თხის კულტი

თხის კულტი — კულტი თხის მიმართ, მისი პატივისცემა და თაყვანისცემა.

თხის კულტი საქართველოში

ქართულ ტრადიციაში თხის სიმბოლო მრავალ რიტუალში მონაწილეობს. შესაბამისად მისი მნიშვნელობები ვლინდება ამა თუ იმ რიტუალის მრავალ ეპიზოდში სხვადასხვაგვარად და, ამიტომ, იგი მრავალი თემის გამომხატველია. იგი ფიგურირებს მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებულ რიტუალებში, საწესო გრაფიკულ ხელოვნებაში (მოტივში „ორი თხა ფიჭვსა ჭამს“), ნიღბოსნურ დღესასწაულებში, სამკურნალო რიტუალებში; გვაქვს მიმართებები „თხა და ელია“, „თხა და ვენახი“, მითოლოგიური პერსონაჟები: ოჩოპინტრე, ოჩოკოჩი და სხვა.

საქართველოში საყოველთაოდ ცნობილია გვალვა-დელგმასთან დაკავშირებულ რიტუალებში თხის შეწირვის, მისი ტყავისა და ფიტულის ხეზე ჩამოკიდების ფაქტი. აღნიშული წეს-ჩვეულება არქანჯელო ლამბერტის მიერაცაა დადასტურებული სამეგრელოში. მისი თქმით, როცა მეგრელებს, სურდათ წვიმის შეყვეტა, ხვეწნით მიმართავდნენ წმ. ელიას, რომელსაც თხას შესწირავდნენ. შეწირული თხის ხორცს მღვდელი ჭამდა, ტყავს კი ჩალით დატენიდნენ და სადმე იქვე დაკიდებდნენ. მსგავსი წეს-ჩვეულებები დადასტურებულია საქართველოს სხვა კუთხეებშიც (რაჭა, ლეჩხუმი, იმერეთი, აფხაზეთი, ქართლი, კახეთი) როგორც გვალვის , ასევე წვიმის დროსაც.

კახეთში 1976-1977 წლებში ეთნოგრაფიული ექსპედიციის ჩაწერილი მასალის მიხედვით, ელია მინდვრის ყარაული, წვიმისა და ჭექა-ქუხილის წინამძღოლია. იგი ბრმაა და ამიტომ არ იცის სად გზავნის სეტყვას და მეხს, რის გამოც მას ხმაურით ხვდებიან, რათა თავიდან აიცილონ სეტყვა.

ელიას სახელობის ეკლესიები, ძირითადად, ბორცვებზეა მოფენილი, ზოგი ყანაში დგას და ამიტომაც მას „მინდვრის ყარაულს“ ეძახიან.

როგორც აღინიშნა, წმ. ელიასათვის მთავარ შესაწირავს თხა (ციკანი) წარმოადგენდა. მისი დღეობა 20 ივლისს უწევს. ამ დღეს ოჯახში არაფერს არ იხდიდნენ, სუფრას მხოლოდ კალოებზე გაშლიდნენ. ამ დღეს მიჰქონდათ საკურთჴებლად ახალი ხორბალი, რომელსაც „ელიას ხორბალს“ ეძახდნენ.

იგივე კახური მასალის მიხედვით: „რო დაგვალავდა, ერთი მოთავე დედაკაცი იტყოდა, მოდი წავიდეთ ელიასთანაო. ჩაიცვამდნენ თეთრებს და მიდიოდნენ ფეხშიშველა ღმერთს ტირილით ეხვეწებოდნენ:

„ღმერთო, მოგვე ტალახი,
აღარ გვინდა გორახი.“

ქალების აღნიშნული პროცესია „დიდებაზე დავლის“ სახელით იყო ცნობილი. პროცესია ოჯახ-ოჯახ, სოფელ-სოფელ დაივლიდა. ყოველ ოჯახიდან შემწეობას ღებულობდა გარკვეული თანხისა და სანოვაგის სახით, რასაც შესაწირავის ფუნქცია გააჩნდა. ზოგან გუთნის გამოტანა იცოდნენ და ქალების შებმა. ქართლში გ. ჩიტაიას მიხედვით, დიდებაზე დავლის შემდეგ გუთნით წყლის მოხვნას მიმარტავდნენ, რაც თავისი შინაარსით განაყოფიერების იდეას უკავშირდება. გუთნით წყლის მოხვნის დროს გუთანში შეებმეოდნენ ქალები და წყალში შეჰქონდათ გუთანი, ტან მიყვებოდნენ გუთნის დედა და სხვა ქალები. საინტერესო ფაქტია რომ გუთანში ქვრივი ქალების შებმა იყო სასურველი.

