სომხური ფილოსოფია

სომხური ფილოსოფია - სომეხი მოაზროვნეების ფილოსოფიური მემკვიდრეობის ერთ დიდ მთლიანობას წარმოადგენს. შუა საუკუნეების სომხური ფილოსოფია წარმოდგენილია ძირითადი ნაწარმოებებით: „ცრუ მოძღვრებათა უარყოფა“ იეზნიკ კოხბათის მიერ (V საუკუნე), „ფილოსოფიის განმარტება“ და „პორფირიის ანალიზი“.

ჩვენამდე მოღწეულ სამეცნიერო თარგმანებში შედის ძველი კულტურის წარმომადგენელთა სომხური თარგმანები. ეს არის არისტოტელეს, პლატონის, პორფირის, თომას აკვინის ნაწარმოებები და ა.შ.

შუა საუკუნეებში გამოჩნდება სომეხი ავტორების კომენტარები ელინური და ადრეული შუა საუკუნეების სომეხი ავტორების არაერთი ძეგლის შესახებ. ერთ-ერთი ასეთი სომეხი ავტორია გრიგორ თათევაცი (XIV საუკუნე), მისი კომენტარები არისტოტელეს, პორფირის თხზულებებზე; იოანეს ვორონეცის (XIV საუკუნე) კომენტარები არისტოტელეს, პორფირიის, ფილოების თხზულებებზე; არაქელ სინუნეტი (XV საუკუნე) იკვლევს დავით ანაკთის თხზულების ინტერპრეტაციას.

ფილოსოფიური ნამუშევრები შეიცავს მათემადარანის 497 ხელნაწერს, მათ შორისაა დავით ჰარკატის (VII საუკუნე), სტეფანოს სინუნეტის (VIII საუკუნე), იოჰანეს იმასტასტერის (XI-XII საუკუნე) ნაშრომები, რომლებიც ხაზს უსვამს სომხური ფილოსოფიის უმთავრეს როლს მსოფლიოს ცოდნაში.

ფილოსოფიური აზროვნება მოიცვა ძველ სომეხთა და ხალხთა მითოლოგიურმა ცნებებმა, რომლებმაც განიცადეს გარკვეული განვითარება წინამორბედი საზოგადოების აყვავებასა და შემდეგ კლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბებაში. შემდგომში ძველმა სომხურმა რელიგიამ და ფილოსოფიურმა აზროვნებამ ერთის მხრივ გავლენა მოახდინა ზოროასტრიზმზე, ხოლო მეორეს მხრივ ძველი ბერძნების მითოლოგიაზე.

მე-17 საუკუნიდან იწყება ახალი ფილოსოფიის ჩამოყალიბება. ამ დროს გამორჩეული ადგილი უკავიათ ბარსე ახბაკეცისა და მის სტუდენტებს - ნერსეს მოქციისა და მელიქსეტ ვჟანეცის. ცოტა მოგვიანებით კი პოპულარობა მოიპოვა ფილოსოფოსმა და ღვთისმეტყველმა სიმეონ ძუგაჩიმ. XVIII საუკუნეში, სიმეონ ერევანცის საქმიანობაა გამორჩეული სომხური ფილოსოფიაში.

მნიშვნელოვანი განვითარება მოიპოვა სომხურ ფილოსოფიურ აზრმა მეოცე საუკუნეში. ფილოსოფიური ცოდნის სპეციფიკასთან დაკავშირებული პრობლემები შეიმუშავა ბრუტიანმა. სემიოტიკის ფილოსოფიური ასპექტები აბრაამიანმა. სწორედ ამ დროს, მთელ რიგ ნაშრომებში შეისწავლეს სომხური ფილოსოფიური აზროვნება. ფილოსოფიური არგუმენტაციის სხვადასხვა ასპექტზე ზემოქმედების საკითხები გამოიკვლია გ.შაქარიანმა. 1984 წელს ერევანში გაიმართა კონფერენცია "არგუმენტაციის ფილოსოფიური პრობლემები".

ლიტერატურა

• თარგი:Книга
• Чалоян В.К. Развитие философской мысли в Армении (древний и средневековый период).М., 1974.-293.
• Чалоян В.К. Армянский Ренессанс. М., 1963
• Чалоян В.К. К вопросу об оценке феодального направления армянской философии XVII-XVIII вв. // Историко-филологический журнал АН АрмССР. — 1958. — № 1. — С. 135—153.
• Чалоян В.К. Древнеармянская интерпретация логики Аристотеля.// Известия АН АрмССР", общественные науки, 1946.№ 4.
• Аревшатян С.С. Давид Анахт и его роль в развитии древнеармянской философии. В кн.: Давид Анахт.Соч. М., 1980. С.5-28.
• Аревшатян С.С. Пути становления древнеармянской философии // Вопросы философии, 1972. № 10.
• Аревшатян С.С. Платон в древнеармянских переводах. // Платон и его эпоха. М., 1979. С. 269-277.
• Аревшатян С.С. Номинализм в средневековой армянской философии // XXV Международный конгресс востоковедов, доклады делегации СССР. М., 1960.
• Мирзоян Г.К. Давид Непобедимый и армянская философская мысль XVII века // Философия Давида Непобедимого М., 1984.
• Тевосян А.М. Кант и армянская философия XIX века // Вопросы философии.1981. № 12. С. 109-114.
• Калашян Л.Х., Карапетян Л.М. Философская наука в Советской Армении // Вопросы философии. 1980.№ 11.
• Товмасян С.С. Философская мысль в Советской Армении // Вопросы философии.1972.№ 10.
• Хачатурян А. Б. История прогрессивной армянской философской и общественно-политической мысли конца XVIII — середины XIX века. М., 1973.
• Геворгян Г.А., Харатян Г.С. Философия и этнография в Армении: история и современность // Научная мысль Кавказа. 2004.№ 3. С.83-90.
• Мкртчян А.Т. Логика и её обучение в средневековой Армении // Актуальные проблемы обучения физико-математическим и естественнонаучным дисциплинам в школе и вузе VI Межрегиональная научно-практическая конференция учителей, посвященная 75-летию Педагогического института имени В. Г. Белинского. под общей редакцией М. А. Родионова. 2015. С. 128-132.
• Габриэльян Г.Г. История армянской философии. Ереван, 1972.-487 с.
• Габриельян Г.Г. История армянской философской мысли. В четырех томах.Ереван, 1956-1965. На арм.яз.
• Казанчян Т.Т. Отголоски геометрического учения об элементах в натурфилософии у армян // Известия Академии наук Армянской ССР. Общественные науки, 1945, № 3-4, с. 83-90. На армян. яз.