სოციალური სამართლიანობა

სოციალური სამართლიანობა — კონცეფცია, რომელიც წარმოიშვა XIX საუკუნის დასაწყისში ინდუსტრიული რევოლუციისა და შემდგომი სამოქალაქო რევოლუციების დროს მთელს ევროპაში, რომელიც უფრო მეტი ეგალიტარული საზოგადოებების შექმნას და ადამიანთა შრომის კაპიტალისტური ექსპლუატაციის გამოსწორებას ისახავდა მიზნად.

იმ პერიოდისთვის ნიშანდობლივ, მდიდარ და ღარიბ კლასებს შორის არსებული ნიხრის გამო, ადრეული სოციალური სამართლიანობის დამცველები, ძირითადად, კაპიტალზე, ქონებასა და დოვლათის განაწილებაზე იყვნენ ფოკუსირებულნი. თანასწორობა, როგორც სამართლიანობის პრინციპი, მოითხოვს, რომ საზოგადოების წევრებს შორის არ იყოს რაიმე განსხვავება მათი სამართლებრივი, პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის ნიშნით. საფრანგეთის რევოლუციის (1789) ლოზუნგი იყო „თავისუფლება, თანასწორობა, სოლიდარობა“ მუშათა მოძრაობა დაიწყო საყოველთაო სამართლებრივი და პოლიტიკური თანასწორობის მისაღწევად, რაც ნიშნავს, რომ ბრძოლა მიზნად ისახავდა არა მხოლოდ მუშათა ემანსიპაციას, არამედ ასევე თანასწორ თავისუფლებას ყველასთვის.

სოციალური სამართლიანობა ინტერდისციპლინარული ტერმინია და სხვადასხვა დისციპლინებში სპეციფიური თარგმნა/გაგება სჭირდება. მაგალითად, სხვანაირად გაიგება სოციალური სამართლიანობის ლეგალისტური საზრისი, სხვაა ფილსოფიის ისტორიაში მისი შინაარსი, სხვაა კრიტიკულ ურბანულ თეორიაში, სოციალოგიაში, ფსიქოლოგიაში და ა. შ. ამდენად, პოლისემანტიკური მნიშვნელობის მქონე ტერმინი ფართო ისტორიულ და ინტერდისციპლინარულ განმარტებას საჭიროებს. თუმცა, თავად ტერმინი ყველაზე ფართე გაგებით, პოლიტიკის მეცნიერების, სამართლის თეორიის, ფილოსოფიის ისტორიის დისციპლინებს უკავშირდება.

სოციალურ სამართლიანობას, დემოკრატიას და სოციალურ სახელმწიფოს შორის არსებული კავშირი

სამართლიანობის კონცეფტუალიზაციის მცდელობა აზროვნების ისტორიაში საუკუნეებს ითვლის და ანტიკური ტრადიციაც გააჩნია. სამართლიანობის მნიშვნელობაზე დავა „მარადიული თავგადასავალია“ და ტერმინის გაგება სხვადასხვა ცივილიზაციაში, სახელმწიფოებში, ერებში, დროში თუ განსხვავებულ პოლიტიკურ პრეფერენციებში სხვადასხვანაირად აღიქმება. უამრავი ნაშრომია დაწერილი იმაზე, თუ რა არის სოციალური სახელმწიფო და რა დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვთ არსებულ სოციალურ სახელმწიფოებს, მუდმივად განხილვადია ალტერნატიული ფორმების ძიების საკითხიც.

სოციალური სახელმწიფო ნიშნავს დემოკრატიულ სახელმწიფოს, რომელიც, მისი კონსტიტუციის შესაბამისად, არა მხოლოდ ძირითად უფლებებს და პირად და ეკონომიკურ თავისუფლებებს უზრუნველყოფს, არამედ, ამასთანავე, ახორციელებს სამართლებრივ, ფინანსურ და მატერიალურ ღონისძიებებს სოციალურ განსხვავებათა და უთანასწორობათა გათანაბრებისთვის.

