ვიკიპედია

საფრანგეთი: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
მ ბოტი: რჩეული სტატიის ბმული გვერდისათვის hy:Ֆրանսիա; cosmetic changes
მ clean up, replaced: როცა → როდესაც (4) using AWB
ხაზი 96:
[[გალია|გალიის]] [[რომი]]ს პროვინციებში გაერთიანება [[ოქტავიანე ავგუსტუსი|ავგუსტუსს]] მიეწერება, ისევე როგორც მისი დაყოფა ოთხ პროვინციად: სამხრეთ გალია - ნარბონენსად, სამხრეთ-აღმოსავლეთ გალია - აკვიტანიად, ცენტრალური გალია - ლუგდუნენსად და ჩრდილოეთ გალია - ბელგიკად.<ref name=c53>Carpentier et al 2000, pp. 53–55</ref> [[რომაული გალია|გალურ-რომაულ პერიოდში]] მრავალი ქალაქი დაარსდა, მათ შორის [[გალია|გალიის]] დედაქალაქი - [[ლუგდუნუმი]] (დღევანდელი [[ლიონი]]).<ref name=c53/> ეს ქალაქები ტრადიციულ რომაულ სტილში შენდებოდა; [[რომაული ფორუმი|ფორუმით]], [[თეატრი]]თ, [[ამფითეტრი|ამფითეატრით]], [[ცირკი]]თ და [[თერმული აბანოები]]თ. [[გალები]] თანდათან აერივნენ რომაულ მოსახლეობაში და მათთან თანაცხოვრების პერიოდში თითქმის მთლიანად შეითვისეს რომაული კულტურა და ენა ([[ლათინური ენა|ლათინური]], რომლისგანაც მოგვიანებით [[ფრანგული ენა]] წარმოიშვა). ასევე მოხდა რომაული და გალური რელიგიების ერთმანეთში აღრევა, რის შედეგადაც [[რელიგიური სინკრეტინიზმი]] წარმოიქმნა.
 
[[III საუკუნე|III საუკუნის]] მეორე ნახევარში [[რომაული გალია]] [[ლიმესი]]ს სერიოზულ ნაკლებობას განიცდიდა, იმ დროს, როცაროდესაც [[რომის იმპერია|მთელი იმპერია]] ბარბაროსთა შემოსევებისგან იტანჯებოდა.<ref name=c77>Carpentier et al 2000, pp. 76–77</ref> [[გალია]]მ [[რომის იმპერია|რომის]] სისუსტე სათავისოდ გამოიყენა: გამოეყო მას და შექმნა დამოუკიდებელი [[გალების იმპერია]],<ref name=c77/>, რომელმაც მხოლოდ [[რომის იმპერია|რომის იმპერიის]] კრიზისის პერიოდში იარსება (260-273 წლებში).
 
თუმცაღა, სიტუაცია საგრძნობლად გამოსწორდა [[IV საუკუნე|IV საუკუნის]] მეორე ნახევარში, რომელიც [[რომაული გალია|რომაული გალიის]] აყვავებისა და აღორძინების პერიოდად ითვლება.<ref>Carpentier et al 2000, pp. 79–82</ref> [[312]] წელს [[კონსტანტინე დიდი|კონსტანტინე დიდმა]] მრწამსი შეიცვალა და [[ქრისტიანობა]] მიიღო. მას შემდეგ ბოლო მოეღო [[ქრისტიანები|ქრისტიანთა]] დევნას [[რომის იმპერია]]ში,<ref>Carpentier et al 2000, p. 81</ref> მაგრამ [[ქრისტიანები|V საუკუნის]] დასაწყისში [[ხალხთა დიდი გადასახლება|ბარბაროსთა შემოსევები]] კვლავ განახლდა,<ref>Carpentier et al 2000, p. 84</ref> ხოლო [[ძველი გერმანელები|გერმანულმა ტომებმა]]: [[ვანდალები|ვანდალებმა]], [[ალანები|ალანებმა]] და [[სვებები|სვებებმა]] გადალახეს [[რაინი]] და დასახლდნენ [[გალია]]ში, [[ესპანეთი|ესპანეთში]] და [[რომის იმპერია|იმპერიის]] სხვა ნაწილებში.