ვიკიპედია

აზოტი: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
მ r2.7.1) (ბოტის დამატება: kv:Азот
მ ბოტის დამატება: mrj:Азот; cosmetic changes
ხაზი 1:
{{ქიმიური ელემენტი|აზოტი / Nitrogenium (N)[[ფაილი:N-TableImage.svg|300px]]|7|[[გაზი]]<br /> უფერო, უსუნო,არ აქვს გემო |14,00674|92|1401,5 (14,53)|[He] 2s<sup>2</sup> 2p<sup>3</sup>|75|13 (+5e) 171 (-3e)|3,04|—|5, 4, 3, 2, 1, 0, -1, -3|0,808 (−195,8&nbsp;°C)|1,042 (N-N)|0,026|63,29|(N<sub>2</sub>) 0.720</sup>|77,4|(N<sub>2</sub>) 5.57|17,3||4,039|1,651|n/a}}
[[სურათიფაილი:Electron shell 007 Nitrogen.svg|150px|thumb|left]]
{{ელემენტის დაფა
|ფერი= #FFCC00
ხაზი 11:
მენდელეევის [[ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა|ელემენტების პერიოდული სისტემის]] მე-2 პერიოდის მე-5 ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის ქიმიური ელემენტი.
 
== აღმოჩენის ისტორია ==
* [[1777]] წელს [[ჰენრი კავენდიში|ჰენრი კავენდიშმა]] ჩაატარა შემდეგი ცდა: გახურებული ნახშირის თავზე მრავალჯერ გაატარა [[ჰაერი]], ამის შემდეგ ამუშავებდა მას [[ტუტე|ტუტით]], შედეგად ღებულობდა ნალექს, რომელსაც კავენდიშმა უწოდა მახრჩობელა ჰაერი. თანამედროვე ქიმიის პოზიციიდან ჩანს, რომ გახურებულ ნახშირზე ჰაერის [[ჟანგბადი]] რეაქციაში შედიოდა [[ნახშირორჟანგი|ნახშირორჟანგში]], რომელიც შემდეგ რეაგირებდა [[ტუტე]]სთან. ამასთან დარჩენილი აირს წარმოადგენდა უმთავრესად აზოტი. ასე რომ, კავენდიშმა გამოყო აზოტი, მაგრამ ვერ მიხვდა იმას რომ, ეს ახალი მარტივი ნივთიერება (ქიმიური ელემენტი) იყო. იმავე წელს კავენდიშმა ამ ცდის შესახებ შეატყობინა [[ჯოზეფ პრისტლი]]ს.
 
პრისტლი ამ დროს ატარებდა ექსპერიმენტების სერიას, რომელშიც ასევე ჰაერის ჟანგბადს უერთებდა და აცილებდა ნახშირორჟანგს, ანუ ასევე ღებულობდა აზოტს, მაგრამ, იმ დროს გაბატონებული [[ფლოგისტონის თეორია|ფლოგისტონის თეორიის]] მიხედვით, რომლის მომხრეც თვითონ გახლდათ, სავსებით არასწორად განმარტა მიღებული რეზულტატები (მისი აზრით, პროცესი იყო საპირისპირო — მოწვით ჟანგბადი კი არ სცილდებოდა აირების ნარევს, არამედ ჰაერი იჯერებოდა ფლოგისტონით; დარჩენილ ჰაერს (აზოტი) მან უწოდა ფლოგისტონი, ანუ ფლოგისტირული). აშკარაა რომ პრესტლიმაც შეძლო აზოტის გამოყოფა, მაგრამ ვერ გაიგო თავისი აღმოჩენის არსი, ამიტომაც არ ითვლება აზოტის პირველ აღმომჩენად.
ხაზი 18:
ერთდროულად მსგავს ექსპერიმენტებს ასეთივე რეზულტატებით ატარებდა [[კარლ ვილგელმ შეელე]]ც.
 
* [[1772]] წელს აზოტი (სახელწოდებით «გაფუჭებული ჰაერი») როგორც მარტივი ნივთიერება აღწერა [[დანიელ რეზერფორდი|დანიელ რეზერფორდმა]], მან გამოაქვეყნა მაგისტრული დისერტაცია, სადაც აღნიშნა აზოტის ძირითადი თვისებები (არ რეაგირებს ტუტესთან, წვას არ უწყობს ხელს, არ ვარგა სუნთქვისათვის). ამიტომაც დანიელ რეზერფორდი ითვლება აზოტის აღმომჩენად.
 