დემოკრატია ნიშნავს, რომ ყველა მოქალაქეს თავისუფლებისა და პოლიტიკური მონაწილეობის ერთნაირი უფლება აქვს. ყველა ადამიანი ერთნაირი ღირსების მქონეა და თანაბარ პატივისცემას იმსახურებს. სხვაგავრად ძალაუფლება, უშუალოდ ხალხს ან მათ წარმომადგენლებს ვერ მიაკუთვნებათ, პირუკუ, კონკრეტული პრივილეგირებული ჯგუფის შესაძლებლობად გარდაიქმნება. საკვებისა და საცხოვრისის გარეშე ყველაზე მასშტაბურ ფორმალურ თავისუფლებასაც კი არ გააჩნია ღირებულება. ამიტომ სოციალური სახელმწიფო ქმნის პირობებს, სადაც შესაძლებელი იქნება თავისუფლებისა და დემოკრატიის რეალიზება.

დემოკრატია რომ ცარიელ აღმნიშვნელად არ დარჩეს, საკვების და თავშესაფარის უზრუნველყოფასთან ერთად სხვა რესურსებიც თაბარად უნდა განაწილდეს. მაგალითად, განათლება, რომელის მნიშვნელობაზეც სახელმწიფოსთვის ჯერ კიდევ პლატონი მსჯელობდა, სიღარიბის საფრთხისაგან დაცვა და განათლების უზრუნველყოფა არ უნდა იქნეს განხილული ქველმოქმედებად. ჭეშმარიტი დემოკრატია არ არსებობს სოციალური პოლიტიკის გარეშე. დემოკრატიული სახელმწიფო სოციალურ სახელმწიფოს უნდა გულისხმობდეს.

წინააღმდეგ შეთხვევაში, ასეთი სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფს ბაზისური უფლებების გარდა სხვათა რეალიზაციას. პიროვნული განვითარებისთვის, თანაბრად მნიშველოვანია როგორც ბაზისური უფლებები, ისე ღირსეული საცხოვრისის, განთლებისა და ჯანმრთელობის უფლება. სხვა შეთმხვევაში საზოგადოებოს მოწყობის წესრიგი ვერ განიხილება სოციალური სამართლიანობის პრაქტიკად.

სოციალური დემოკრატია და ლიბერტარული დემოკრატია

სოციალური დემოკრატია და ლიბერტარული დემოკრატია წარმოადგენს, უპირველეს ყოვლისა, კონცეპტუალიზებულ იდეალურ ტიპებს, რომლებიც პრაქტიკაში იშვიათად გვხვდება. დემოკრატიის ეს სხვადასხვა მოდელი - როგორც ლიბერტარული, ისე სოციალური დემოკრატია, ლიბერალურ დემოკრატიას ეფუძნება და მათ საერთო ფესვები აქვთ. თუმცა, ისინი მკაფიოდ განსხვავდებიან პოზიტიური და ნეგატიური თავისუფლებების ურთიერთობების ხედვის თვალსაზრისით.

ლიბერტარული დემოკრატია იზიარებს, რომ პოზიტიური თავისუფლების მინიჭება ზღუდავს ნეგატიურ თავისუფლებებს და მათი განადგურებაც კი შეუძლია. სოციალური დემოკრატიის თვალთახედვით კი, ნეგატიური და პოზიტიური თავისუფლებების თანასწორობა განაპირობებს მათ ფორმალურ გამოყენებას ყველას მიმართ და უზრუნველყოფს რეალურ განსხვავებას.

თავისუფლებების უბრალო ფორმალური აღიარება, რასაც ლიბერტარული დემოკრატია გვთავაზობს, საკმარისი არ არის, ვინაიდან ეკონომიკურმა უთანასწორობამ შეიძლება გამოიწვიოს:

• ისეთი ურთიერთობები, როგორებიცაა დამოკიდებულება და დაქვემდებარება;
• შრომის არაჰუმანური პირობები;
• არათანაბარი შესაძლებლობები პოლიტიკური მოქალაქეობრივი უფლებების განხორციელებისთვის.

