ქურთები: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''ქურთები''' ({{Lang-ku|Kurd}}) — [[ირანელები|ირანული ხალხი]], რომელთა [[ქურთული ენა|ენა]] მიეკუთვნება [[ინდოევროპული ენები|ინდოევროპული ოჯახის]] [[ირანული ენები|ინდოირანულ ენობრივ ჯგუფს]]. ისინი ცხოვრობენ [[თურქეთი|თურქეთში]] (12,0 მლნ), [[ირანი|ირანში]] (9,5 მლნ), [[სირია]]ში (1,2 ათ), [[ერაყი|ერაყში]] (ძირითადად ქურთების ავტონომიურ რეგიონში, 4,5 მლნ), [[სირია]]ში (1,2 ათ.) და სხვა ქვეყნებში.

* '''სახელები''': თვითწოდება - '' Kurd/ کورد/ Кöрд, Kurmancî/ کورمانجی/ Кöрманджи, კურმანჯქურმანჯი'';.

* '''ენა''': [[ქურთული ენა|ქურთული]] (უმეტესობა კურმანჯიქურმანჯის დიალექტზე).

* '''მორწმუნეები''': [[სუნიზმი|სუნიტი მუსლიმები]], [[შიიზმი|შიიტები]], [[იეზიდიზმი|იეზიდები]] და [[იუდაიზმი|იუდეები]].

ქურთების წარმოშობა დღეს სადისკუსიო საკითხია. გამოითქმება სხვადასხვა ჰიპოთეზები ქურთების წარმოშობის შესახებ, კერძოდ მიდიური და იაფეტური მარას ჰიპოთეზები. ვერსიას ,  თანამედროვე ქუთების წარმოშობის შესახებ , რომლებიც ცხოვრობდნენ ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში და ირანის პლატოზე ასევე ამყარებენ ანტიკური წყაროები. კერძოდწყარო იძლევა ცნობებს ქურთების ტომებზე, რომლებიც ძველიდანვეძველი დრიოდანვეა სახლობდნენ სპარსეთში. ქურთები ასევე სახლობდნენ სპარსეთისსპარსეთისა და მიდიის ატროპატენის მთებში, სომხეთშიქურთისტანში, ქურთისტანშისომხეთში, კასპიისპირეთის მიდამოებში და ირანულ აზერბაიჯანში. ძირითადად დაკავებულნი იყვნენ მესაქონლეობით და ყაჩაღობით. უძველესი სპარსეთის მონარქიის დროს ქურთები ალბათ შედიოდნენ სომხეთის პროვინციის შემადგენლობაში.

ქურთების სახელი გვხვდება შუა სპარსეთის წყაროებში, მაგრამ როგორც მკვლევარები აღნიშნავენ ეს მაშინ პირველ რიგში სოციაულ - ეკონომიკური ტერმინი იყო, რომელიც მომთაბარეს ნიშნავდა. ამის გამო ახალ დრომდე „ქურთის“ სახელწოდებით მოიხსენიებოდამოიხსენიებოდნენ ირანის ხალხები, რომლებიც სახლობდნენ ზაგროსის, ზედა მესოპოტამიისა და სომხეთის მთებში და რომლებიც მეტყველებდნენ სხვადასხვა დიალექტზე: ქურმანჯი, სორანი, ზაზაკი, და გორანი. დღეს ქურთულ ენად მოიხსენიებენ ქურმანჯის. დ.ნ. მაკკენზის კვლევების თანახმად ქურთული ყველაზე ახლოს დგას სპარსულთან. ამ თეორიის მიხედვით ეს სიახლოვე ასახავს სპარსულ-ქურთული ერთობის არსებობას ცენტრარულცენტრალურ ირანში (მიდიაში). ზაგროსის მთებში არსებული გარდამავალი დიალექტები სამხრეთქურთულსა და ლურო-ბახტიალის დიალექტებს შორის შეიძლება ჩაითვალოს ხიდად ქურთულსა და სპარსულს შორის., პირიქით ისეთიისეთ ქურთულიქურთულ ენებისენებს, როგორიცაა გურანიზაზაკი და ზაზაკიგორანი, რომლებიც ასევე მიეკუთვნებიან ჩრდილო - დასავლურ ქვეჯგუფს და შესაბამისად დასახლებულებს შუა ზაგროსში, და ტიგრისატიგროსსა და ევფრატის სათავეებთან, არ უკავშირდებაუკავშირებენ ქურთულ დიალექტს. მოცემული ენები წარმოიქმნა კასპიისპირა რეგიონებიდან და მათი გავრცელება დაკავშირებულია დეილემიტების მიგრაციებთან ირანის პლატოს დასავლეთით, სადაც ისინი შემდეგ მჭიდროდ დაუკავშირდნენ ქურთებს. 

