ნიუ-იორკი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მ 188.129.183.171-ის რედაქტირებები გაუქმდა; აღდგა Tako Grimaldi-ის მიერ რედაქტირებული ვერ... იარლიყი: სწრაფი გაუქმება |
GiorgiXIII (განხილვა | წვლილი) No edit summary |
||
ხაზი 15:
[[ფაილი:Manhattan 1931.jpg|thumb|230px|left|მანჰეტენი 1942 წელს.]]
[[ფაილი:Manhattan from helicopter.jpg|thumb|230px|left|ნიუ-იორკის მთავარი ღირსშესანიშნაობები: [[თავისუფლების ქანდაკება]], [[ელისის კუნძული]], [[ემპაია სტეიტ ბილდინგი|ემპაია-სტეიტ-ბილდინგი]] და [[მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი]] (2001 წლის ივლისი)]]
არემარის იტალიელი [[ჯოვანი და ვერაძანო]]ს მიერ აღმოჩენის პერიოდში რეგიონი დასახლებული იყო ლენაპეს ტომის ადგილობრივი ინდიელებით. ვერაძანომ ნიუ-იორკის ყურეში შესცურა თუმცა გზა აღმა მდინარეზე არ გაუგრძელებია და ისევ [[ატლანტის ოკეანე]]ში დაბრუნდა. არემარის კარტოგრაფია მოახდინა ინგლისელმა [[ჰენრი ჰუდსონი|ჰენრი ჰუდსონმა]], რომელიც [[
ბრიტანეთის მმართველობის ქვეშ ნიუ-იორკი აგრძელებს განვითარებას, თუმცა ქალაქში უკმაყოფილება პოლიტიკური დამოკიდებულების გამო დღითიდღე იზრდებოდა. [[ამერიკის რევოლუციური ომი]]ს პერიოდში აქ მრავალ მნიშვნელოვან ადრეულ ბრძოლას ჰქონდა ადგილი, თუმცა ქალაქი ბრიტანეთის ოკუპაციის ქვეშ დარჩა ომის დამთავრებამდე და ის ბოლო პორტი იყო, რომელიც ბრიტანელებმა [[1783]] წელს დატოვეს.
1788-
|author = ბრიჯეს, უილიამ | title = ნიუ-იორკისა და მანჰეტენის კუნძულის რუკა განმარტებითი აღნიშვნებითა და სქოლიოებით |date=1811}}; Lankevich (1998), გვ. 67–68.</ref>, ხოლო ადგილობრივი პოლიტიკა დომინირებული გახდა [[დემოკრატიული პარტია (აშშ)|დემოკრატიული პარტიის]] პოლიტიკური მანქანით „ტამანი ჰოლ“, რომლის ძირითადი მამოძრავებელი ძალა ირლანდიელი იმიგრანტები იყვნენ. მომდევნო პერიოდში ქალაქის მდიდარი ფენა ახალი ეკონომიკური მექნიზმების საშუალებით სულ უფრო ძლიერდება, ხოლო პარალელურად ქალაქის ღარიბი იმიგრანტი მუშა კლასიც იზრდება. ამავე პერიოდში ყალიბდება ეკონომიკური და მუნიციპალური კონსოლიდაცია ქალაქის ხუთ მთავარ რეგიონს შორის, რაც იფიციალურად 1898 წელს გაფორმდა.<ref>[http://www.nyc.gov/html/nyc100/html/classroom/hist_info/100aniv.html ნიუ-იორკის ხუთი საგრაფოს კონსოლიდაციის 100 წლისთავი], ქალაქი ნიუ-იორკი. წაკითხულია 29 ივნისს, 2007.</ref>
ხაზი 28:
1980-იანი წლები მოკრძალებული ბუმით აღინიშნა, რომელმაც პიკს 1990-იანებში მიაღწია. რასობრივი სიმწვავე განელდა, კრიმინალის დონე მკვეთრად დაეცა, ცხოვრების ხარისხი გაუმჯობესდა, ახალმა იმიგრაციამ ქალაქს მრავალფეროვნება და სიცოცხლე შეჰმატა და პირველად მის ისტორიაში ნიუ-იორკის მოსახლეობამ 8 მილიონიან ზღვარს გადააჭარბა. 90-იანი წლების ბოლო [[დოტ-კომის ბუმი|დოტ-კომის ბუმმა]] ქალაქს მნიშვნელოვანი ფინანსური ძლიერება მოუტანა, რაც თავის მხრივ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო საცხოვრებელი და კომერციული უძრავი ქონების ბუმის ათწლეულის დაჩქარებაში.