თუკი განვიხილავთ აზრის გამოთქმის უფლებას, ლიბერტარული თვალსაზრისით, საკმარისია, თუკი სახელმწიფო არ ზღუდავს სიტყვის თავისუფლებას, სოციალური დემოკრატიის პირობებში კი, სახელმწიფომ კიდევ უფრო გადამწყვეტი ნაბიჯები უნდა გადადგას და აქტიურად უნდა შეუწყოს ხელი აზრის გამოხატვის რეალურ თანაბარ შესაძლებლობებს. ს.დ. მოიცავს ინფორმაციისა და განათლების მიღების თანაბარ ხელმისაწვდომობას, რათა, უპირველეს ყოვლისა, არსებობდეს აზრის ჩამოყალიბების უნარი.

გარდა ამისა, მასმედიის საშუალებების საკუთრების უფლება იმგვარად უნდა ჩამოყალიბდეს, რომ ამ უფლების მქონე პირებმა ვერ შეძლონ მასმედიის ძალის გამოყენება ყველა დანარჩენისთვის საკუთარი შეხედულებების თავზე მოსახვევად. ასეთი არასათანადო გამოყენება არღვევს კერძო მესაკუთრის სოციალურ პასუხისმგებლობას, რომელიც სოციალური დემოკრატიის მნიშვნელოვანი პრინციპია. ლიბერტარული დემოკრატიის თვალსაზრისით, საკუთრების თავისუფლებაში ამგვარი ჩარევა სრულიად მიუღებელია. საერთო ფესვების მიუხედავად, სოციალური დემოკრატია და ლიბერტარული დემოკრატია სხვადასხვა მოსაზრებას ეფუძნება, რაც, ეკონომიკური სისტემის თვალსაზრისით, განსხვავებულ ამოცანებს აყენებს.

თვისებრივად განსხვავდება მათ მიერ ბაზრის როლის აღქმაც. ლიბერტარული დემოკრატიისთვის ბაზარი თავისუფლების გამოხატულებაა და ამიტომ იგი თვითრეგულირებადი ბაზრისკენ ილტვის. მისგან განსხვავებით, სოციალურ დემოკრატიას მტკიცედ სწამს, რომ აბსოლუტურად თავისუფალი ბაზარი საზოგადოებისთვის არამომგებიან შედეგებს გამოიწვევს. მაშასადამე, სოციალური დემოკრატია აღიარებს სოციალურად ჩართულ ბაზრებს, რომლებიც პოლიტიკურ ჩარჩოსა და სახელმწიფო რეგულირებას ექვემდებარება.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სოციალური დემოკრატიის პირობებში, ცალსახად, სახელმწიფო გაცილებით მეტ პასუხისმგებლობას კისრულობს და ბაზისური უფლებების უზრუნველყოფის გარდა, განვითარების ბევრად ფართო პესპექტივას სთავაზობს მოქალაქეს, შესაბამისად სოციალური სამართლიანობის მაღალი სტანდარტს უზრუნველყოფს. იმისთვის რომ, კიდევ უფრო კარგად და საბოლოოდ გავიგოთ სოციალური ან ლიბერტარული დემოკრატიების შესაძლებლობები, მაღალი ხარისხით უზრუნველყონ სოციალური თანასწორობა, უნდა გავიგოთ თანასწორობასა და სამართლიანობას შორის სხვაობა.

თანასწორობა / სამართლიანობა

ხშირად მიჩნეულია, რომ თანასწორობა არის ერთ-ერთი პრინციპი სოციალური სამართლიანობის, თუმცა, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ეს სამართლინობის ხარისხი - თანასწორშესაძლებლიანობაა. რაშია სხვაობა? თანასწორობა ითვალისწინებს რა დისკრიმინაციის შედეგებს, ჩაგვრის აღმოსაფხვრელად მიზნად ისახავს, საყოველთაოდ თანაბარი რესურსის გაღებას. სამართლიანობა კი ითვალისწინებს რა ჩაგვრას/დისკრიმინაციას ცდილობს სათანადო, ინდივიდუალურად სამართლიანი შედეგის მიღწევას, რაც უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, მეტად ჩაგრულისთვის მეტი ძალისხმევის გაღებასაც შესაძლოა ითვალისწინებდეს.

