ვარდან არეველცი
ვარდან არეველცი (სომხურად: Վարդան Արևելցի; ვარდან აღმოსავლეთელი, დ.1198 — გ. 1271) — XIII საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი, გეოგრაფი, ფილოსოფოსი და მთარგმნელი.[1] მრავალი სკოლისა და მონასტრის დაარსების გარდა, მან ასევე სომხური ლიტერატურაში დიდი წვლილი შეიტანა.[2] ის ცნობილია Havakumn Patmutsyun (ისტორიული კრებული)-ის დაწერით, რაც სომეხი ისტორიკოსის მიერ მსოფლიო ისტორიის დაწერაის ერთ – ერთი პირველი მცდელობაა.
| ვარდან არეველცი | |
|---|---|
| დაბადების თარიღი | 1198 წელს (სავარაუდოდ) |
| დაბადების ადგილი | განძაკი |
| გარდაცვალების თარიღი | 1271 |
| გარდაცვალების ადგილი | ხორ ვირაპი |
| საქმიანობა | ისტორიკოსი, გეოგრაფი, ფილოსოფოსი, მთარგმნელი |
| ეროვნება | სომეხი |
| განათლება | გოშავანკი, ხორნაშატის მონასტერი |
ბიოგრაფია რედაქტირება
ადრეული წლები რედაქტირება
ვარდანი დაიბადა განძაკში 1198 წელს. მან განათლება მიიღო განძაკის სკოლაში და ნორ გეტიკის მონასტერში (მოგვიანებით გოშავანკის სახელით ცნობილი), სადაც იგი იყო გამოჩენილი მეცნიერის მხითარ გოშის მოსწავლე. მან სწავლა განაგრძო თავუშის ხორნაშატის მონასტერში, შეისწავლა ლიტერატურა, გრამატიკა და თეოლოგია. ხორნაშატში ყოფნისას მან ასევე ისწავლა რამდენიმე ენა, დაეუფლა ებრაულ, ბერძნულ, ლათინურ და სპარსულ ენებს. 1235 წელს ვარდანი გახდა ვარდაპეტი და განათლების გავრცელებაში თავისი წვლილი შეიტანა: მან გახსნა სკოლა წმინდა ანდრეს მონასტერში კაიენაბერდში და ასწავლიდა იქ 1235 – დან 1239 წლამდე და 1252 – დან 1255 წლამდე. 1239 წელს მან სომხეთი დატოვა და გაემგზავრა იერუსალიმში. მან ასევე იმოგზაურა კილიკიის სომხეთის სამეფოში, სადაც იგი სტუმრად იყო ჰეტუმ I- ის სამეფო კარზე. იგი კილიკიაში დარჩა იმდენი ხნის განმავლობაში, რომ მონაწილეობა მიეღო დედაქალაქ სიში 1243 წლის ეკუმენურ კრებაში. [3]ვარდანი შინ დაბრუნდა 1245 წელს და თან წაიღო კილიკიური კანონები.
საგანმანათლებლო და საეკლესიო მოღვაწეობა რედაქტირება
სამი წლის შემდეგ ვარდანმა კიდევ ერთხელ იმოგზაურა კილიკიის სომხეთში, ამჯერად მონაწილეობდა სამეფოს მართვისა და სოციალურ საქმეებში. იგი სასტიკი მოწინააღმდეგე იყო იმისა, რაც კილიკიურ სომხეთში ხდებოდა. გავრცელებული რელიგიები მოიცავდა მართლმადიდებლური ბიზანტიურს და კათოლიკური ეკლესიებს, რაც ვარდავს ხელყოფად მიაჩნდა და გულმოდგინედ იბრძოდა მათი გავლენის წინააღმდეგ. კილიკიაში ყოფნის დროს ვარდანი ასევე მუშაობდა კათოლიკოს კონსტანტინე ბარძაბერბდთან ერთად საეკლესიო ტრაქტატის დასაწერად ,,დიდაქტიკური ქაღალდი", რომელიც აღმოსავლეთ სომხეთში გამოიყენებოდა. მის რელიგიურ საქმიანობაში ასევე შედიოდა პაპისთვის წერილის წერა, რომელიც ეხებოდა სამეფოში კათოლიციზმის გავრცელებისს მცდელობებს და 1251 წელს სიის სხვა ეკუმენურ კრებაში მონაწილეობას. 