სასურველი ამინდის გამოსაწვევად ეს ქალები ქალ-ქვებთანაც მიდიოდნენ, გადმოაბრუნებდნენ, წყალს გადაასხამდნენ ან წყალში ჩააგდებდნენ და სხვა.

დიდების საერთო სახელწოდებაში (რომელიც ქრისტიანულია) ერთიანდებიან რიტუალები, რომლებშიც ხან ელია, ხან ბარბარე, ხან ლაზარე და ხან გონჯა ფიგურირებს. მაგ.:

„ეხ, ლაზარე, ლაზარე!
ლაზარ მოდგა კარსა,
იფრიალა მთასა,
მიდგა მოდგა თაროსა,
დაემსგავსა მთვარესა!
ღმერთო, მოგვეც ტალახი,
აღარ გვინდა გორახი,
შენ მოგვიყვან წვიმასა,
ჩვენ დაგილავთ ციკანსა!

ორღობეში ტალახი,
მინდვრის ბოლოს ბალახი,
თეთრი ფური ფურბურწი
შენთვის მოგვირთმევია,
თეთრი თხა და ციკანი
თქვენთვის მოგვირთმევია.
ახ ელია, ელია,
რასა მოგიწყენია“.

ან

„აჰ, ბარბარე, ბარბარე,
ცხრა ღრუბელი შაჰყარე,
გამოუძეხ წინა,
ჩამოუშვი წვიმა!“

გონჯაობის დროს ჯვარედინი ჯოხებისაგან აკეთებდნენ ფიგურას, რომელსაც მამაკაცის სამოსით შემოსავდნენ. ზოგჯერ თოჯინას ცოცხალი, გამურული, ძველმანებში ჩაცმული ადამიანი ცვლიდა, რომელიც საზარელი სანახავი უნდა ყოფილიყო. შეგროოვილ შექუჩებულ ქალებს წინ გონჯა მიუძღვოდათ. ხალხი გონჯას და ქლებს წყალს ასხამდა (წვიმის დროს კი გონჯას თვალებში ნაცარს აყრიდნენ). სასიმღერო ტექსტი კი შემდეგი იყო:

„გონჯა მოდგა კრებსაო,
აბრიალებს თვალებსაო,
ჩამოუშვი წვიმაო,
ჩამოუძეღ წინაო.
ღმერთო, მოგვე ტალახი,
აღარ გვინდა გორახი.“

ამგვარი შემოვლითი რიტუალები საერთო პურობით მთავრდებოდა. საყურადღებოა რომ პროცესია ქალების მონაწილეობით სრულდებოდა. მაგალითად ხევსურეთში წვიმის გამოწვევის მიზნით, გვალვის დროს იცოდნენ შიშველი ქალების ცეკვა, ხოლო რაჭაში გონჯაობის დროს — შიშველი გოგონას ტარება სოფელში.

როგორც ივ. ჯავახიშვილის ნაშრომიდან ირკვევა, ქართლში მამალ თხას ვაჩინას ან ვაჩილას უწოდებენ, რომელზედაც ელიას მაგივრად, ღვთაების მსგავსად ოსები ლოცულებენ. საქართველოში გადმოსახლებულ ოსებს სიტყვა ვაჩინა ქართველებისაგან უნდა ჰქონდეთ შეთვისებული, ისევე როგორც ბოტა. რადგან ოსურად თხას — მამალსაც და დედალსაც — სეღ-ი ეწოდება.

უნდა აღინიშნოს რომ დაღესტანში არსებობს წმინდა მთა ვაცილას სახელწოდებით, სადაც გვალვის დროს ადგილობრივი მოსახლეობა ლოცულობდა ვაცილაზე და ატარებდა მსხვერპლშეწირვას.

საქართველოში ამინდის ღვთაების ერთ-ერთ ზოომორფულ ემბლემას თხა წარმოადგენდა. მას ეწირება თხა. თუ გავითვალისწინებთ მსხვერპლისა და ღვთაების მონაცვლეობის საყოველტაოდ ცნობილ პროცესებს, მის ერთ-ერთ ეპიფანიას თხა უნდა წარმოადგენდეს. ქრისტიანულ დონეზე იგი წმინდა ილია/ელიასთან არის დაკავშირებული.

მაგრამ თხა (ვაცი) ასევე ანტიღვთაებრივი სიმბოლოცაა. როგორც ცნობილია შუასაუკუნეებში ეშმაკი წარმოდგენილი იყო ვაცის სახით. მორალიტეებში დემონის (ვაცის) თანდასწრების ნიშნად ძლიერი და მძაფრი სუნი ითვლებოდა.