ქურთები წარმოადგენდნენ მრავალრიცხვოვანი და ხშირად სვადასხვაგვარი ტომების ერთობლიობას, რომლებსაც ეპონიმებს უწოდებდნენ. ტომობრივი კუთვნილება დღემდე ძალიან მნიშვნელოვანია ტრადიციული ქურთული საზოგადოების სოციალურ ურთიერთობებში. მეთექვსმეტე საუკუნის ქურთულ - სპარსულენოვანი ისტორიკოსი შარაფხან ბიდლისი წერდა, რომ ქურთები იყოფიან ოთხად: ქურმანჯი, ლური, კელხური და გორანი. მათ შორის ლურებს, რომლებიც მეტყველებდნენ სამხრეთ-დასავლურ ირანულ დიალექტზე უკვე აღარ თვლიან ქურთებად. კელხური - შეადგენენ ძლიერ დიფირენცირებულ სამხრეთ - ქურთულ ერთობას, რომელიც გაერთიანებულია გურანისთანგორანთან. ქურმანჯი -  ძირითადად თვითსახელია დანარჩენი უმრავლესობის, -  ცენტრალურცენტრალური და ჩრდილო ქურთებისა. თავისი არსით, ის ტერმინი „ქურთის“ ანალოგიურია მისი ძველი მნიშვნელობით და აღნიშნავს განსაზღვრული სოციალურ-ეკონომიკური წყობის მატარებელს, რომელიც ეფუძნება სამთო მესაქონლეობას. მაგრამ სამეცნიერო ლიტერატურაში ტერმინი „ქურმანჯი“ , როგორც წესი, აღნიშნავს მხოლოდ ჩრდილოეთის ქურთებს , მაგრამ , თვით სიტყვა ქურ - მანჯი ქურმანჯი, ქურთულიდან ითარგმნება როგორც „მიდიის ვაჟიშვილი“. მრავალი მეცნიერი თვლის, რომ ქურთები პირდაპირი მემკვიდრეები არიან მიდიელების. ლინგვისტების თვალსაზრისით დღეს „ქურთულად“ წოდებული ყველა ენა თუ დიალექტი შეიძლება დავყოთ შემდეგ ჯგუფებად:

მიუხედავად იმისა , რომ ყოველდღიური მოხმარებისთვის და სამეცნიერო ლიტერატურაში ხშირად საუბარია ქურთულ ენაზე და მის დიალექტებზე , ურთიერთგაგება ძალიან გაძნელებულია ქურმანჯისა და სორანის შორისაც კი , რომლებიც ყველაზე ახლო ქურთული ენებია. ქურთების უმრავლესობა ბილინგვია და მეტყველებს იმ ქვეყნების ძირითად ენაზე სადაც ცხოვრობენ : თურქული, სპარსული,  არაბული ,  სპარსული და სხვა.