== გეოგრაფია და ბუნება ==
[[ფაილი:Aster newyorkcity lrg.jpg|300px|thumb|ნიუ-იორკი სატელიტიდან]]
ნიუ-იორკ სიტი [[ბოსვაშ მეგაპოლისი]]ს (BosWash) ცენტრში მდებარეობს, 350 კმ-ში [[ბოსტონი]]დან და 353 კმ-ში [[ვაშინგტონი (ქალაქი)|ვაშინგტონიდან]]. ქალაქის საერთო ფართობია
ნიუ-იორკის სავაჭრო მნიშვნელობა განპირობებულია მისი საუკეთესო ბუნებრივ ყურეზე მდებარეობით, რომელსაც ზემო ნიუ-იორკის უბე ქმნის გარშემორტყმული მანჰეტენით, [[ბრუკლინი]]თ, სტეიტენ-აილენდითა და [[ნიუ-ჯერსი]]ს სანაპიროთი. ატლანტის ოკეანისგან დაცულია ბრუკლინისა და სტეიტენ-აილენდის სარტყლით ქვემო ნიუ-იორკის უბეში. მდ. [[ჰუდზონი]] მოედინება ჰუდზონის ხეობიდან ნიუ-იორკის უბეში, ჰყოფს რა ბრონქსსა და მანჰეტენს ნიუ-ჯერსისგან. [[ისტ-რივერი]], ფაქტობრივად დინების წარმოქმნილი სრუტე, ლონგ-აილენდიდან ნიუ-იორკის უბემდე იჭიმება და ბრონქსსა და მანჰეტენს ლონგ-აილენდისგან ჰყოფს. [[ჰარლემი]]ს მდინარე, კიდევ ერთი დინების სრუტე მდინარეებს ისტსა და ჰუდსონს შორის, მანჰეტენს ბრონქსისგან ჰყოფს.
ხაზი 48:
=== გარემო ===
[[ფაილი:Central Park Summer.JPG|thumb|center|900px|ცენტრალური პარკი სამხრეთიდან]]
გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო [[ბენზინი]]ს მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.<ref>{{cite book|first=Ben|last=Jervey|title=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|isbn=0762738359|publisher=Globe Pequot Press|year=2006}}</ref> ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.<ref>{{cite news |author=Owen, David |title=Green Manhattan |publisher=The New Yorker |date=[[October 18]] [[2004]]}}</ref> ქალაქის [[სათბურის აირები]]ს გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც [[სან-ფრანცისკო]]ს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).<ref name="NYC emissions"/> ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7 %-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1 % მოდის.<ref name="NYC emissions">{{cite web |title=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions |publisher=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability |date=April 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf |format=PDF |accessdate=2007-04-11}}</ref> საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და [[დალასი|დალასელზე]] ოთხჯერ ნაკლებ [[ელექტროენერგია]]ს მოიხმარს .<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |title=Global Warming and Greenhouse Gases |publisher=[[PlaNYC]] / The City of New York |date=[[6 დეკემბერი]], [[2006]] |accessdate=2006-12-13}}</ref>▼
▲გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო [[ბენზინი]]ს მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.<ref>{{cite book|first=Ben|last=Jervey|title=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|isbn=0762738359|publisher=Globe Pequot Press|year=2006}}</ref> ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.<ref>{{cite news |author=Owen, David |title=Green Manhattan |publisher=The New Yorker |date=[[October 18]] [[2004]]}}</ref> ქალაქის [[სათბურის აირები]]ს გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც [[სან-ფრანცისკო]]ს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).<ref name="NYC emissions"/> ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7%-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1% მოდის.<ref name="NYC emissions">{{cite web |title=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions |publisher=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability |date=April 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf |format=PDF |accessdate=2007-04-11}}</ref> საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და [[დალასი|დალასელზე]] ოთხჯერ ნაკლებ [[ელექტროენერგია]]ს მოიხმარს .<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |title=Global Warming and Greenhouse Gases |publisher=[[PlaNYC]] / The City of New York |date=[[6 დეკემბერი]], [[2006]] |accessdate=2006-12-13}}</ref>