ხელოვნებაში ვაცს ხშირად ვხვდებით თხების ფარების თავში გამოსახულს, რომელთაც ქართულში ელქაჯი ეწოდება. ამის გარდა იგი ითვლებოდა აფროდიტესა და დიონისეს აღსაჯდომ ცხოველად, რომელიც ზოგჯერ ვაცის ტყავში ეწყობოდა.

ქართულ რწმენა-წარმოდგენებში ეს განცდა შემდეგნაირადაა წარმოდგენილი: ფშავში ღვთისვილებს მხოლოდ „მატყლიანი“ (ცხვარი, ბატკანი) ეწირება, „ბალნიანი“ (თხა, თიკანი) —ეშმაკისაა, ხოლო ხევსურეთში — დევთ-დედის სალოცავში ქალები საწირ-საკლავით მისულნი მას ციკანს უკლავდნენ, რომელიც იქვე უნდა დაეგლიჯათ და გადაეგდოთ.

ასევე უარყოფითი კონოტაცია ჩანს შემდეგ წესში, რომელსაც ს. მაკალათია განსაზღვრავს როგორც სრული შეწირვის ფორმას: „თიბის თავის“ გადახდის დროს ხევსურეთში ბავშვები ელიას ნიშთან მიდიოდნენ და ციკანს უფროსი კაცი ხელუკუღმა დაკლავდა. მის თავს ხევში გადაისროდნენ სიტყვებით „წაიტანე“, ტყავს ელიას კოშკზე ჩამოაფარებდნენ და დასერავდნენ. ელიას ნიშზე შეწირული ტყავის ჩამოცმა მთიულეთში და რაჭაშიც მოწმდება.

სვანეთში გავრცელებულია შეხედულება, თითქოს ეშმაკი ადამიანს წყალში ახრჩობს და არ უბრუნებს პატრობს, მანამდე სანამ იგი ციკანს არ შესწირავს, უფრო სწორედ ციკანს არ მიუგდებს წყალში — მკვდრის მაგივრად ციკანი მიყავსო ეშმაკს და მკვდარს უბრუნებს პატრონსო.

ამის გამო, ციკნის წაყვანა იციან წყალში დამხრჩვალი კაცის საძებრად. ციკანს წყალში აგდებენ ცოცხლად და რწმენების მიხედვით, იქ აჩერებს ან ჩაძირავს წყალი, სადაც კაცია ჩაძირული.

სვანეთში 1985 წელს ჩაწერილი მასალებზე დაყრდნობით ცნობილია რომ თხა ეშმაკისაა და ის ამის გამო არ ეწირება მაცხოვარს ან რომელიმე წმინდანს. თუმცა თხა კალის და მახაშის კვირიკეს (ლაგურკას) საყდარში შეიწირება 28 ივლისს კვირიკობაზე, თვალის სინათლისათვის ან ავი ზნის ასაცილებლად.

მიუხედავად ამგვარი დამოკიდებულებისა თხის მიმართ, იმავე სვანეთში თხის ხორცის კურთხევა (ლიფანე) იცოდნენ მკვდრისათვის. ვ. ბარდაველიძის მიხედვით, სვანეთში წვრილფეხა საქონელი გამოიყენებოდა სამსხვერპლოდ სულებისათვის განსაკუთრებულ დღესასწაულ ლიფანალზე. ყოველი (ჯერ კიდევ შემოდგომიდან) წინასწარ აირჩევდა საუკეთესო ცხოველს და გამოზრდიდა საგანგებოდ მიცვალებულთა მოსახსენებელი სპეციალური დღეობისათვის. ყველაზე მეტად ამ დრესასწაულზე მიღებული იყო თხებისა და ცხვრების შეწირვა. ამავე დღეს ცომისაგან აცხობდნენ რიტუალურ პურებს ამ ცხოველების გამოსახულებებით. ამავე დღესასწაულზე ღა ბემბღუსა ან ბოსლობის დღესასწაულზე იცოდნენ ნახატების შესრულება, რომელთა შორის ფიგურირებს „ორი თხა, რომელიც ფიჭვს ჭამს“. ამგვარი გამოსახულებები, როგორც ვ. ბარდაველიძე აღნიშნავს, გვხვდება ხეზე, ქვაზე და ნაჭერზე. აქვე გავიხსენოთ, რომ მცირე ფლანკირებული ორი თხით ან ქურციკით ან რაიმე სხვა ცხოველებით, ტყუპობის მოტივს უკავშირდება.

ლიტერატურა

• ნ. აბაკელია, თხის სიმბოლო ქართულ მითო-რიტუალურ სისტემაში. გვ. 88-

რესურსები ინტერნეტში

• Культ козла (ашьтǝа) у абхазов