არსებობს თვალსაჩინო გრაფიკი ამ მდგომარეობის საილუსტრაციოდ: სამი ადამიანი ცდილობს გაიხედოს ღობის მიღმა. ერთ-ერთი მათგანი საკმაოდ მაღალია (ბუნებრივი მდგომარეობით) რომ გაიხედოს, რაც აღმნიშვნელია მეტად პრივილეგირებული კლასის. მეორე ძლივს იხედება (საშუალო კლასი), ხოლო მესამე საერთოდ ვერ იხედება ღობის მიღმა, რაც ყველაზე მოწყვლადი სოციალური კლასის აღმნიშვნელია. თანასწორობის პრინციპით ხელმძღვანელობის შემთხვევაში, სამივე წევრს თითო ყუთი მიეცემა გახედვის შესაძლებლობის მოსაპოვებლად, რა მოცემულობაშიც, ყველაზე ჩაგრული კლასის აღმნიშვნელს, ჯერ კიდევ არ ეძლევა გახედვის პერსპექტივა. სამართლიანობის პარადიგმა კი ითვალისწინებს თითოეული აღმნიშვნელის საჭიროებებს და ყველაზე მაღალს არ გადასცემს ყუთს. ამ შემთხვევაში შუა აქტორი იღებს ერთ, ხოლო მესამე - ორ ყუთს, რის შედეგადაც თანაბრობა მიიღწევა.

სოციალური სამართლიანობის კონცეფტის ისტორიოგრაფიული გაგებისთვის

სოციალური პრობლემების ფილოსოფიურ გააზრებას საფუძველი არისტოტელემ და პლატონმა ჩაუყარეს. ანტიკურობის მიხედვით საზოაგადოება არის სამართლიანობის იდეის განხორციელება.

პლატონი

პლატონის ნამუშევრებიდან ყველაზე ცნობილია „სახელმწიფო“, რომელშიც ის აღწერს იდეალურ სახელმწიფოს, რომლის სათავეშიც ფილოსოფოსთა ჯგუფი, ასევე მეომართა ჯგუფი და უმრავლესობა დგას. აღზრდის პროცესი პლატონს სახელმწიფოს მოწყობის თვალსაზრისით აინტერესებს. საზოგადოებაში მკაცრად უნდა იყოს გამიჯნული მისი წევრების ფუნქციები. ეს ფუნქციები სამ მთავარ წოდებას შორის ნაწილდება, ესენია: დემოსი ანუ ხალხი, მეომრები და მმართველები. ადამიანების წოდებებად დანაწილება იმ უნარ-თვისებათა მიხედვით უნდა ხდებოდეს, რომლითაც ისინი იბადებიან. სახელმწიფომ უნდა იზრუნოს ამ ბუნებრივი მონაცემების გამოვლენაზე რაც შეიძლება ადრეულ ასაკში, ხოლო შემდეგ ხელი შეუწყოს მათ სრულყოფას. თანამედროვე გაგებით, პლატონი მკაფიოდ აყენებს პროფორიენტაციისა თუ პროფმომზადების ამოცანებს.

პლატონის იდეალურ სახელმწიფოს ახასიათებს ოთხი სათნოება: სიბრძნე, სიმამაცე, გონივრულობა და სამართლიანობა. სახელმწიფოს მეოთხე ნიშანი სამართლიანობა, პლატონის თქმით, შრომის დანაწილებაა. როცა ყველამ თავისი საქმე იცის და მას ასრულებს, ამ გზით განხორციელედება სამართლიანი სახელმწიფო. შესაბამისად, უსამართლობა იქნება, როცა ხელოსანი ეცდება მეომრის ადგილი დაიკავოს, მეომარი მმართველისას და ა.შ. სამართლიანობის არსის შესახებ დასმულ კითხვაზე პლატონი პასუხს ეძებს სახელმწიფოს განზომილებაში, მაგრამ არის მეორე განზომილებაც, რომელიც პირველზე მეტი მნიშვნელობისაა და, ამავე დროს, უფრო რთულიც. ესაა სამართლიანობის გარკვევა ცალკეული ადამიანის დონეზე.

