლოდ საქართველოს ბარში იყო გავრცელებული, მეღორეობა -— კახეთსა და სვანეთში. ღორს, რელიგიური მოსაზრებით, არ აშენებდნენ [[აჭარა]]სა და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში. საკვებად არ გამოიყენებოდა უსურმაგის (ცხენის, ჯორის, [[ვირი]]ს) ხორცი.

[[მეთევზეობა]]ს, როგორც სამეურნეო ცხოვრების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან დარგს, შორეულ წარსულში აქვს ფესვები გადგმული. არქეოლოგიური მასალების საფუძველზე ირკვევა, რომ ზედა [[პალეოლითი]]ს შემდგომ ეპოქაში [[მონადირეობა]]სა და [[შემგროვებლობა]]სთან ერთად განვითარებული ფორმით გვევლინება მეთევზეობაც. მეთევზეობის განვითარებაზე მიუთითებენ უძველესი ისტორიული წყაროები. ბერძენი ისტორიკოსი [[სტრაბონი]] (Iს.) აღნიშნავს, რომ შავი ზღვის სანაპიროზე მცხოვრებ ქართველ ტომთა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამეურნეო დარგი მეთევზეობაა. მეთევზეობა ძველი დროიდანვე განვითარებული იყო ტბებსა და მდინარეებში, რაც [[ლეონტი მროველი]]ს [[წმიდა ნინო]]ს ცხოვრებიდანაც ჩანს. როცა წმ. ნინომ „მოაწია მთასა ჯავახეთისასა, სადა იგი მიემთხვა ტბასა დიდსა... რომელსა ჰქვიან ფარავნა... და დაყო მუნ ორი დღე და ითხოვა საზრდეული მეთევზურთაგან“. საქართველოს მდინარეებში თევზის სიმრავლეზე მიუთითებენ უცხოელი მოგზაურებიც. [[ჟან შარდენი]]ს ცნობით, „მტკვარში მრავალ თევზს იჭერენ“. გერმანელი მოგზაური [[იოჰან გიულდენშტედტი]] აღნიშნავს, რომ მდ. მტკვარზე მეთევზეები ხის სათევზაო „გოდრებითა“ და „კალათებით“ იჭერდნენ თევზს. გვიანდელი ფეოდალური ხანის დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ ყველა ფეოდალს ჰყავდა ყმა-მეთევზეები, მეფეთა კარზე სპეციალური თანამდებობაც არსებობდა -— [[მებადური]]სა. ცნობილია თევზის ჭერის სხვადასხვა წესი: კონით, [[ფაცერი]]თ, ოჩხით, გოდრით, ჩანგლით, ბადით, აგრეთვე [[ხელაობა]], ყინულში [[თევზჭერა]] და ა. შ. მტკვრის ხეობაში თევზს, ძირითადად, ბადით იჭერდნენ, განსაკუთრებით გავრცელებული იყო სასროლი ბადე და ნავტიკი. ზღვაზე მასობრივი თევზაობის შემთხვევები არ გვხვდება, უფრო ინდივიდუალურად და მცირერიცხოვან ჯგუფებად თევზაობდნენ ნავებში მსხდარნი.

ქართული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი ხალხური ტრანსპორტი, რომელშიც ცოცხალი გამწევი ძალაა გამოყენებული, სამ ჯგუფად იყოფა, რაც ქვეყნის სამეურნეო-გეოგრაფიული გარემოს თავისებურებებით არის განპირობებული: უბორბლო საზიდი [[მარხილი]] (მთის ზოლში), ბორბლიანი [[ურემი]] (ბარის ზოლში) და გარდამავალი - შერეული ტიპის საზიდი (ბოლოთრია, აჩაჩა ურემი, სელი, თუში). ეს უკანასკნელი საქართველოს პირობებშია წარმოშობილი და სპეციალურ ლიტერატურაში შეფასებულია, როგორც ქართული მატერიალური კულტურის ერთ-ერთი მონაპოვარი. ამ სახეობის კონსტრუქციულ თავისებურებას წარმოადგენს ორი სრულიად განსხვავებული სამოძრაო პრინციპის — ბარის ზოლის ურმის გორვა-ბრუნვისა და მთის ზოლის მარხილის თრევა-სრიალის მოწყობილობათა -— კომბინირებული გამოყენება. მის დასამზადებლად საყურადღებო ტექნოლოგიური ხერხები გამოიყენება.