დიდი რაოდენობით კონცენტრირებული დაბინძურება ქალაქში [[ასთმა|ასთმისა]] და სხვა [[რესპირატორული დაავადებები]]ს მაღალი შემთხვევიანობის გამომწვევია მოსახლეობაში.<ref>{{cite journal |title=Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City |author=Coburn, Jason, Jeffrey Osleeb, Michael Porter |journal=Health & Place |date= ივნისი 2006 |volume=12(2) |pages=pp. 167—179 |pmid=16338632}}</ref> ბოლო წლებში ქალაქის მთავრობამ გარემოს გაუმჯობესებისთვის მნიშვნელოვანი ზომები მიიღო. შესაბამისად, ის ქალაქის მთავრობის ოფისებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტისთვის მხოლოდ ენერგოეფექტურ მოწყობილობას იძენს.<ref>{{cite news |author=DePalma, Anthony |title=It Never Sleeps, but It's Learned to Douse the Lights |publisher=The New York Times |date=[[December 11]], [[2005]] |url=http://www.nytimes.com/2005/12/11/nyregion/11efficiency.html |accessdate=2006-07-19|}}</ref> ნიუ-იორკს ქვეყნის მასშტაბით უდიდესი სუფთა ჰაერის [[დიზელი|დიზელ]]-[[ჰიბრიდული საწვავი|ჰიბრიდი]] და კომპრესული [[ბუნებრივი აირი]]ს ავტობუსების პარკი ჰყავს და პირველი ჰიბრიდული საწვავის ტაქსები.<ref>{{cite web |url=http://www.mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |title=A Century of Buses in New York City |publisher=Metropolitan Transportation Authority |accessdate=2006-11-17}}</ref> ქალაქი ასევე ლიდერობს ენერგოეფექტური [[მწვანე შენობა|მწვანე შენობების]] მშენებლობის რაოდენობით, რომელთა შორის ერთ-ერთი უკანასკნელი ნიმუშია [[ჰერსტის ტაუერი]].<ref name="„greenbuilding">{{cite news |title=7 World Trade Center and Hearst Building: New York's Test Cases for Environmentally Aware Office Towers |publisher=The New York Times |date=[[April 16]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/04/16/arts/design/16gree.html |accessdate=2006-07-19 |author=პოგრებინი, რობინ}}</ref>
Line 59 ⟶ 58:
ნიუ-იორკი ხუთი რაიონისგან (ინგლ. Borough — საგრაფო) შედგება. თავად რაიონი ასობით უბნად იყოფა, რომელთა შორის მრავალს საკუთარი განსაკუთრებული ისტორია და ხასიათი გააჩნია.
* [[მანჰეტენი]] (ნიუ-იორკის ქაუნთი, მოს. 1
* [[ბრონქსი]] (ბრონქსის ქაუნთი, მოს. 1
* [[ბრუკლინი]] (კინგსის ქაუნთი, მოს. 2
* [[კუინზი]] (კუინზის ქაუნთი, მოს. 2
* [[სტეიტენ-აილენდი]] (რიჩმონდის ქაუნთი, მოს. 459
[[ფაილი:Lower Manhattan from Jersey City November 2014 panorama 1.jpg|მინიატიურა|800პქ|ცენტრი|მანჰეტენის პანორამა]]
Line 69 ⟶ 68:
== მთავრობა ==
[[ფაილი:Municipal Building.jpg|thumb|left|[[მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა]], რომელშიც ქალაქის მრავალი სამმართველოა განლაგებული, მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი სახელმწიფო დანიშნულების მქონე ნაგებობაა]]
1898 წელს კონსოლიდაციის შემდეგ ნიუ-იორკი აგლომერაციული მუნიციპალიტეტი გახდა ძლიერი მერისა და საქალაქო საბჭოს ფორმის მთავრობით. მერი და საბჭოს წევრები ირჩევა ოთხ-წლიანი ვადით. ნიუ-იორკის საქალაქო საბჭო ერთ-პალატიანია და მასში 51 საბჭოს წევრია, რომელთა უბნები განსაზღვრულია მოსახლეობის განლაგების გეოგრაფიული საზღვრებით. ყოველი წევრი წარმოადგენს დაახლოებით 157
ქალაქი ისტორიულად [[დემოკრატიული პარტია (აშშ)|დემოკრატიული]] მერის კანდიდატებს ირჩევდა. თუმცა წინა და ახლანდელი მერები მემარცხენე ლიბერალური [[რესპუბლიკური პარტია (აშშ)|რესპუბლიკელები]] არიან. საბჭოს წევრების არჩევა სპეციფიური საკითხების გამო ხდება და ისინი, როგორც წესი, საკმაოდ კარგად ცნობილი პიროვნებები არიან.
დემოკრატიულ პარტიას უჭირავს საზოგადოებრივ თანამდებობათა უმრავლესობა. პარტიის პლატფორმა ემყარება ხელმისაწვდომ ცხოვრების პირობებს, განათლებასა და ეკონომიკურ განვითარებას. ქალაქის პოლიტიკური დემოგრაფია ლიბერალურ-დემოკრატიულია. დასაქმების პოლიტიკა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. განსახლება და ეკონომიკური განვითარება ყველაზე მწვავე საკითხებია. რეგისტირებულ ამომრჩეველთა 87 % დემოკრატია, რაც საკმაოდ კონტრასტულია ნიუ-იორკის შტატის მოსახლეობასთან, რომელიც ნაკლებად ლიბერალურია.