პლატონის მოძღვრების მიზანი თავიდანვე ადამიანია და არა ორგანიზაცია, და თუ სახელმწიფოს მიანიჭა უპირატესობა ადამიანის ყოფიერების საზრისად მიჩნეულ სამართლიანობის გარკვევაში, იმიტომ კი არა, რომ სახელმწიფო უფრო მნიშვნელოვანი იყო, არამედ იმიტომ, რომ სამართლიანობა უფრო ადვილი განსახორციელებელი პროექტია სახელმწიფოსთან თანმხლებობაში.

არისტოტელეს ნაშრომსაც სახელმწიფოს მოწყობის წესთა თაობაზე - „პოლიტიკა“ ჰქვია. „პოლიტიკის“ შესავალში არისტოტელე წერს: „ყოველი სახელმწიფო, არის ადამიანთშორისი ურთიერთობის თავისებური ფორმა, რომელიც მიზნად ისახავს სათნოებას.“ არისტოტელეს შეხედულებით, სახელმწიფოს წარმოშობას განაპირობებს, ადამიანთა მიდრეკილება თანაცხოვრებისკენ, რადგანაც ადამიანი პოლიტიკური მცხოველია (ζῷον πoλιτικόν).

არისტოტელესთვის, ასეთი პირველადი ადამიანური ერთობა ოჯახია, ოჯახი წარმოშობს სოფელს, სოფელი - სახელმწიფოს. „სახელმწიფო არის ოჯახებისა და გვარების კავშირი, შექმნილი ბედნიერი, სრულყოფილი და დამოუკიდებელი ცხოვრებისათვის“ - ამგვარად კი უკვე სახელმწიფოს განმარტავს. მისივე აზრით, მხოლოდ სახელმწიფო აძლევს ადამინს საშუალებას სრულყოფილი ცხოვრებისთვის და ამგვარ ონტოლოგიურ გაგებაში ადამიანებს არსებობა არ შეუძლიათ სახელმწიფოს გარეშე, შესაბამისად, სახელმწიფო მუდმივი კატეგორიაა.

სანამ გაგრძელდება არისტოტელეს სამართლაინობის და სახელმწიფოს გაგების დესკრიფცია, კონტექსტის გააზრებისთვის პროდუქტიული იქნება განიმარტოს, ამავე ეპოქის შეხედულებები ადამიანთა თანაცხოვრების საკითხებზე. სიტყვა „იდიოტი“ მოდის ბერძნული სიტყვიდან idios (ἴδιος) - რომელიც „კერძოს“ ნიშნავდა. ანტიკურ საბერძნეთში სიტყვა - იდიოტი - გამოიყენებოდა იმ ადამიანის მიმართ, ვინც არ მონაწილეობდა პოლიტიკაში, პოლისის ცხოვრებაში და მიიჩნეოდა რომ იგი ქალაქს კარგს ვერაფერს მოუტანდა.

ბერძნებისთვის ქალაქი, (πόλις) იყო სივრცე პოლიტიკის და პოლიტიკურის, რომელიც ფუნდამენტურად საპირისპირო იყო კერძოსი. ზემოთ, მოყვანილი განმარტება, რომ ანტიკურობის მიხედვით საზოგადოება წარმოადგენდა სამართლიანობის იდეის განხორციელებას, ლოგიკური გაგრძელებაა არისტოტელეს შეხედულებისა, რომ ადამიანთშორისი ურთიერთობის თავისებური ფორმა, ისახავს სათნოებას და სწორედ ამ ადამიანთშორისი ურთიორთობების რეალიზაციაში მიიღწევა სამართლიანობაც.