<ref>Carpentier et al 2000, pp. 84–88</ref>
ხაზი 120:
[[კარლოს დიდი|კარლოსს]] მართლაც სურდა ახალი [[რომის იმპერია|რომის იმპერიის]] შექმნა მაგრამ მისი სამეფოს ძლიერებამ და ერთიანობამ დიდხანს არ გასტანა: მისი ვაჟის [[ლუი I ღვთისმოსავი|ლუი ღვთისმოსავის]] ([[814]]-[[840]] წწ) გარდაცვალების შემდეგ, [[843]] წელს, [[ვერდენის ხელშეკრულება|ვერდენის ხელშეკრულებით]] სამეფო სამად გაიყო [[ლუი I ღვთისმოსავი|ლუის]] სამ ვაჟს შორის: [[ლოთარ I|ლოთარს]], რომელმაც შეინარჩუნა იმპერატორის ტიტული, ერგო [[იტალია]] და [[რაინი]]სა და [[რონა]]ს გასწვრივ მდებარე მიწების ზოლი, [[ლუი გერმანელი|ლუი გერმანელს]] — [[აღმოსავლეთ ფრანკთა სახელმწიფო]], ხოლო [[შარლ მელოტი|შარლ მელოტს]] — [[დასავლეთ ფრანკთა სახელმწიფო]]. [[დასავლეთ ფრანკთა სამეფო]] დაახლოებით იმავე ტერიტორიას მოიცავდა, რასაც თანამედროვე საფრანგეთი.<ref>{{cite web|url=http://history.howstuffworks.com/european-history/treaty-of-verdun.htm |title=Treaty of Verdun |publisher=History.howstuffworks.com |date=27 February 2008 |accessdate=17 July 2011}}</ref>
 
[[IX საუკუნე|IX]]-[[X საუკუნე|X]] საუკუნეებში, [[ვიკინგები|ვიკინგთა]] შემოსევებისგან დასუსტებული საფრანგეთი ყოვლად დეცენტრალიზებული სახელმწიფო გახდა: თავად-აზნაურობის ტიტულები და მიწები მემკვიდრეობითი გახდა, რაც მათ ავტორიტეტსა და ძალაუფლებას საგრძნობლად ზრდიდა, იმ დროს, როცაროდესაც მეფის ძალაუფლება რელიგიური უფრო იყო ვიდრე საერო. ამგვარმა ვითარებამ ხელი შეუწყო [[ფეოდალიზმი]]ს ჩამოყალიბებას საფრანგეთში. ფეოდალები თანდათან ძლიერდებოდნენ და თამამდებოდნენ, ხოლო ზოგჯერ საქმე იქამდეც მიდიოდა, რომ თავს მეფეს უტოლებდნენ, ხანდახან კი ემუქრებოდნენ კიდეც. მაგალითად, [[ჰოსტინგების ბრძოლა|ჰოსტინგების ბრძოლის]] შემდეგ, [[1066]] წელს [[უილიამ I დამპყრობელი|ნორმანდიის ჰერცოგმა]] თავი [[ინგლისი]]ს მეფედ გამოაცხადა, რითაც თავი გაუტოლა საფრანგეთის მეფეს, თუმცაღა იმავდროულად იგი, როგორც ჰერცოგი, საფრანგეთის მეფის ვასალად ითვლებოდა.