ქალაქის მთავრობა განლაგებულია ნიუ-იორკის სიტი ჰოლში, სადაც ქალაქის საბჭოს სხდომები იმართება ხოლმე. მერის ოფისი ცამეტ მუნიციპალურ სააგენტოსთან ერთად [[მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა|მანჰეტენის მუნიციპალურ შენობაში]] მდებარეობს, რაც ერთ-ერთი უდიდესი მუნიციპალურ შენობათაგანია მსოფლიოში.
Line 93 ⟶ 92:
[[ფაილი:NASDAQ.JPG|thumb|left|ნასდაკის პანო [[ტაიმს სქვერი|ტაიმზ-სკვერზე]]]]
„შემოქმედებითი“ ინდუსტრიები, როგორიცაა [[დიზაინი]], [[ახალი მედია]] და [[არქიტექტურა]] დასაქმების სულ უფრო მზარდი წილი ხდება. ქალაქის მრავალი სამედიცინო ლაბორატორიისა და კვლევითი ცენტრის კომერციული როლის მნიშვნელობის გაზრდის შედეგად, მეცნიერება და კვლევაც კიდევ ერთი დამატებითი ძლიერი სექტორია. დასაქმების ზრდამ ამ სექტორში 2004-05 წლებში 4,9 % შეადგინა. მაღალი ტექნოლოგიის ინდუსტრიები, როგორიცაა პროგრამული დამუშავება, სათამაშო კონსოლების დიზაინი და ინტერნეტ მომსახურეობაც ასევე იზრდება. ნიუ-იორკი ქვეყნის წამყვანი საერთაშორისო ინტერნეტ ჭიშკარია (gateway), 430 გიგაბიტ/წმ. საერთაშორისო ინტერნეტ გამტარობის ტერმინატებით, ტრანსატლანტიკური ოპტიკურ-ბოჭკოვანი სადენის ტერმინუსის კვანძთან მდებარეობის წყალობით. შედარებისთვის, სიდიდით მეორე აშშ-ის ჰაბი ვაშინგტონ/ბალტიმორის წარმადობა მხოლოდ 158 გიგაბიტ/წმ-ია.
ქალაქ ნიუ-იორკის საშუალო ერთობლივი მეტროპოლიური პროდუქტი თითქმის $500 მილიარდს უტოლდება, რაც [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] [[ეშპ]]-ზე მეტია და თითქმის ეწევა [[რუსეთი]]ს მაჩვენებელს. ცალკე ქვეყანა რომ ყოფილიყო ნიუ-იორკს მსოფლიოში სიდიდით მე-17 ეკონომიკა ექნებოდა, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე $59.000-ით, სიდიდით მეორე ეშპ სულ მოსახლეზე [[ლუქსემბურგი]]ს შემდეგ.
Line 107 ⟶ 106:
|'''აშშ 2000 ცენზი'''||'''ქალაქი'''||'''შტატი'''||'''აშშ'''
|-
|სულ მოსახლეობა||8
|-
|% ცვლილება, 1990—2000||+9
|-
|სიმჭიდროვე||26
|-
|ოჯახის საშ. შემოსავალი (1999)||$38
|-
|ბაკალავრის ხარისხი ან მეტი||27 %||27 %||29 %
|-
|უცხოეთში დაბადებული||36 %||20 %||11 %
|-
|თეთრი (არალათინელი)||37 %||62 %||67 %
|-
|შავი||28 %||16 %||12 %
|-
|ლათინელი (ნებ. რასა)||27 %||15 %||11 %
|-
|აზიელი||10 %||6 %||4 %
|}
ნიუ-იორკი აშშ-ის უდიდესი ქალაქია, რომლის მოსახლეობა ორჯერ აღემატება ამ ქვეყნის სიდიდით მეორე ქალაქს — [[ლოს-ანჯელესი|ლოს-ანჯელესს]]. 2012 წელს ქალაქის მოსახლეობა სავარაუდოდ შეადგენდა8 336 697 ადამიანს (7,3 მილიონი 1990 წ.). ეს არის შტატის მოსახლეობის დაახლ. 40 %. ბოლო ათწლეული ქალაქი სწრაფად იზრდებოდა. სოციოლოგთა აზრით ქალაქის მოსახლეობა 2030 წელს 9,5 მილიონს მიაღწევს.<ref>{{cite web |title=New York City Population Projections by Age/Sex and Borough, 2000-2030 |publisher=[[ქალაქ ნიუ-იორკის ქალაქგეგმარების დეპარტამენტი]] |date=დეკემბერი 2006 |url=http://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-27}} იხ. ასევე {{cite news|last=რობერტსი, სემ |title=2025 წლისთვის ქალაქმგეგმავებს მილიონი ახალი ისტორია ესახებათ გადატვირთულ ქალაქში|publisher=ნიუ-იორკ ტაიმზი |date=[[19 თებერვალი]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/02/19/nyregion/19population.html?ex=1298005200&en=c586d38abbd16541&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss |accessdate=2006-07-19}}</ref>