სამართლიანობის გასაგებად სოციალური (არისტოტელესთან ადამიანთშორისი ურთიორთობების) და სამართლის იდეების დაზუსტება აუცელებელია. განვიხილოთ არისტოტელეს მოსაზრებები სამართალზე. მისი აზრით, სამართალი არის პოლიტიკური სამართლიანობა ანუ სახელმწიფოში დამყარებული წესრიგი. იგი მიუთითებს, რომ სამართალი საერთო სარგებლიანობას ემსახურება და მისი აზრით, სამართალი გამოიყენება მხოლოდ თანასწორუფლებიან ადამიანებს შორის, ამიტომაც, არ არის სამართალი ბატონსა და მონას შორის, მამასა და შვილებს შორის.

არისტოტელე ერთმანეთთან აახლოებს სამართალსა და სამართლიანობას. მისი აზრით, სამართლიანია ყველაფერი ის, რაც შეესაბამება კანონებს, ხოლო უსამართლოა ის, რაც არღვევს კანონს.

არისტოტელე ერთამნეთისგან განასხვავებს ორი სახის სამართლიანობას ბუნებით სამართლიანობას და კონვენციონალურ სამართლიანობას. არისტოტელეს სამართლიანობის გაგება ხშირად ხდება კრიტიკის საგანი, რამდენადაც, არისტოტელეს, მიაჩნდა, რომ არიან ადამიანები, რომლებსაც თავისუფლებაში ცხოვრება არ შეუძლიათ: ის ფიქრობდა, რომ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც თავიანთი ბუნებით მონები არიან. ამასთან, მისი აზრით, ქალი არ შეიძლება მამაკაცის თანასწორი იყოს. შესაბამისად, ქალებსა და მონებს პოლისის ცხოვრებაში ჩართულ მამაკაცთა თანასწორუფლებიან სუბიექტებად არ მოიაზრებდა. თუმცა, ამგვარი კრიტიკისას, მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ დრო და ტრადიაცია, სადაც, იგივე მონა, ჯერ კიდეც ცოცხალ იარაღად, საშუალებად აღიქმებოდა.

ციცერონი

რომაულ ტრადიციაში კი, ეს იყო მარკუს ტულიუს ციცერონი, ვინც საზოგადოებრივი სამართლიანობის კონცეფცია შეიმუშავა, როდესაც განაცხადა: „ჩვენ ვიბადებით სამართლიანობისთვის და ეს უფლება ემყარება არა ადამიანის მოსაზრებას, არამედ ბუნებას.“

თუ არისტოტელესთვის არსებობს ერთი მხრივ, ბუნებითი და, მეორე მხრივ, კონვენციონალური სამართალი. მისგან განსხვავებით, ციცერონი არ ცნობს ბუნებითი სამართლის იდეას. ბუნებითი სამართლის ნორმები რომ არსებობდნენ, მაშინ გაუგებარი იქნებოდა, თუ რატომ არა აქვს ყველა ხალხს ერთი და იგივე სამართლებრივი ნორმები. ეს ნორმები ხომ იცვლება არა მხოლოდ სხვა და სხვა ხალხთან, არამედ ისინი განსხვავებულია ერთი და იგივე ხალხთან სხვადასხვა დროს. აქედან, ერთადერთი საფუძველი, რომელიც შეიძლება სახელმწიფოში არსებულ კანონებს ჰქონდეთ, არის ურთიერთთანხმობა.

ციცერონისთვის, სახელმწიფო არის მორალური ერთობა, იმ პირთა ჯგუფის, რომლებიც ერთობლივად ფლობენ სახელმწიფოს და მის კანონს. სწორედ ამიტომ, უწოდა მან სახელმწიფოს, ხალხის საქმე (res publica). მაგრამ ხალხად მას მიაჩნია არა ადამიანთა ყოველგვარი ერთობა არამედ ისეთი გაერთიანება, რომელიც დაფუძნებულია სამართლის ერთობასა და საერთო საერგებლიანობაზე.