 
=== საფრანგეთის სამეფო (843 — 1791) ===
ხაზი 154:
{{მთავარი|საფრანგეთის რევოლუცია|საფრანგეთის პირველი იმპერია|საფრანგეთის მეორე იმპერია|ნაპოლეონის ომები}}
[[ფაილი:Prise de la Bastille.jpg|მინიატიურა|მარცხნივ|ბასტილიის აღება]]
[[მე-18 საუკუნე|მე-18 საუკუნის]] ბოლომდე საფრანგეთის მმართველობის ძირითად ფორმად [[აბსოლუტური მონარქია]] შენარჩუნდა, რაც ნამდვილად არ შედიოდა მესამე წოდების(გლეხობა, ვაჭრები, ხელოსნები, მეწარმეები და ინტელექტუალები) ინტერესებში, რომლებიც ქვეყნის უმრავლესობას და ამავე დროს ყველაზე უუფლებო ფენას წარმოადგენდნენ. ასეთ პირობებში თანდათან იზრდებოდა უკმაყოფილება [[ლუი XVI]]-ს და ზოგადად მონარქიული მმართველობის წინააღმდეგ, იმ დროს, როცაროდესაც თავად მეფე დროს განცხრომაში ატარებდა და სახელმწიფოს ბიუჯეტის გაფლანგვით იყო დაკავებული. [[1789]] წლის [[7 მაისი|7 მაისს]] ფინანსურად შეჭირვებული მეფე იძულებული გახდა გენერალური შტატები მოეწვია, რათა ხაზინა შეევსო, მაგრამ ნაცვლად ამისა მა მესამე წოდების დეპუტატები დაუპირისპირდნენ: მოითხოვეს, რომ გადასახადები არისტოკრატიასაც გადაეხადა. მეფე რათქმაუნდა არ დაყაბულდა მათ მოთხოვნას, მაგრამ არც მესამე წოდების დეპუტატები დაემორჩილენ მეფეს: ვერსალის სასახლეში შეიკრიბნენ და თავი [[დამფუძნებელი კრება|დამფუძნებელ კრებად]] გამოაცხადეს. [[14 ივლისი|14 ივლისს]] კი [[ბასტილია|ბასტილიის ციხეს]] შეუტიეს და აიღეს კიდეც, როგორც აბსოლუტიზმის სიმბოლო საფრანგეთში. საბოლოოდ მეფე იძულებული გახდა ეღიარებინა დამფუძნებელი კრების კანონიერება, რომელმაც [[1791]] წლის [[სექტემბერი|სექტემბერში]] კონსტიტუცია მიიღო, რომლის მიხედვითაც საფრანგეთის მმართველობის ფორმად [[კონსტიტუციური მონარქია]] გამოცხადდა. [[დამფუძნებელი კრება]] დაკომპლექტებული იყო კონსტიტუციური მონარქიის მომხრე დეპუტატების, [[ჟირონდისტები]]სა და [[იაკობინელები]]გან. მათგან ბოლო ორის გავლენა და ავტორიტეტი თანდათანობით იზრდებოდა მთავრობის არაეფექტური და ხალხის მზარდი უკმაყოფილების ფონზე. [[ჟირონდისტები]] და [[იაკობინელები]] მეფის ხელისუფლების დამხობისთვის და რესპუბლიკური მმართველობის დამყარებისთვის ემზადებოდნენ და გააჩნდათ კიდეც ამის რესურსიც, რის გამოც მეფემ დასახმარებლად თავის ცოლისძმას - [[ავსტრია|ავსტრიის]] მეფეს უხმო, რომელმაც არ დააყოვნა და [[1791]] წლის [[აგვისტო]]ში [[დამფუძნებელი კრება|დამფუძნებელ კრებას]] ულტიმატუმი გამოუცხადა. [[1792]] წელს საკანონმდებლო კრებამ პასუხად ომი გამოუცხადა [[ავსტრია]]ს და როგორც აღმოჩნდა დროზე ადრე: ფრანგები ბრძოლას ბროლაზე აგებდნენ. საქმე იქამდე მივიდა, რომ [[1792]] წლის [[ზაფხული|ზაფხულში]] საკანონმდებლო კრებამ გამოსცა დეკრეტი ფრანგი მოქალაქეების მასობრივი მობილიზაციის შესახებ. ეს ღონისძიება ეფექტური აღმოჩნდა და მალე სასწორი რევოლუციონერთა მხარეს გადაიხარა და [[1792]] წლსი [[10 აგვისტო]]ს მათ დიდ წარმატებას მიაღწიეს, აიღეს რა მეფის სასახლე და დააპატიმრეს იგი ოჯახითურთ. [[22 სექტემბერი|22 სექტემბერს]] საფრანგეთი [[რესპუბლიკა]]დ გამოცხადდა.