შემდეგ კი აზოტი შეისწავლა ჰენრი კავენდიშმა (საინტერესოა ის ფაქტი რომ, მან შეძლო აზოტისა და [[ჟანგბადი]]ს დაკავშირება ელექტრო დენის განმუხტვებით, სადაც აზოტის ოქსიდის შთანთქმის შემდეგ დარჩა აირის მცირე რაოდენობა, რომელიც აბსოლიტურად ინერტული აირი იყო, მაგრამ როგორც აზოტის შემთხვევაში ვერ მიხვდა ცდის არსს, რომ გამოჰყო ახალი [[ქიმიური ელემენტი|ქიმიური ელემენტები]] — [[ინერტული აირები]]). მაგრამ ვერც რეზერფორდმა გაიგო თუ რა გაზები გამოჰყო ამ ცდისას (რეზერფორდიც ფლოგისტონური თეორიის მომხრე იყო).
 
== დასახელების წარმომავლობა ==
აზოტ ({{lang-grc|ἄζωτος}} — უსიცოცხლო, {{lang-la|nitrogenium}}), წინა სახელწოდებებთან ერთად («ფლოგისტირული», «საზიანო» და «გაფუჭებული» ჰაერი) [[1787]] წ. [[ლავუაზიე,_ანტუან ანტუან|ლავუაზიე]]მ შესთავაზა, რომელიც იმ დროს სხვა ფრანგ მეცნიერებთან ერთად ამუშავებდა [[ქიმიური ნომენკლატურა|ქიმიური ნომენკლატურის]] პრინციპებს. როგორც ზემოთ არის აღნიშნული, იმ დროისათვის უკვე იყო ცნობილი, რომ აზოტი ხელს არ უწყობს არც წვას და არც სუნთქვას. ეს თვისებები ჩათვალეს ყველაზე მნიშვნელოვნად. მაგრამ შემდეგ ცნობილი გახდა რომ აზოტი პირიქით, აუცილებელია ყველა ცოცხალი არსებისათვის, სახელწოდება შემორჩა ფრანგულ, რუსულ, უკრაინულ და ქართულ ენებში.
 
არსებობს სხვა ვერსიაც<ref name="ფიგუროვსკი ნ.ა. ელემენტების აღმოჩენები და მათი სახელწოდებების წარმომავლობა">[http://www.chem.msu.su/rus/history/element/N.html ფიგურსკი ნ.ა. ელემენტების აღმოჩენები და მათი სახელწოდებების წარმომავლობა. – მ.: მეცნიერება, 1970. 207 ფ.]</ref>.
სიტყვა «აზოტი» არაა ლავუაზიეს მოგონილი და არც მისი კოლეგებისა ნომენკლატურული კომისიიდან; ის შევიდა [[ალქიმია|ალქიმიურ]] ლიტერატურაში უკვე ადრე [[შუა_საუკუნეებიშუა საუკუნეები|შუასაუკუნეებში]] და გამოიყენებოდა «ლითონების პირველადი მატერიის» აღსანიშნავად, რომელსაც თვლიდნენ ყველა არსებულის «ალფა და ომეგად». ეს გამოთქმა ნასესხებია [[აპოკალიფსი]]დან: «მე ვარ ალფა და ომეგა, დასაწყისი და დასასრული». სიტყვა შედგენილია სამი ენის [[ლათინური ენა|ლათინურის]], [[ბერძნული ენა|ბერძნულის]] და [[ებრაული ენა|ძველებრაული]] [[ანბანი]]ს პირველ და ბოლო ასოებისაგან, — რომლებიც ითვლებოდა «წმინდა» ასოებად, რადგან, [[სახარება|სახარების]] მიხედვით, [[ქრისტე|ქრისტეს]] [[ჯვარცმა|ჯვარცმისას]] ჯვარზე წარწერა იყო გაკეთებული ამ ენებზე (''ა'', ''ალფა'', ''ალეფ'' და ''ზეტ'', ''ომეგა'', ''ტავ'' — AAAZOTH). ახალი ქიმიური ნომენკლატურის შემდგენლებმა კარგად იცოდნენ ამ სიტყვის არსებობის შესახებ; მისი შექმნის ინიციატორი [[ლუი ბერნარ გიტონ დე მორვო]] აღნიშნავდა თავის «მეთოდურ ენციკლოპედიაში»([[1786]]) ტერმინის ალქიმიურ მნიშვნელობაზე.
 
ლათინურად აზოტს «nitrogenium» ეწოდება, ანუ «სელიტრის (ნიტრატის) გამჩენს»; ინგლისური სახელწოდება ლათინურიდან მოდის. გერმანულში გამოიყენება Stickstoff, რაც ნიშნავს «მახრობელა ნივთიერებას».
ხაზი 54:
=== აზოტის ბრუნვა ბუნებაში ===
{{main|აზოტის ბრუნვა ბუნებაში}}
[[სურათიფაილი:Cycle azote fr.svg|thumb|300px|აზოტის ბრუნვა ბუნებაში]]
ატმოსფერული აზოტის ფიქსაცია ბუნებაში მიმდინარეობს ორი ძირითადი მიმართულებით — აბიოგენური და ბიოგენური. პირველი მიმართულება ძირითადად მოიცავს აზოტის რეაქციას ჟანგბადთან. რადგანაც აზოტი ქიმიურად საკმაოდ ინერტულია, მისი დაჟანგვისათვის საჭიროა ენერგიის დიდი რაოდენობა (მაღალი ტემპერატურა). ასეთი პირობები იქმნება ჭექა-ქუხილის დროს [[ელვა|ელვის]] განმუხტვისას, როდესაც ტემპერატურა აღწევს 25000 °C. ამ დროს ხდება სხვადასხვა [[აზოტის ოქსიდები]]ს წარმოქმნა.
 