ციცერონის აზრით, სახელმწიფო დაფუძნებულია რა სამართლიანობაზე, არ ეთანხმება იმ აზრს, რომ ხელისუფლება ემყარება ძალმომრეობას. მისი შეფასებით, თუ ხელისუფლება ეფუძნება ძალადობასა და თვითნებობას, მაშინ ასეთ შემთხვევაში არ არსებობს სახელმწიფო. ციცერონი ურაყოფს სახელმწიფოს წარმოშობის ხელშეკრულების თეორიასაც და სახელმწიფოს წარმოშობის საკითხში არისტოტელეს ეთანხმება, რაც ეფუძნება რწმენას, რომ სახელმწიფო არის შედეგი იმისა, რომ ადამიანებს ერთად ცხოვრების ბუნებრივი ჩვევა აქვთ.

ადამიანების ბუნებრივი მისწრაფება თანაცხოვრებისაკენ, რომელიც შესაძლოა იყოს ძლიერი იმპულსი სახელმწიფოს ფორმირებისათვის, საჭიროებს რაღაც ისეთ დამატებით ფენომენს, რომელიც სახელმწიფოს არა მხოლოდ დიდ მდგრადობას მიანიჭებს, არამედ რეგულარულს გახდის ადამიანთაშორის დამოკიდებლებას. ასეთი რამ, ციცერონისთვის გახლავთ სამართალი და კონკრეტული კანონმდებლობა, რომელიც სახელმწიფოს ყველა წევრისათვის საერთო უნდა იყოს. ციცერონისთვის სახელმწიფო სხვა არაფერია თუ არა საერთო წესწყობილება, რომელიც განმტკიცებულია სამართალსა და კანონებში, შესაბამისად, მის თვალსაზრისში სახელმწიფო იმანენტურად გულისხმობს სამართლიანობასაც.

სოციალური სამართლიანობის ცნება ჯონ როულსის თეორიაში

ანტიკური ფილოსოფიური ტრადიციის გარდა, სოციალურ სამართლიანობაზე მსჯელობისას აუცილებლად ცალკე უნდა აღინიშნოს, ჯონ როულსის სამართლიანობის თეორიის მიზნები და ამოცანები.

როულსის აზრით, სამართლიანობის პრობლემა არის ის, თუ როგორ უნდა განაწილდეს ადამიანების თანამშრომლობის შედეგი ისე, რომ არავინ იგრძნოს თავი უსამართლობის მსხვერპლად, შესაბამისად, მსჯელობა განაწილების სქემის სამართლიანობას შეეხება. მისთვის აუცილებელია, რომ სამართლიანი პირობები განისაზღვროს. შეთანხმება სამართლიანი არ იქნება, თუ იგი სამართლიანი პირობების საფუძველზე არ იქნება მიღწეული.

როულსი უარყოფს სამართლიანობის პირობების შეთანხმების საფუძველზე განსაზღვრის შესაძლებლობას. მისი აზრით, იგი სრულიად განსხვავებული პროცედურის მიხედვით უნდა განისაზღვროს, რომელსაც „რეფლექსური წონასწორობის“ მეთოდს უწოდებს. მორალისტური რეფლექსიის პროცესში ჩვენ გამოგვაქვს დასკვნების ამა თუ იმ კონრკრეტულ ქმედებასთან თუ მოვლენასთან დაკავშირებით და ვადგენთ ზოგად პრინციპებს. შემდეგ ვუბრუნდებით ცალკეულ დასკვნებს და ვადგენთ მათ შესაბამისობას მორალის ზოგად თეორიასთან. სანამ არ მივაღწევთ იმ წერტილს, როცა აღარ დაგვჭირდება რომელიმე მათგანის შეცვლა. ამ წერტილს „რეფლექსური წონასწორობის“ წერტილი ეწოდება. სამართლიანობის თავდაპირველი პირობების შენარჩუნებას როულსი სწორედ ამგვარი მორალისტური რეფლექსიის ხარჯზე ცდილობს.