 
1792 წელს მუშაობას შეუდგა ახლად არჩეული [[კონვენტი]], რომელშიც მალევე იჩინა თავი უთანხმოებამ, კერძოდ მეფისა და მისი ოჯახის ბედის თაობაზე: [[იაკობინელები]] მეფის სიკვდილით დასჯას მოითხოვდნენ, ხოლო ჯირონდისტები ამის წინააღმდეგი იყვნენ და თვლიდნენ, რომ უმჯობესი იქნებოდა, თუ მეფეს სიკვდილით არ დასჯიდნენ, რადგანაც ამ ქმედებას შესაძლოა [[ევროპა|ევროპის]] მონარქიული სახელმწიფოების აღშფოთება გამოეწვია. საბოლოოდ ჟირონდისტების წინააღმდეგობის მიუხედავად, იაკობინელებმა თავისას მიაღწიეს და მეფე [[1793]] წლის [[იანვარი|იანვარში]] თავი მოჰკვეთეს, თავისივე დაპატენტებული მექანიზით, [[გილიოტინა|გილიოტინით]]. აღნიშნული წლის [[ივნისი|ივნისში]] კი იაკობინური დიქტატურა დამყარდა და დაიწყო „რევოლუციის მტერთა“ მასობრივი დაპატიმრება-დასჯა, რაც საფრანგეთის ისტორიაში [[ტერორის მმართველობა|„დიდი ტერორის“]] სახელითაა ცნობილი. რეპრესიებს 16,000 - 40,000 ადამიანი შეეწეირა, ხოლო [[1793]] წელს დასავლეთ საფრანგეთში დაწყებულ დაპირისპირებას რევოლუციის მომხრეებსა და მონარქიის მომხრეებს შორის, რომელიც სამოქალაქო ომში გადაიზარდა და [[1796]] წლამდე გაგრძელდა 200,000-დან 400,000 ადამიანამდე შეეწირა.<ref>{{cite news
ხაზი 551:
[[ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია]]მ [[საფრანგეთის ჯანდაცვის სისტემა]] მსოფლიოში პირველ ადგილზე პირველად 1997 წელს,<ref>[http://www.photius.com/rankings/healthranks.html The ranking, see spreadsheet details for a whole analysis] photius.com</ref> ხოლო მეორედ 2000 წელს დაასახელა.<ref>{{cite web|url=http://www.who.int/healthinfo/paper30.pdf |title=Measuring Overall Health System Performance for 191 Countries |format=PDF |accessdate=21 July 2011}}</ref> ქვეყანაში უფასოა ქრონიკული დაავადებების მკურნალობა, როგორებიცაა: [[სიმსივნე]], [[შიდსი]], [[მუკოვისციდოზი]] და სხვ. სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა მამაკაცებში 78 წელი, ხოლო ქალებში 85 წელია, რაც ერთ-ერთი მაღალი მაჩვენებელია [[ევროკავშირი|ევროკავშირში]].<ref>{{fr icon}} [http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=98&ref_id=CMPTEF02216 Espérance de vie, taux de mortalité et taux de mortalité infantile dans le monde], [http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=0&ref_id=NATnon02229 Evolution de l'espérance de vie à divers âges] – [[INSEE]]</ref> საფრანგეთში ყოველ ათას კაცზე 3,22 ექიმი მოდის, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე, 2008 წლის მონაცემებით, სახელმწიფო ყოველწლიურად $4 719-ს ხარჯავს.<ref>{{fr icon}} [http://www.statistiques-mondiales.com/medecins.htm Nombre de médecins pour 1000 habitants] – Statistiques mondiales</ref> and average health care spending per capita was US$4,719 in 2008.<ref>{{fr icon}} [http://www.statistiques-mondiales.com/sante.htm Dépenses de santé par habitants] – Statistiques mondiales</ref> 2007 წლისთვის ქვეყანაში, დაახლოებით, 140 000 (მოსახლეობის 0.4%) [[შიდსი]]თ დაავადებული ადამიანი ცხოვრობდა.<ref name =France/>
 