ნიუ-იორკის ორი დამახასიათებელი დემოგრაფიული თვისებაა სიმჭიდროვე და მრავალფეროვნება. მისი სიმჭიდროვე უაღრესად მაღალია 10
ნიუ-იორკ სიტი განსაკუთრებალდ მრავალფეროვანია. მისი არსებობის განმავლობაში ქალაქი იმიგრანტთა მთავარი შემოსასვლელი კარიბჭე იყო. ტერმინი „melting pot“ (ინგლ. სადნობი ქვაბი) პირველად [[ქვემო ისტ-საიდი]]ს იმიგრანტებით მჭიდროდ დასახლებული უბნების აღსანიშნავად გამოიყენეს. ქალაქის მოსახლეობის 36 % უცხოეთშია დაბადებული. სხვა ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით ამ მაჩვენებლით ნიუ-იორკს უსწრებს მხოლოდ ლოს-ანჯელესი და [[მაიამი]]. თუმცა თუ იმიგრანტი მოსახლეობა ამ ქალაქებში დომინირებულად წარმოდგენილია რამდენიმე ეროვნებით, ნიუ-იორკში არც ერთი ქვეყანა ან რეგიონი არ დომინირებს. ათი უდიდესი წარმოშობის ქვეყანა თანამედროვე იმიგრანტთა შორის არის [[დომინიკელთა რესპუბლიკა]], [[ჩინეთი]], [[იამაიკა]], [[გაიანა]], [[მექსიკა]], [[ეკვადორი]], [[ჰაიტი]], [[ტრინიდადი და ტობაგო]], [[კოლუმბია]] და [[რუსეთი]].<ref>{{cite web |title=Appendix Table 5-4: Ten Largest Sources of the Foreign-Born by County New York Metropolitan Region, 2000 |publisher=[[New York City Department of City Planning]] |date=2005 |url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/nny_table_5_4.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26}}</ref> უმსხვილესი ეთნიკური ჯგუფები ქალაქში არიან აფრიკული წარმოშობის ამერიკელები, იტალიელები და ირლანდიელები. ქალაქში დაახლოებით 170 ენაზე საუბრობენ.
ნიუ-იორკის აგლომერაციაში [[ებრაელები|ებრაელთა]] უდიდესი მოსახლეობაა [[ისრაელი|ისრაელს]] გარეთ. ნიუ-იორკელთა დაახ. 12 % ებრაელია ან ებრაული წარმომავლობა აქვს.<ref>{{cite web |title=Jewish Community Study of New York |publisher=United Jewish Appeal-Federation of New York |date=2002 |url=http://www.ujafedny.org/atf/cf/%7BAD848866-09C4-482C-9277-51A5D9CD6246%7D/JCommStudyIntro.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26}}</ref> აქ ასევე ცხოვრობს აშშ-ის [[სამხრეთი აზია|სამხრეთ აზიური]] წარმოშობის მოსახლეობის მეოთხედი და უდიდესი შავკანიანი მოსახლეობა ვინემ ქვეყნის ნებისმიერ სხვა ქალაქში. ყველაზე თვალშისაცემია [[პუერტორიკო]]ელთა რაოდენობა. კიდევ ერთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი ეთნიკური ჯგუფია იტალიელები, რომელთა დიდი რაოდენობა ქალაქში
ნიუ-იორკს სულ მოსახლეზე შემოსავლების ფართო დიაპაზონი აქვს. 2005 წელს ოჯახის საშუალო შემოსავალი ყველაზე შეძლებული ცენზის უბანში იყო $188
=== კრიმინალი ===
[[ფაილი:NYC NYPD Times Square.jpg|thumb|left|250px|[[ნიუ-იორკ სიტის პოლიციის დეპარტამენტი|NYPD]] პატრული [[ტაიმს სქვერი|ტაიმზ-სკვერზე]]]]
აშშ-ის 216 ქალაქიდან, რომელთა მოსახლეობა 2002 წელს 100