ხაზი 103:
== თვისებები ==
=== ფიზიკური თვისებები ===
[[სურათიფაილი:Nitrogen.Spectrum.Vis.jpg|thumb|600px|აზოტის ოპტიკური ხაზოვანი ემისიური სპექტრი]]
 
ნორმალურ პირობებში აზოტი არის უფერო აირი, არ გააჩნია სუნი, წყალში მცირედ იხსნება (2,3 მლ/100გ 0&nbsp;°C -ზე, 0,8 მლ/100 გ 80&nbsp;°C-ზე), სიმკვრივე 1,2506 კგ/მ³ (ნ.პ. დროს).
ხაზი 110:
 
209,86&nbsp;°C დროს აზოტი გადადის მყარ მდგომარეობაში თოვლისმაგვარ მასაში ან თეთრ კრისტალებში. ჰაერთან კონტაქტის დროს შთანთქავს მისგან ჟანგბადს და ამ დროს დნება, აზოტში ჟანგბადის ხსნარის წარმოქმნით.
[[სურათიფაილი:Liquid nitrogen dsc04496.jpg|thumb|300px|თხევადი აზოტი]]
ცნობილია მყარი აზოტის სამი კრისტალური [[კრისტალების პოლიმორფიზმი|მოდიფიკაცია]]. ინტერვალით 36,61&nbsp;– 63,29&nbsp;К არსებობს ფაზა β-N<sub>2</sub> ჰექსაგონალური მჭიდრო შეფუთვით, სივრცობრივი ჯგუფი ''P6<sub>3</sub>/mmc'', ბადის პარამეტრებია a=3,93&nbsp;Å და c=6,50&nbsp;Å. 36,61&nbsp;К ტემპერატურაზე ქვემოთ მდგრადი ფაზა α-N<sub>2</sub> კუბური ბადით, რომელსაც აქვს სივრცობრივი ჯგუფი Pa3 ან P2<sub>1</sub>3 და პერიოდი a=5,660&nbsp;Å. 3500 ატმოსფერო წნევის ქვეშ და ტემპერატურა 83&nbsp;K-ზე დაბალი წარმოიქმნება ჰექსაგონალური ფაზა γ-N<sub>2</sub>.
 
ხაზი 133:
 
ყველაზე გავრცელებულია ატმოსფერული აზოტის დაკავშირების ამიაკური ხერხი. ამიაკის სინთეზის შექცევადი რეაქცია:
<DIV STYLE="margin-left:3em;">3H<sub>2</sub> + N<sub>2</sub> ↔ 2NH<sub>3</sub></DIV> ეგზოთერმულია (თერმული ეფექტი 92 კჯ) და მიმდინარეობს მოცულობის შემცირებით, ამიტომაც წონასწორობის გადახრისათვის მარჯვნივ [[ლე შატალიე - ბრაუნის პრინციპი]]ს შესაბამისად საჭიროა ნარევის გაცივება და მაღალი [[წნევა]]. მაგრამ კინეტიკური თვალსაზრისით ტემპერატურის დაწევა არახელსაყრელია, რადგან ამ დროს უკვე 700&nbsp;°C დროს ძლიერ მცირდება [[რეაქციის სიჩქარე]], და შეუძლებელია მისი პრაქტიკული გამოყენება.
 
ასეთ შემთხვევებში გამოიყენება [[კატალიზი]], რადგანაც შესაბამისი [[კატალიზატორი]] აჩქარებს რეაქციას წონასწორობის გადახრის გარეშე. შესაბამისი კატალიზატორის ძებნის პროცესში გამოცდილი იქნა მიახლოებით ოცი ათასი სხვადასხვა შენაერთი. თავისი საერთო თვისებების (კატალიტიკური აქტიურობა, მოწამლისადმი მდგრადობა, ღირებულება) ყველაზე დიდი გამოყენება ჰპოვა კატალიზატორებმა - ლითონური [[რკინა}რკინის]] საფუძველზე, რკინასთან ერთად [[ალუმინი]]სა და [[კალიუმი]]ს ოქსიდების ნარევებმა. პროცესი მიმდინარეობს 400—600°С ტემპერატურის და 10—1000 ატმოსფერო წნევის პირობებში.
ხაზი 289:
[[mn:Азот]]
[[mr:नायट्रोजन]]
[[mrj:Азот]]
[[ms:Nitrogen]]
[[mt:Ażotu]]
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/აზოტი“-დან