ზაზა - მომთაბარე ტომების შთამომავლობაა , რომელებიც თავდაპირველად ცხოვრობდნენ თანამედროვე ირანის ჩრდილოეთით კასპიის ზღვის სანაპიროზე , საიდანაც მე-16მეთექვსმეტე საუკუნიდან მოყოლებული დაიწყეს მიგრაცია სომხეთის ტერიტორიაზე. ზაზამ მრავალი სომეხი გადაარჩინა გენოციდის დროს. ისინი ქურთების ერთ -ერთ განშტოებას წარმოადგენენ, ამიტომ ზაზას გამოყოფა სხვა ქურთების რიგებიდან არასწორია.

გენეტიკურმა ანალიზმა აჩვენა , რომ ქურთები მჭიდროდ არიან დაკავშირებულიდაკავშირებულნი ქართველ, სომეხ, აზერბაიჯანელ და ებრაელ ხალხებთან, რომლებსაც რამდენიმე საერთო წინაპარი გააჩნია ახლოაღმოსავლეთის რეგიონის ჩრდილო ნაწილის ხალხებთან.  ქურთები - ყველაზე მრავალრიცხვოვანი ერია , რომელსაც არ გააჩნია საკუთარი სასხელმწიფო. ქურთების ავტონომია არსებობს მხოლოდ ერაყში. ეს ხალხი ოც წელზე მეტია იბრძვის ქურთისტანის შესაქმნელად. აღსანიშნავია , რომ ქურთების ბანქოს ათამაშებენ მსოფლიოს ყველა დიდი ქვეყნები. ასე მაგალითად ისრაელი და აშშ, რომლებიც თურქეთის მოკავშირეები არიან , ამართლებენ მის ბრძოლას ქურთების მოძრაობის წინაამღდეგ. რუსეთი , საბერძნეთი და სირია კი მხარს უჭერს ქურთისტანის მუშათა პარტიას. ქურთისტანის ხელსაყრელი გეოგრაფიული და სტრტეგიულისტრატეგიული მდგომარეობის გამო, ძველი დროიდან უცხოელი დამპყრობლები განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდნენ ამ ქვეყნებს. ამის გამო ხალიფატის დროიდან დღემდე , ქურთელიქურთები იძულებულნი არიან იბრძოლონ დამპყრობთადამპყრობელთა წინაამღდეგ. აღსანიშნავია , რომ ადრეული ფეოდალიზმის დროს ქურთულ დინასტიებს ,  დიდი პოლიტიკური ზეგავლენა ჰქონდათ ახლო აღმოსავლეთზე და მართავდნენ არა მხოლოდ ცალკეულ სამთავროებს , არამედ ისეთ დიდიდიდ ქვეყნებსაც, როგორებიცაა სირია და ეგვიპტე. მე-16მეთექვსმეტე საუკუნეში ქურთისტანში დაიწყო უწყვეტი ომები, რომელთა მიზეზი იყო ირანიოსმალეთისა და ოსმალეთის იმპერიაირანის იმპერიები, რომლებიც ერთმანეთს ედავებოდნენ ქურთისტანის მიწებს. შემდეგ ზოხაბისზოჰაბის ხელშეკრულების საფუძველზე, რომელიც დაიდო ამ ომების შედეგად, ქურთისტანი გაიყო ორ ნაწილად - თურქულთურქულად და ირანულირანულად. შემდგომში ამან სავალო როლი შეასრულა ქურთისტანის ხალხების ბედში. ოსმალეთის და ირანის მთავრობები თანდათან ასუსტებდნენ და შემდეგ საერთოდ მოსპეს ქურთული სამთავროები იმ მიზნით , რომ დაემოწმებინათ ქურთისტანი ეკონომიკურად და პოლიტიკურად. ოსმალეთის იმპერიის მთავრობამ ქურთების ნების წინაამღდეგ ჩაითრია ქურთები პირველ მსოფლიო ომში, რამაც საბოლოოდ გამოიწვია ნგრევა და მისი ოთხ ნაწილად გაყოფა : თურქულ, ირანულ, სირიულ და ერაყულ ჯგუფებად.