კრიმინალის დონემ ქალაქში მკვეთრად აიწია 1980-იან და 90-იან წლების [[კრეკის ეპიდემია|კრეკის ეპიდემიის]] გამო. ეპიდემიასთან საბრძოლველად 1990-იან წლებში ნიუ-იორკის პოლიციის დეპარტამენტმა შემოიღო ე. წ. „კომპსტატის“ და „დამტვრეული ფანჯრების“ პოლიტიკა, რამაც სხვა ზომებთან ერთობლიობაში მნიშვნელოვნად შეამცირა ქალაქში დანაშაულის დონე. ქალაქის უსაფრთხოების დონის მკვეთრ გაუმჯობესებას კრიმინოლოგები პოლიციის გაუმჯობესებულ ტაქტიკას, კრეკის ეპიდემიის დასრულებასა და დემოგრაფიულ ცვლილებებს მიაწერენ.<ref>{{cite book |title=The Crime Drop in America |chapter=The Rise and Decline of Hard Drugs, Drug Markets, and Violence in Inner-City New York |author=Johnson, Bruce D., Andrew Golub, Eloise Dunlap |editor=Blumstein, Alfred, Joel Wallman |year=2006 |publisher=Cambridge University Press |id=ISBN 0-521-86279-5}}</ref><ref>{{cite book |title=New York Murder Mystery: The True Story Behind the Crime Crash of the 1990s |author=Karmen, Andrew |year=2000 |publisher=NYU Press |id=0814747175}}</ref>
Line 156 ⟶ 155:
ქალაქს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს [[ამერიკის კინოინდუსტრია]]ში. „მანჰატა“ (1920), ქვეყნის პირველი ავანგარდული ფილმი, ამ ქალაქში გადაიღეს. დღეს ნიუ-იორკი აშშ-ის კინოინდუსტრიის მეორე უდიდესი ცენტრია.
ქალაქში 2000-ზე მეტი ხელოვნებისა და კულტურის დაწესებულებაა და 500-ზე მეტი ხელოვნების გალერეა.<ref name="„NYC arts">{{cite web |title=Creative New York |publisher=Center for an Urban Future |date=December 2005 |url=http://www.nycfuture.org/images_pdfs/pdfs/CREATIVE_NEW_YORK.pdf |format=PDF |accessdate=2006-06-19}}</ref> ქალაქის მთავრობა ხელოვნებაში ეროვნულ ხელოვნების მემკვიდრეობის ორგანიზაციაზე მეტს ხარჯავს.
ქალაქის იმიგრანტების ძლიერი ზეგავლენით ისეთ წარმოდგენებში, როგორიცაა „ჰარიგანი და ჰარტი“, [[ჯორჯ კოენი]] და დანარჩენები დიალოგებში სიმღერებს იყენებდნენ, რომლებშიც ხშირად იმედისა და ამბიციების თემები ისახებოდა. დღეს ეს წარმოდგენები ნიუ-იორკის თეატრალური სცენის უცვლელი კლასიკაა. ქალაქის 39 უდიდეს თეატრს (500 მაყურებელზე მეტი ტევადობით) ერთობლივად ბროდვეის უწოდებენ, მთავარი გამზირის სახელზე, რომელიც [[ტაიმს-სქვერი]]ს თეატრალურ უბანს კვეთს.
Line 173 ⟶ 172:
=== მედია ===
[[ფაილი:NYC subway riders with their newspapers.jpg|thumb|300px|მასტრანსპორტის პოპულარობა ხელს უწყობს პრესის გავრცელებას]]
ნიუ-იორკი [[ტელევიზია|ტელევიზიის]], [[რეკლამა|რეკლამის]], [[მუსიკა|მუსიკის]], [[პრესა|პრესისა]] და წიგნების გამომცემლობის ინდუსტრიების გლობალური ცენტრია, ის ასევე უდიდესი მედია ბაზარია აშშ-ში. ქალაქის ზოგიერთ უმსხვილეს მედია-კონგლომერატებს შორისაა [[ტაიმ უორნერი]], ნიუს კორპორაცია, ჰერსტ კორპორაცია და ვიაკომი. მსოფლიოს უდიდეს რვა გლობალურ სარეკლამო სააგენტოთა ქსელებიდან შვიდის შტაბ-ბინა ნიუ-იორკშია. „დიდი ოთხეული“ ხმის ჩამწერი ლეიბლებიდან სამს ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. ქალაქში ოფისი აქვს 200-ზე მეტ გაზეთსა და 350 ჟურნალს. წიგნების საგამომცემლო ინდუსტრიაში დასაქმებულია 25
აშშ-ში ქვეყნის სამი უმსხვილესი ყოველდღიური გაზეთიდან ორი ნიუ-იორკისაა — [[უოლ სტრიტ ჯორნალი]] და [[ნიუ-იორკ ტაიმსი]]. ქალაქის მთავარი ტაბლოიდი (ბულვარული) გაზეთები ნიუ-იორკ დეილი ნიუსი და ნიუ-იორკ პოსტი 1801 წელს დააფუძნა [[ალექსანდერ ჰამილტონი|ალექსანდერ ჰამილტონმა]]. ქალაქში ასევე გამოდის 270 გაზეთი 40 სხვადასხვა ენაზე. „ელ დიარიო ლა პრენსა“ ქალაქის უდიდესი ესპანურენოვანი ყოველდღიური გაზეთია და ასევე უძველესი ქვეყანაში. „ნიუ-იორკ ამსტერდამ ნიუსი“, რომელიც [[ჰარლემი|ჰარლემში]] გამოდის, წამყვანი აფროამერიკული გაზეთია. ვილიჯ-ვოისი უდიდესი ალტერნატიული ყოველკვირეულია.