ქართველებს მელითონეობის დარგშიც გარკვეული წვლილი აქვთ შეტანილი მსოფლიო კულტურის საგანძურში. რკინის დამუშავებას საქართველოში დიდი ხნის ისტორია აქვს, ღრმა სიძველით ხასიათდება. ამ მხრივ, არქეოლოგიური კვლევა-ძიება მეტად მნიშვნელოვან მასალას იძლევა. ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე XIV საუკუნიდან საქართველოში იწყება რკინის [[მეტალურგია|მეტალურგიის]] ჩასახვა-განვითარება, რასაც ხელს უწყობდა რკინის [[საბადო]]ების სიმრავლე როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში (ჩათახის (აღმ. საქართველო), წედისის (რაჭა), კურსების (იმერეთი), ჯიშრის (აფხაზეთი), შხიბარის (სვანეთი), სარკინეთის (ქართლი) და სხვა საბადოები). ქართველებს ძველი კულტურული სამყარო თვლის განთქმულ [[მელითონე]]ებად, ნაქებ რკინის მოხელეებად. ბერძენი ტრაგიკოსი [[ესქილე]] (ძვ. წ-აღ. V ს.) ხალიბებს (ზოგიერთ მკვლევარს ისინი ქართველთა წინაპრებად მიაჩნია) გამომგონებლად თვლის, ხოლო [[ხალიბები]]ს ქვეყანას „რკინის დედას“ უწოდებს. ქართველთა წინაპრები ფლობენ უჟანგავი რკინისა და მაღალი ღირსების [[ფოლადი]]ს მიღების თავისებურ ხერხებსა და საიდუმლოებას, რის გამოც მათი ნახელავი დიდად გამოირჩეოდა და შორს ჰქონდა სახელი გავარდნილი. ჯერ კიდევ [[ჰომეროსი]] ძველი ქართველი ტომების ალიბების (იგივე ხალიბების), [[ჭანები]]ს ქვეყანას იცნობდა, როგორც ლეგენდარულ „ვერცხლის ქვეყანას“ (თანამედროვე გიუმიშხანე). ხალიბები გვევლინებიან რკინის დამუშავების საუკეთესო ოსტატებად. ამ დროს წინა აზიისთვის [[კავკასია]] იყო [[ლითონი]]ს ნედლეულის მიმწოდებელი. ასურეთში ხალიბების [[რკინა]]ს „ხაბალკინუ“ რქმევია. სპეციალური კვლევით დადგენილია, რომ [[ქრისტეშობა]]მდე, IX-VII საუკუნეებში, ამ ხალხთა მეტალურგიულმა ოსტატობამ მანამდე არნახულ სიმაღლეებს მიაღწია. ამ ვითარებას კარგად ესადაგება ბერძნული მითიც, რომლის მიხედვითაც მჭედლობის ღვთაების -— [[ჰეფესტო]]ს -— სამოქმედო არე კავკასიაა. საქართველოს მიწა-წყალზე მიმობნეული მრავალრიცხოვანი ნაშთი: დაგროვილი რკინაწიდა, რკინის საბადოები და სხვ. მოწმობენ, რომ რკინის წარმოებას ძველი საქართველოს სახალხო მეურნეობაში ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი ეჭირა. საქართველოს ეთნოგრაფიულმა სინამდვილემ შემოინახა ძველი მელითონეების საწარმოო გამოცდილება და რწმენა-წარმოდგენები, რაც ხალხური მჭედლობის სიძველეზე მიუთითებს. ამ მიმართებით, ქართული მეტალურგიის ტრადიციების მატარებლად და ტიპიურ სახედ წარმოგვიდგა რაჭის [[სარკინეთი]] (ზემო რაჭა), რომელთა მცხოვრებთ „რკინის კაცებს“ ეძახდნენ. დადგენილია საუკეთესო ფოლადის მიღების საიდუმლოც, რკინის მადანში სადუღარი მიწის „ფაშას“//[[პიროლუზიტი]]ს შერევის წესი, რომელიც ძველი ქართველი ტომების ([[ხალიბები]]სა და [[მოსინიკები]]ს) რკინის დამზადების წესის ანალოგიურია.

XIX საუკუნიდან ტანსაცმლის ძირითად მასალად ფაბრიკული ქსოვილების გამოყენებამ დააკნინა შინამრეწველობა და კუსტარული შინა[[რეწვა]], რამაც ზეგავლენა მოახდინა ქართული ჩაცმულობის ტრადიციულ ფორმებზე. საქართველოში ვრცელდება ევროპული [[მოდა]]. სოფლის მოსახლეობა ჩოხას რუსულ მაზარაზე ცვლის, მაღალი კლასის წარმომადგენლები -— ევროპულ [[ფრაკი|ფრაკებსა]] და კოსტიუმებზე.