ქურთების  ნაციონალური ტანსაცმელი ძალიან მრავალფეროვანი იყო. იეზიდი ქალების ჩაცმულობა შედგებოდა მრავალი კაბისა და მონეტებისგან. იეზიდური ტანსაცმლის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული ატრიბუტი თავსაბურავი ქოფია იყო, (საქართველოში ანალოგიურ თავსაბურავს ჩიხტი-კოპი ჰქვია) ქოფია ათასობით მონეტებიტამონეტებითა და მძივებით იყო მორთული. ხოლო მამაკაცების ჩაცმულობა შედგებოდა შავლისგან, რომელიც ძალიან განიერი უნდა ყოფილიყო, და პერანგისგან რომელიც აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ღია ფერის, ასევე მათ ჩაცმულობაში შედიოდა ჟილეტი.

ქურთ-იეზიდებს (რომელიც ამ ეთნიკური ჯგუფის განშტოებაა)  არც ისე ბევრი მარხვა და დღესასწაული შემორჩათ.

დეკემბერში იეზიდები 3 დღიან მარხვას იცავენ, რომელსაც ''roje ezdi'' ჰქვია.

ქურთების ეთნიკური  ტერიტორიების ყველაზე დიდი მასივი განსახლებულია თურქეთის სამხრეთ-აღმოსავლეთის და აღმოსავლეთის რეგიონში. ცალკეული განსახლებები ასევე გვხვდება მთელ ანატოლიაში. მსხვილი ქურთული დიასპორები ასევეა ქვეყნის დასავლეთის დიდ ქალაქებში. ექსპერტის შეფასებები მეტყველებენ ქვეყნის მოსახლეობის 20-23 % -ზე , რამაც შეიძლება შეადგინოს 16 – 2016–20 მილიონამდე ადამიანი. მათ რიცხვში შედიან ჩრდილოეთის ქურთები - ქურმანჯი. ,ასევე ქურთების ძირითადი მოსახლეობა ასევემოსახლეობაა ზაზას ხალხი. ასევე დიდი რაოდენობით გვხვდება თურქულად მოლაპარაკე ქურთების ტომები , რომლებიც გადავიდნენ თურქულ ენაზე. ასეთი კი დაახლოებით 6 მილიონამდე ადამიანია. თურქულ - ქურთულ ტომებში ტრადიციულად შეიმჩნევა გაუნათლებლობის ყველაზე მაღალი დონე.

ირანში ქურთები სახლობენ ილამსა და კერმანშახშიკერმანშაჰში ( სამხრეთის ქურთები : კელხური, ლეიკი,და გურანიგორანი) , ქურთისტანში (სორანი) და დასავლეთ აზერბაიჯანში (ქურმანჯი) და ასევე მათ მიმდებარე ტერიტორიებზე. ქურთული დასახლებები ასევე გაბნეულია მთელს ირანში.  ქურთების კომპაქტური განსახლებების განსაკუთრებულად დიდი რაიონი განლაგებულია ჩრდილოეთ ხორასანში, სადაც შაჰ აბასმა მე-17მეჩვიდმეტე საუკუნეში ჩაასახლა მებრძოლი ქურთული ტომები ხორასანის დასაცავად. სულ ირანში სულ დაახლოებით 5,5 მილიონი ქურთია.

ჩრდილოეთ სირიაში ცხოვრობს დაახლოებით 3,8 – 48–4 მილიონი ქურთი , ძირითადად ქურმანჯები. სირიაში ქურთების რაოდენობა შეადგენს მთელი მოსახლეობის დაახლოებით 15 %-ს. სირიის ქურთები კომპაქტურად ცხოვრობენ ქალაქებში - კამიშლი , კობანი , დერიკა და სხვა.

დღეს ქურთები ითვლიან არანაკლებ 30 მილიონ ადამიანს. ქურთების უმრავლესობა განსასხლებულია ქურთისტანის რეგიონში. თითქმის 2,5 მილიონი ქურთი გაბნეულია ევროპისევროპისა და ამერიკის სხვადასხვა ქვეყნებში , სადაც მათ შექმნეს უძლიერესი და ორგანიზებული სათვისტომოები.