Line 294 ⟶ 293:
[[ფაილი:Grand Central Station Main Concourse Jan 2006.jpg|thumb|250px|[[გრანდ სენტრალ ტერმინალი]] — აშშ-ის ყველაზე დატვირთული სარკინიგზო სადგური.]]
[[ფაილი:Mta station wall.jpg|thumb|left|250px|[[ნიუ-იორკის მეტრო]] მსოფლიოს უდიდესი საზოგადოებრივი სატრანსპორტო სისტემაა ლიანდაგის სიგრძითა და სადგურების რაოდენობით]]
საზოგადოებრივი ტრანსპორტი მგზავრობის უმთავრესი საშუალებაა ნიუ-იორკელთათვის. დაახლოებით ერთი მასტრანსპორტის ყოველი სამი მომხმარებლიდან აშშ-ში და ქვეყნის რკინიზგის მგავრთა ორი-მესამედი ნიუ-იორკსა და მის გარეუბნებში ცხოვრობს. ეს ფაქტი კონტრასტულია დანარჩენ ქვეყანასთან, სადაც მოსახლეობის 90 % სამსახურში საკუთარი ავტომობილით მგზავრობს. ნიუ-იორკი ერთადერთი ქალაქია აშშ-ში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტს საკუთარი ავტომანქანა არ ჰყავს (მანჰეტენზე მოსახლეობის 75 %-ზე მეტს საკუთარი მანქანა არ ჰყავს; მთელი ქვეყნის მასშტაბით, კი ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 8 %-ია).
[[ნიუ-იორკის მეტრო]] უდიდესი სწრაფი ტრანზიტის სისტემაა მსოფლიოში ლიანდაგის სიგრძით (
ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ავტობუსების პარკი და საგარეუბნო რკინიგზის ქსელი უდიდესია ჩრდილოეთ ამერიკაში. რკინიგზის ქსელს, რომელიც ქალაქის სამი შტატის გარეუბნებს აერთებს, 250-ზე მეტი სადგური და 20 სარკინიგზო ხაზი აქვს. საგარეუბნო რკინიგზის სისტემა იკვეთება აშშ-ის ორ ყველაზე დატვირთულ სარკინიგზო სადგურში — [[გრანდ სენტრალ ტერმინალი|გრანდ სენტრალ ტერმინალსა]] და [[პენ სტეიშენი|პენ სტეიშენზე]].
Line 302 ⟶ 301:
ნიუ-იორკი აშშ-ის მთავარი საერთაშორისო საჰაერო კარიბჭეა. რეგიონს ემსახურება სამი უდიდესი აეროპორტი — ჯონ კენედის საერთაშორისო, ნიუარკ ლიბერტი ინტერნეშენალი და ლაგუარდია. დაგეგმილია მეოთხე აეროპორტის — სტიუარტის საერთაშორისო აეროპორტი ნიუბურგთან, ნიუ-იორკის შტატი — გაფართოება, რათა მან განტვირთოს დანარჩენი სამი აეროპორტი მგზავრთა მოცულობის ზრდასთან ერთად. ქალაქის სამი აეროპორტი 2005 წელს 100 მილიონ მგზავრს მოემსახურა. ქალაქის საჰაერო სივრცე ყველაზე დატვირთულია ქვეყანაში. ჯონ კენედისა და ნიუარკის აეროპორტებიდან განხორციელებულმა საერთაშორისო რეისებმა 2004 წელს აშშ-ის საერთაშორისო ფრენების მეოთხედი შეადგინა.
ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ტრანსპორტის გამოყენების დიდი მოცულობა, 120
== არქიტექტურა ==
Line 357 ⟶ 356:
განათლებას ქალაქ ნიუ-იორკში უზრუნველყოფს დიდი რაოდენობით საზოგადო და კერძო სასწავლო დაწესებულება. ქალაქის საზოგადოებრივ სკოლათა სისტემა, ნიუ-იორკ სიტის განათლების დეპარტამენტი, უმსხვილესია აშშ-ში. ნიუ-იორკში მდებარეობს მსოფლიოს ზოგიერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ბიბლიოთეკა, უნივერსიტეტი და კვლევითი ცენტრი. ქალაქი განსაკუთრებით ცნობილია, როგორც სამედიცინო და სიცოცხლის მეცნიერებათა კვლევის გლობალური ცენტრი.
ნიუ-იორკში ყოველწლიურად ქვეყნის მასშტაბით ყველაზე მეტი პოსტ-სამაგისტრო ხარიხი გაიცემა, მას 40
ნიუ-იორკის შტატი კოლეჯის სტუდენტების ქვეყნის უმსხვილესი იმპორტიორია: სტატისტიკური მონაცემებით გაცილებით მეტი პირველკურსელი ტოვებს მშობლიურ შტატს ნიუ-იორკის კოლეჯში სასწავლებლად ვინემ ნებისმიერ სხვა შტატში, [[კალიფორნია|კალიფორნიის]] ჩათვლით. შესაბამისად, ნიუ-იორკ სიტის ქველაზე მეტი კოლეჯის სტუდენტი ჰყავს, ვინემ ნებისმიერ სხვა ქალაქს, მათ შორის ბოსტონსაც. ამჟამად ქალაქის 61 უნივერსიტეტსა და კოლეჯში დაახ. 594
[[ნიუ-იორკის საქალაქო უნივერსიტეტი]] (CUNY), 450
[[ზემო მანჰეტენი|ზემო მანჰეტენზე]] მდებარეობს [[კოლუმბიის უნივერსიტეტი]], [[აივი ლიგა|აივი ლიგის]] წევრი. უნივერსიტეტი დაარსდა 1754 წელს როგორც „კინგის კოლეჯი“ და სიძველით მეხუთე უმაღლესი სასწავლებელია აშშ-ში. მისი არსებობის ადრეულ წლებში [[ალექსანდრე ჰამილტონი]], [[ჯონ ჯეი]], [[გუვერნერ მორისი]] და [[რობერტ ლივინსტონი]] კოლუმბიაში სწავლობდნენ. [[ბარნარდის კოლეჯი]] უაღრესად შერჩევითი ქალთა კოლეჯია, ერთ-ერთი შვიდ დობილთა შორის, და კოლუმბიის ფილიალია.
[[ნიუ-იორკის უნივერსიტეტი]] (NYU) [[ქვემო მანჰეტენი|ქვემო მანჰეტენზე]] მდებარეობს და უმსხვილესი კვლევითი უნივერსიტეტია. 1831 წელს ღვაწლმოსილი ნიუ-იორკელების დაფუძნებული უნივერსიტეტი უმსხვილესი კერძო, არამომგებიანი უმაღლესი სასწავლებელი გახდა აშშ-ში 39
[[კუპერ იუნიონი]] უფასო სასწავლებელია ხელოვნების, არქიტექტურისა და საინჟინრო მეცნიერების განხრით. ეს თითქმის ექსკლუზიური კერძო დაფინანსების სკოლა [[ისტ ვილიჯი|ისტ ვილიჯში]] ამაყობს ყველაზე დაბალი მიღების პროცენტული დონით აშშ-ში (10~20 %) და მხოლოდ 900 ნარჩევი სტუდენტი ჰყავს.
[[ფორდჰემის უნივერსიტეტი]], რომელსაც კამპუსები მანჰეტენზე და [[ბრონქსი|ბრონქსში]] აქვს, პირველი კათოლიკური უნივერსიტეტი იყო ჩრდილოაღმოსავლეთში. ის 1841 წელს დაფუძნდა და მას იეზუიტები მართავდნენ. უნივერსიტეტს ოთხი საბაკალავრო სკოლა და ექვსი სამაგისტრო სკოლა აქვს იურისპრუდენციაში, საზოგადოებრივ საქმეში, ბიზნესში, რელიგიაში და ხელოვნებაში. ნიუ-იორკის გარდა ფორდჰემს აქვს კამპუსი [[ბეიჯინი|პეკინში]], [[ჩინეთი]].
| |||