ათვლის წერტილად იგი იღებს აქსიომას, რომ ყველა ინდივიდი უნდა განიხილებოდეს, როგორც თავისუფალი და თანასწორი. აქედან გამომდინარე, უმაღლეს ფასეულობად ადამიანი, როგორც ავტონომიური არსება მიიჩნევა.

როულსი ინტერესთა კონფლიქტის რეგულირების საკითხს შეისწავლის საზოგადოებაში, რომლის წევრები სამართლიანად და თანამშრომლობის საფუძველზე უნდა ცდილობდნენ დეფიციტური კეთილდღეობის გადანაწილებას. ამისთვის საჭიროა ურთერთსაწინააღმდეგო ინტერესების ტრანსფორმაცია „სამართლიან საბაზისო წესრიგად“ რომელსაც აქვს სპეციფიკური ინსტიტუტები. სამართლიანობის თეორიაში როულსი ცდილობს განმარტოს სამრთლიანი წესრიგის კრიტერიუმები და პრინციპები:

• სამართლიანობის ისეთი უნივერსალური იდეების და პრინციპების ჩამოყალიბება, რომლებიც ყველასთვის მისაღები იქნება;
• თანამედროვე დემოკრატიების მნიშვნელოვანი ნიშანია ის, რომ ინდივიდებს თავი თანასწორ და თავისუფალ მოქალაქეებად მიაჩნიათ;
• როუსლი ამ დაშვებათა საუძველზე შესაძლებლად მიიჩნევს სოციალური თანამშრომლობის პრინციპების ჩამოყალიბებას.

როულსი იმპლიციტურად გულისხმობს, რომ ადამიანები ისწრაფვიან ერთობლივი ყოფისკენ და ამაში ანტიკურ გაგებას ეთანხმება. როულსს მიაჩნია, რომ სამართლანია საბაზისო წესრიგი და მიდგომები, რომლებზედაც საზოგადოების წევრები სამართლიანობის პირობებში კონსენსუსის საფუძველზე თანხმდებიან. წარმოსახვითი ექსპერიმენტი იმასაც გულისხმობს, რომ ინდივიდის საზოგადოებრივი მდგომარეობა ჯერ გაურკვეველია. ამიტომ, როულსის აზრით, ადამიანები დაინტერესებული უნდა იყვნენ, რომ საზოგადოების ყველაზე დაუცველმა წევრმა მაქსიმალურად გაიუმჯობესოს მდგომარეობა.

როულსმა გადანაწილების სამართლიანობა, კლასიკური ლიბერალური დისკუსიისგან განსხვავებით ახლებურად განსაზღვრა და ლიბერალური პარადიგმა თანასწორობისა და სამართლიანობის სოციალ-დემოკრატიულ იდეებს დაუკავშირა.

როულსის თეორიის კრიტიკოსი სოციალისტური პოზიციების დამცველნი ეწინააღმდეგებიან როულსის ვარაუდს, რომ ეკონომიკურ უთანასწორობას ყველასთვის შეუძლია სარგებლობის მოტანა. მათი მოსაზრებით, ამით უთანასწორობა და უსამართლობა კიდევ უფრო იმატებს.

ლიტერატურა

• ბიჭაშვილი მ., პოლიტიკური თეორია და ანალიზის პრაქტიკა, სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი, თბ., 2006
• ბიჭაშვილი მ, ნარკვევები პოლიტიკურ თეორიაში, გამომცემლობა „უნივერსალი“, თბ. 2012
• სოციალური დემოკრატიის კურსი 3, ალექსანდრე პეტრინგი და სხვები სოციალური სახელმწიფო და სოციალური დემოკრატია, გამომცემელი: ფრიდრიხ ებერტის ფონდი, თბ., 2014
• სოციალური დემოკრატიის კურსი 1, ტობიას გომბერტი და სხვები გამომცემელი: ფრიდრიხ ებერტის ფონდი, თბ., 2014