ფრანგები განვითარებული სამყაროს ერთ-ერთ ყველაზე „გამხდარ ხალხად“ ითვლებიან.<ref name = obesity>[http://www.nytimes.com/2005/05/03/world/europe/03iht-obese.html Even the French are fighting obesity] – The NY Times</ref><ref name=daily>{{cite web|last=Wahlgren |first=Eric |url=http://www.dailyfinance.com/2009/11/14/frances-obesity-crisis-all-those-croissants-really-do-add-up/|date=14 November 2009 |title=France's obesity crisis: All those croissants really do add up, after all |publisher=Dailyfinance.com |accessdate=21 July 2011}}</ref><ref name = Telegraph>{{cite news|last=Lambert |first=Victoria |url=http://www.telegraph.co.uk/health/dietandfitness/3353715/The-French-children-learning-to-fight-obesity.html |title=The French children learning to fight obesity |work=The Daily Telegraph |location=London |date=8 March 2008 |accessdate=9 August 2010 }}</ref><ref name = bloomberg>[http://www.businessweek.com/bwdaily/dnflash/jul2001/nf2001073_981.htm Why So Few French Are Fat] – Bloomberg Businessweek</ref><ref>{{cite news|author=Mimi Spencer |url=http://www.guardian.co.uk/lifeandstyle/2004/nov/07/foodanddrink.features11 |title=Let them eat cake |work=The Guardian |location=London |date= 7 November 2004|accessdate=21 July 2011 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.streetdirectory.com/travel_guide/24041/e_diet/the_french_diet___eat_drink_and_be_thin.html |title=The French diet : Eat, Drink, and be Thin |publisher=Streetdirectory.com |accessdate=9 August 2010}}</ref> თუმცა საფრანგეთი, ისევე როგორც სხვა მდიდარი ქვეყნები, მოსახლეობის მასობრივი ჭარბწონიანობის პრობლემის წინაშე დგას, აქ თანდათანობით სწრაფი კვების პროდუქტები ტრადიციულ [[ფრანგული სამზარეულო|ფრანგულ კერძებს]] ანაცვლებს ფრანგთა კვების რაციონში.<ref name=obesity/><ref name=daily/><ref name = obesity2>[http://www.foodnavigator.com/Science-Nutrition/France-heading-for-US-obesity-levels-says-study France heading for US obesity levels says study] – Food Navigator</ref> მიუხედავად იმისა, რომ საფრანგეთის სიმსუქნის მაჩვენებელი ჯერ კიდევ საგრძნობლად დაბალია [[აშშ-ის კონგრესი|ამერიკისაზე]] (შედარებისთვის, ის ემთხვევა იმ მონაცემს, რომელიც [[აშშ]]-ში 1970-იან წლებში იყო<ref name = daily/>) და დღემდე ყველაზე დაბალია ევროპაში,<ref name = bloomberg/><ref name = obesity2/> ხელისუფლება მას, როგორც ერთ-ერთ მთავარ ჯანდაცვის საკითხად განიხილავს და აქტიურად ებრძვის.<ref>{{cite web|url=http://www.nutraingredients.com/Regulation/New-French-food-guidelines-aimed-at-tackling-obesity |title=New French food guidelines aimes at tabkling obesity |publisher=Nutraingredients.com|date=14 September 2006 |accessdate=9 August 2010}}</ref> შედეგად, საფრანგეთში ბავშვთა ჭარბწონიანობის მაჩვენებელი მცირდება მაშინ, როცაროდესაც სხვა ქვეყნებში განაგრძობს ზრდას.<ref>{{cite web|author=Petah Marian |url=http://www.just-food.com/analysis/france-urged-to-get-tough-on-child-obesity_id102509.aspx |title=France urged to get tough on child obesity |publisher=Just-food.com |date=23 May 2008 |accessdate=9 August 2010}}</ref>
 
== განათლება ==
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/საფრანგეთი“-დან