1252 წელს ვარდანი დაბრუნდა სომხეთში და დაიწყო ეკუმენური საბჭოს ორგანიზება, რომელიც შეიკრიბებოდა ჰაღპატსა და ძაგავანში. საგანმანათლებლო ცხოვრებას დაუბრუნდა, მან აგრეთვე დააარსა სასწავლებლები საღმოსავანკის, თეგენიაცის, აღჯოტის და ხორაკერტის მონასტრებში. იგი რჩებოდა ინსტრუქტორად ჰაღპატში რამდენიმე წლის განმავლობაში, 1255 წლამდე, მანამ სანამ გაემგზავრა ხორ ვირაპში და იქ არ დააარსა სემინარია. ხორ ვირაპში მან დანერგა სასწავლო გეგმა, რომელიც მოიცავდა ფილოსოფიას, ლოგიკას, ორატორულ და გრამატიკულ ენებს. მისი ბევრი მოსწავლე გახდა ცნობილი სომეხი ინტელიგენტი, მათ შორის გევორკ სკევჩაცი, ოვანეს ერზნკაცი, ნერსეს მშეცი და გრიგორ ბჯნეცი. 1264 წელს ვარდანმა ასევე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა როგორც მოლაპარაკების ოსტატმა, როდესაც ის წავიდა თავრიზში, სადაც ცხოვრობდა მონღოლთა ლიდერი ჰულაგუ ხანი. მან შუამავლობით დადო შეთანხმება, რომელიც მონღოლეთის იმპერიის უღელში მცხოვრებ სომხებს განსაკუთრებულ პრივილეგიებს ანიჭებდა და გადასახადებს უმცირებდა. ვარდანის კავშირი მონღოლებთან მას შემდეგ მეტად გაძლიერდა, რაც მას ნება დართეს გამხდარიყო ჰულაგუ ხანის მეუღლის დოქუც ხათუნის რელიგიური მრჩეველი, რომელიც ნესტორიელი ქრისტიანი იყო.[4]
ვარდანი გარდაიცვალა 1271 წელს ხორ ვირაპში,მან სომხებს დაუტოვა მნიშვნელოვანი ლიტერატურული მემკვიდრეობა, რომელიც მოიცავდა სომხეთის პოლიტიკურ, კულტურულ, რელიგიურ და სოციალურ ცხოვრებას.
შემოქმედება რედაქტირება
შემონახულია ვარდან არეველცის 120-ზე მეტი ნამუშევარი. მის ყველაზე მნიშვნელოვან ნამუშევრებს შორის არის 66 ნივთის კრებული, სახელწოდებით ლუცმუნკ ი სურნ გროც (უკეთ ცნობილი როგორც ჟღლანკ, ან ჩეთები), რომელიც დაიწერა მეფე ჰეტუმ I– ის თხოვნით.[5] იგი ხალხურ ენაზეა დაწერილი, რაც ადვილად გასაგებს ხდის მას და ეხება ცხოვრების ბუნებასთან დაკავშირებულ მრავალ კითხვას (ბუნება, ციური სხეულების წარმოქმნა, ასტრონომია, ბოტანიკა და ზოოლოგია, ენა, ფილოსოფიური კითხვები ადამიანის გარშემო, მუსიკა და ა.შ.)
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ The Cambridge History of Iran / Edited by J. A. Boyle. — Cambridge University Press, 1968. — Vol. 5. — p. 42.:"The 7th/13th-century Armenian historian Vardan calls Toghril "leader of the Doger", another Oghuz tribe, who, unlike the Qiniq, did play a significant role in northern Iran "
- ↑ (in Armenian) Hovhannisyan, Petros. «Վարդան Արևելցի» (Vardan Areveltsi). Armenian Soviet Encyclopedia. vol. xi. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1985, pp. 312-313.
- ↑ (in Armenian) Hovhannisyan, Petros. «Վարդան Արևելցի» (Vardan Areveltsi). Armenian Soviet Encyclopedia. vol. xi. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1985, pp. 312-313.
- ↑ Lane, George E. (2003). Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran: A Persian Renaissance. London: Routledge. p. 13. ISBN 0-415-29750-8.
- ↑ Hacikyan, Agop Jack, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, and Nourhan Ouzounian (2002). The Heritage of Armenian Literature, Vol. 2: From the Sixth to the Eighteenth Century. Detroit: Wayne State University, p. 486. ISBN 0-8143-3023-1.